De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 15]

4. Waarom een schrijver boven zijn werk in slaap vallen kan

Er is een tijd geweest dat ik dagen vulde met het opschrijven van mijn dromen en, verrast door de kleurige, onverwachte en absurde gebeurtenissen die daar op het papier stonden, dacht dat dat literatuur was. Achttien was ik. Ik was nog geen negentien toen ik al wist wat er mis is met dit soort literatuur: het is niet bestendig. Met de herinnering aan de dromen verdwijnt ook elke affiniteit met de beschrijving ervan: heb ik dát geschreven?

Veel schrijvers beginnen zo. We weten hoe zo'n carrière verder loopt: een tijdje niet schrijven, een tijdje wennen aan het leven van alledag, alsof men voor het eerst, na twintig jaar, wakker wordt en dan begint het harde, moeizame gepruts aan de zinnetjes, de ‘worsteling met de materie’, men is in business, maar veel zaaks is het nog niet. Geploeter met dialoogzinnetjes waarvan de schrijver niet weet of hij er telkens, ‘zei hij’ achter moet zetten of niet. Duidelijk verzonnen verhalen want wat heeft hij meegemaakt, niets. Het genre is nog vervelender dan de dromen voornoemd en veel perspectief zit er ook niet in. Menig aspirant-schrijver houdt dan op. Is dit de goede schrijver?

Er zijn schrijvers die al deze moeilijkheden niet kennen omdat ze heel vlot zijn begonnen, met het kopiëren van andere, reeds beroemde schrijvers, een glorieus begin, een vliegende start. Edoch: ook zeer vervelend is dit soort literatuur. Alle literatuur die geschreven wordt naar voorbeeld van andere literatuur is vervelend, per definitie, want

[p. 16]

literatuur is toch al niet het meest opwindende bedrijf in de wereld en dan moet je het nog gaan zitten naäpen ook.²

Goed, als je dat dan ontdekt hebt: dat je je eigen manuscripten niet meer inkijkt en dat je, ergo, nog steeds een slechte schrijver bent, dan gooi je het roer om en dan ga je de originele schrijver uithangen. En omdat je niet precies weet wat je origine is, stel je een beginselprogramma op, een manifest, richtlijnen die je nodig hebt omdat je jezelf niet richten kunt, maar dat zul je nooit toegeven natuurlijk, je zult beweren dat je die richtlijnen hebt geschreven voor anderen. Ook zeer vervelend. Want laten we wel wezen: de onderneming om de mensen te winnen voor je originaliteit is net zo tot mislukken gedoemd als het voornemen van iemand om grappig te zijn. Het enige advies dat je iemand die grappig probeert te zijn kunt geven is: ophouden.

Is schrijven gezond? Schrijven doe je meestal zittend. Na dertig jaar, terwijl hij nog steeds niet van ophouden weet en nog steeds niet weet wat voor snuiter hij is, c.q. vlees hij in de kuip heeft - de schrijver zit nog steeds te schrijven dus - is er een geduchte spierverslapping ingetreden. Hij is allang uitgeschreven en toch pent hij maar door. Is dat de goede schrijver?

Een goede schrijver is herkenbaar daaraan dat hij bij zijn volle verstand, met alle zeilen bij, gelijk een koe die een haas vangt, naar de lucht zit te kijken en denkt: waarover zal ik 't eens hebben vandaag. Een goede schrijver heeft nogal 's last van slapeloze nachten. Zijn geweten spreekt, hij heeft niet hard genoeg gewerkt vandaag, hij heeft genoten van het leven en de aarde en die daarop wonen heeft hij liefgehad en nu heeft hij, in zijn bed woelend, spijt dat hij niet meer geschreven heeft vandaag. Geen goede schrijver overigens zal deze gelegenheid - al die stille, nachtelijke uren - aangrijpen om zijn woelende gedachten vast te leggen; dat zal hij niet doen, want dan is hij weer net zo ver als toen hij achttien was. Een schrijver heeft geen gedachten voor hij met een

2 Bij sommige echtparen merk je het. Je ontmoet de man, en die man heeft een bepaalde eigenaardige manier van spreken die je bevalt, totdat je zijn vrouw ontmoet en ontdekt dat hij die eigenaardigheid van zijn vrouw heeft overgenomen en je ziet: dát is de echte en die man is een imitator. Algemeen: waarom telt namaak nooit mee? Ik denk: omdat het origineel z'n eigen drijfveren heeft en namaak niet. Moge dus de oppervlakte ons bekoren, het is de diepte die deze bekoring duur verleent, waarde, of hoe je het ook noemen wilt. Wortels. Het origineel stelt een geheel voor, en de kopie is een deel. Dat verklaart dat je van kunst wilt dat het origineel is. Het verklaart ook waarom zovelen die kunnen schrijven, technisch, niet schrijven: omdat ze bepaalde schrijvers te zeer bewonderen. Je hoort wel 's iemand zuchten over een boek van Vestdijk dat hij heeft weggelegd, ontmoedigd: zo kan ik het nooit. Terwijl hij juist blij zou moeten zijn, dat hij niet als Vestdijk schrijven kan. Karel van het Reve formuleerde het in een interview (Haagse Post) als volgt: ‘Ik kón 't niet, vroeger. Ik wist gewoonweg niet hoe het moest. Ik heb 't niet speciaal geleerd van iemand. De moeilijkheid met schrijven is: er is een manier waarop jij schrijft en een ander niet schrijft, en die manier ken je niet als je geboren wordt; je kent alleen maar de manier waarop ànderen schrijven, soms heel goed misschien, maar niet op jóuw manier. En als je begint ga je bewust of onbewust iemand imiteren, en nog steeds weet je niet wat jouw stijl wèl is. Ik heb nooit kunnen leren om het zo te doen als een ander, zodat mijn eerste imitaties ontzagwekkend slecht waren. Langzamerhand is er iets gekomen, dat leesbaar was.’
Er is nog een ander verschijnsel dat uitsluitend tussen schrijvers optreedt, en veel wegheeft van imitatie, maar toch bij nader inzien werkt volgens een heel ander mechaniek: invloed. Invloed is onzichtbaar. Waar iemand invloeden meent te kunnen aantonen betreft het meestal imitatie. Je leest de schrijver A en al lezende denk je dat je B leest, niet om wat er staat, maar om hóe het er staat, de stijl. A heeft de stijl van B gebruikt en wordt gediskwalificeerd. Niet omdat hij gestolen heeft, maar omdat het zo zichtbaar is. Een schrijver die beïnvloed wordt steelt ook, en nog wel veel concreter: hij steelt bepaalde zinsdelen. Hij doet het alleen zonder dat het opvalt, want het zijn de meest gewone woorden die er zijn. Ze zijn alleen bijzonder door de geladenheid, d.w. dus zeggen door de context, maar die neemt hij niet over. Daar zet hij zijn eigen context voor in de plaats, die minstens zo geladen is.
Ach, de schrijver, als hij bezig is... Duizenden zinnen bedenkt hij, die alle zinnen van een ander zijn. Ze schieten door zijn hoofd als neutronen door een nevelkamer: om andere zinsdelen zichtbaar te maken, en die heeft hij dan zelf bedacht.
Een schrijver die spreekt van de invloeden die hij heeft ondergaan, en nog steeds ondergaat, moet dus een lijst van zulke neutronen kunnen geven. De vraag is waarom deze toch tamelijk eenvoudige stukjes zin zo'n effect kunnen hebben, telkens weer. Ik denk dat de kracht ervan verklaard kan worden behalve door de onmiddellijke context, door het gewicht van het boek waarin ze staan; bij alle zinnen/woorden die mij van andere schrijvers te binnen schieten stel ik me ook nog 's de rug van het boek voor zoals dat ergens in mijn huis op de plank staat, ook al kijk ik zo'n boek nooit meer in. Ik zie, hoe vluchtig ook, in het voorbijgaan vaak, de bekende kleur en het woord schiet door mij heen.¹⁷

17 Over het stelen van ideeën. Je hebt ergens iets treffends gelezen, en je vertelt het met eigen woorden opnieuw - alsof het je eigen idee is geweest. Meestal komt dit parafraseren neer op een uit 't hoofd herschrijven, en eventueel verdoezelen dát je het ergens gelezen hebt, maar daarmee verraad je je nu juist. Kopieën zijn herkenbaar daaraan dat ze nooit uitmunten door helderheid en omgekeerd kan men zeggen: onheldere schrijvers zijn meestal kopieerders - misschien zonder het te weten - want het beeld dat ze beschrijven kan niet zijn opgeroepen door hun eigen tekst, daar is die te zwak voor. Het zijn altijd de meest grijze passages waar je eventueel kunt vermoeden dat de auteur het idee dat hij beschrijft van een ander heeft. Geen haan echter die daar naar kraait. Sterker: niemand vindt dit erg. 99% van wat er in romans aan ideeën wordt gelanceerd is al 's eerder gelanceerd en dus beter, maar op het lanceren van zwakke ideeën is een romanschrijver nog nooit aangevallen. Integendeel, pas als een idee sterk is, wordt 't doelwit van een bepaald soort speurende geesten: heeft die en die andere auteur eigenlijk ook niet, al veel eerder, hetzelfde gezegd?

[p. 17]

pen in zijn hand zit. Daarom: hij zal geduldig wachten tot het dag is, opstaan, weten dat hij gezondigd heeft (gisteren niet geschreven), en vandaag met een ijzeren plichtsbetrachting aan het werk gaan; met de pen in de hand wachten tot de eerste gedachten komen en boven dat papier zal hij nogal 's in slaap vallen. Een kronkelig spoor aanschouwt hij bij het wakker worden: de weg die zijn pen gevolgd heeft.

17 Over het stelen van ideeën. Je hebt ergens iets treffends gelezen, en je vertelt het met eigen woorden opnieuw - alsof het je eigen idee is geweest. Meestal komt dit parafraseren neer op een uit 't hoofd herschrijven, en eventueel verdoezelen dát je het ergens gelezen hebt, maar daarmee verraad je je nu juist. Kopieën zijn herkenbaar daaraan dat ze nooit uitmunten door helderheid en omgekeerd kan men zeggen: onheldere schrijvers zijn meestal kopieerders - misschien zonder het te weten - want het beeld dat ze beschrijven kan niet zijn opgeroepen door hun eigen tekst, daar is die te zwak voor. Het zijn altijd de meest grijze passages waar je eventueel kunt vermoeden dat de auteur het idee dat hij beschrijft van een ander heeft. Geen haan echter die daar naar kraait. Sterker: niemand vindt dit erg. 99% van wat er in romans aan ideeën wordt gelanceerd is al 's eerder gelanceerd en dus beter, maar op het lanceren van zwakke ideeën is een romanschrijver nog nooit aangevallen. Integendeel, pas als een idee sterk is, wordt 't doelwit van een bepaald soort speurende geesten: heeft die en die andere auteur eigenlijk ook niet, al veel eerder, hetzelfde gezegd?