De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 48]

15. Over de gesloten en de cyclische roman. Over stilstand, het middelpunt van de roman en over afzwaaiers

Sommige romans beginnen bij het eind. De eerste bladzij bevat een beschrijving van de afloop van het verhaal. Compositorisch geldt zo'n aanpak als sterk: het verhaal begint met de essentie, de lezer is er meteen bij betrokken en het eind van het boek zal opnieuw deze essentie bevatten, zij het in een andere zetting.

Een fraaie variant van deze gesloten opzet levert de roman die, rechtlijnig in de tijd, eindigt zoals hij begonnen is, de cyclische roman, die op deze manier wil aangeven dat er eigenlijk niets gebeurd is. Er is natuurlijk wél wat gebeurd en alleen als de geschiedenis overtuigend verteld is, kun je je als schrijver veroorloven dit te ontkennen, daarom is het zo'n sterke figuur. Wat beide genres eigenlijk beogen is: laten zien dat de vertelde historie niet een fragment is, maar een geheel en dat is het doel waar je als schrijver naar streeft: eenheid. Ook de lezer waardeert dat.

Het cyclische en gesloten genre hebben het nadeel dat het zo bewonderde effect van eenheid bereikt wordt met eenvoudige middelen. Het is een foefje dat je gauw geleerd hebt en het nagestreefde effect is vaak niet meer dan een suggestie. Veel goedkope boeken zijn in hun opzet cyclisch c.q. gesloten. En het is om die reden dat een schrijver die zijn vak verstaat in zijn streven naar eenheid nog wel 's wil omzien naar andere middelen dan de geijkte, of op z'n minst kiest voor een verfijning ervan.

[p. 49]

Je kunt met je verhaal een eenheid verbeelden bijvoorbeeld door het steeds maar over hetzelfde te hebben. Als je daarvoor telkens andere termen vindt, heb je een soort zwaarte bereikt, massa, ook al zeg je dat zo niet. Bezetenheid, obsessie, dát zijn de woorden ervoor. Je bent aangeland in het midden van een beweging: stilstand. De grote kunst voor een schrijver is de bladzijden die gaan over iets dat stilstaat in de juiste volgorde te krijgen.

Er zijn vele volgordes. Maar alle volgordes laten zich afbeelden op de volgorde die voor ieder van ons dezelfde is: de tijd. Tussen de volgorde der vertelde gebeurtenissen en de bladzijnummering zijn interessante verbanden mogelijk. Causaliteit. Vaak is A de oorzaak van B alleen omdat A in de tijd onmiddellijk door B wordt opgevolgd. Simultaniteit. Twee gebeurtenissen vinden tegelijkertijd plaats, op verschillende plaatsen en kunnen dus niet elkaars oorzaak zijn. Versnellingen en vertragingen in het verhaal. Sprongen in de tijd. Lusvorming. Later vertelde geschiedenissen zijn eerder gebeurd.

Voortgang en eenheid in een roman kun je vergelijken met de wijze waarop een fietswiel zich voortbeweegt. De onderstaande tekening, een grafische voorstelling van een cycloïde, geeft de weg aan die bijvoorbeeld het ventiel volgt.

Een cycloïde is een bijzonder geval van de trochoïde:

[p. 50]

Een punt dat dicht bij de as ligt volgt een veel vlakkere weg, terwijl de lussen worden gemaakt door punten die erg ver (verder nog dan het loopvlak) van de as verwijderd zijn. Wie gevoelig is voor grafische symboliek leidt hier uit af dat het zwaartepunt in een verhaal een gestage weg volgt en dat de uitschieters en de zwiepers voorbehouden zijn aan gebeurtenissen van minder belang.¹¹ Voor de aankomende schrijver vormen de getoonde figuren in elk geval een handig ezelsbruggetje.

11 Wat het middelpunt, en wat de rand is van een roman weet je niet van te voren. Wat het middelpunt is hangt van de omringende tekst af. Dus dat begint zich pas een beetje af te tekenen als je al flink wat bladzijden hebt geschreven. Elke zin die je schrijft draagt bij tot de bepaling van dat middelpunt en dus tot zeg maar de body van het boek. Dat betekent dat elke zin iets nieuws beweert, oftewel: elke zin verschuift het middelpunt weer een beetje. Totdat het middelpunt zo zwaar is geworden dat je het, wat je ook schrijft, niet meer van zijn plaats krijgt. Het boek is dan af.
Voor de uitschieters geldt het omgekeerde. In het begin weet je niet welke van je zinnen uitschieters zullen zijn: dat wordt bepaald door het middelpunt. Het probleem dat je hebt bij uitschieters is niet dat ze - doordat ze iets zeggen dat al gezegd is - overbodig kunnen zijn, maar dat ze niet meer bij het verhaal horen: ze vóelen het middelpunt helemaal niet: omdat ze zelf middelpunt zijn. Zoals gezegd: als je pas met het verhaal begonnen bent zijn het goede zinnen, maar tegen het einde, als het boek bijna af is, kun je dit soort zinnen niet meer gebruiken en dat is dan het tweede signaal dat je je roman dient te beëindigen.