De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 87]

V. De paradox van de roman

Over Evelyn Waugh is 's gezegd dat hij ‘misschien wel een paar slechte romans heeft geschreven, maar nooit een slechte regel’.

Ik heb dit vaker over schrijvers gelezen; het typeert een klasse die zelfs auteurs welke alleen maar slechte romans hebben geschreven niet uitsluit: auteurs met gevoel voor stijl. De zinnen die zij schrijven, schrijven zij met zorg. Elke zin krijgt een aparte attentie. Wat evenwel de functie ervan is, in het verhaal, is een vraag die hij met de middelen die hem via zijn stijl ten dienste staan, niet kan beantwoorden, daar heb je allure voor nodig. Laten we allure definiëren als het vermogen van de schrijver zijn roman af te leveren als een geheel. Dat brengt ons op het idee, met terugwerkende kracht, te zeggen wat we bedoelen met stijl: de gewoonte van een schrijver om van elke zin een geheel te maken.

Een boek heeft pas stijl als je elke willekeurige losse zin daaruit begrijpen of waarderen kunt - omdat die zin een geheel is, een wereld op zich. Het moet een genoegen zijn, bijvoorbeeld, om zo'n zin te citeren.

Elke schrijver zal, werkend aan een roman, daarbij een bepaald systeem volgen. Bijvoorbeeld het systeem dat van die roman, op voorhand, een samenvatting geeft: het verhaal is bekend, het hoeft alleen nog maar te worden opgeschreven. Of het systeem om de bladzijden te schrijven in de volgorde waarin ze zullen worden gelezen. Of het systeem dat de uitwerking regelt van een bepaald idee. Elk van deze systemen helpt de schrijver in zijn streven naar eenheid, welke bepaald wordt door de kracht en de inhoud van zijn systeem, en door hemzelf. Hij zit aan zijn werk-

[p. 88]

tafel, schrijft de zinnen neer die, afbeeldingen van zijn ziel, in zijn hoofd ontstaan. Eén zin per dag. Zoals God, die de mens schiep naar Zijn beeld en pas toen ontdekte hoe ingewikkeld Hij was.

Elk systeem heeft, om te worden toegepast, tijd nodig: doordat het steeds verandert. Een schrijver kan daarom met verschillende systemen tegelijk werken. De systemen zelf hoeven geen relatie tot elkaar te hebben, maar hun produkten wel, die moeten coherent zijn.

In de systeemtheorie worden systemen gedefinieerd in termen van deelsystemen: nl. als de verzameling van relaties die er tussen die deelsystemen bestaan. Elk deelsysteem is gedefinieerd door de relaties die het tot andere deelsystemen heeft. Verandert dat deelsysteem, dan verandert het hele systeem. Een systeem is dus niet zo hard en onwrikbaar als u waarschijnlijk altijd had gedacht. Integendeel, zolang je er maar voor zorgt dat het een systeem is, kun je je permitteren het elke vorm te geven die je maar wilt, of die een deelsysteem wil.

Op deze manier is alles wat leeft een systeem, of het leeft niet. In de gestelde termen is ‘systeem’ synoniem met ‘leven’. Een roman wordt met behulp van - levende - systemen geschreven. Maar we laten ons niet verleiden te zeggen dat daarom de roman zelf ook een levend systeem is, of zelfs leven. Een roman is geen leven, een roman is kunst. Het voordeel van kunst, boven leven, is dat ze niet dood gaat. Kunst is niet iets dat leeft, maar een voorwerp dat bestaat zolang er iemand is die er nota van neemt. Kunst is onbeperkt houdbaar.

Een roman, hoezeer ook door het leven voortgebracht, is een voorwerp dat uit louter hardheid bestaat. Deze hardheid manifesteert zich in de bladzijnummering of, algemeen, in de definitieve ordening van de woorden en zinnen. Een roman is over honderd jaar nog precies dezelfde roman. Het enige wat verandert aan een roman is degene die

[p. 89]

hem leest - dat is elke keer een ander.

Tussen roman en lezer bestaat een relatie die je zou kunnen noemen: de betekenis die de roman heeft voor de lezer, welke is: het beeld dat de lezer in zijn hoofd blijft meedragen als de laatste regel van het boek gelezen is. Dit beeld is opgebouwd uit de betekenissen of beelden die de lezer zich achtereenvolgens van elk der zinnen heeft gevormd. In het algemeen geldt dat de betekenis van een mededeling afhankelijk is van de mededelingen die daaraan vooraf gingen. Elke nieuwe zin die je hoort, krijgt zijn betekenis mee door de zinnen die je eerder hebt gehoord. Elke zin die je leest gaat door het poortje van de zinnen die je dáárvoor hebt gelezen. Dat geldt ook voor een roman. Alleen, daar gaat elke zin nog door een tweede poortje: het poortje van de zinnen die nog komen. Dat is wat men ‘spanning’ noemt. Een roman zonder spanning is geen roman, want wordt niet uitgelezen.

Je kunt ook zeggen: de spanning in een roman verklaart waarom de zinnen noodzakelijk in de gegeven volgorde staan. De spanning verklaart waarom die zinnen alleen in deze volgorde van de roman een geheel maken.