De draad van Ariadne

[p. 5]

The whole man must move together, alles muss einen einzigen Endzweck im Menschen haben.

Georg Christoph Lichtenberg

Voor Percy

[p. 7]

Woord vooraf

In een van de artikelen die in deze uitgave zijn opgenomen wordt opgemerkt dat gebundelde geschriften door hun fragmentarisch, incidenteel en weinig definitief karakter bij de lectuur meestal een heterogene indruk maken en dat dit alleen dan niet het geval is als er een fundamentele conceptie aan ten grondslag ligt.

Wanneer dit juist is kan men zich afvragen of wij ook hier met zulk een conceptie te doen hebben en wat deze dan wel is. Immers het gaat hier om een aantal essays, artikelen en commentaren van zeer uiteenlopende aard en geschreven over een lang tijdsverloop: van 1927 tot 1965. In de constante persoonlijke betrokkenheid tot alle behandelde en zeer divergerende onderwerpen ligt waarschijnlijk het antwoord. De keuze van de onderwerpen vindt zijn oorsprong in een belangstelling, die samenhangt met mijn levensloop; maar omgekeerd heeft ook de interessesfeer mede die levensloop bepaald. De keuze is dus niet zo willekeurig als op het eerste gezicht lijkt. In zekere zin zou daarom als woord vooraf met het motto van Lichtenberg kunnen worden volstaan.

De zeer individuele opvatting ten opzichte van het gedragspatroon van de mens in de samenleving zowel op cultureel als op sociaal gebied strookt met wat ik als het enig aanvaardbare levensbeginsel zie. De persoonlijke visie die zich steeds bij het behandelen van de onderwerpen doet gelden en mede het karakter daarvan bepaalt, impliceert dat die behandeling zelden van uitsluitend zuiver beschouwelijke aard is. Toch blijft de behoefte bestaan, mede door een steeds aanwezige remmende kritiek op de geëngageerdheid, dit eigen inzicht tot bepaalde normen van objectivisme te herleiden, derhalve te controleren en door een zekere distantie de mogelijkheid tot een objectief waardeoordeel te scheppen.

[p. 8]

Wanneer het beschouwingen geldt van politieke aard mogen die soms wat abstract, utopisch of ‘idealistisch’ lijken, - of zelfs wat negatief - maar wanneer men nader op de problemen ingaat worden ze reëler. Buitendien geldt hier ook een woord van Heine die naar aanleiding van de ‘Kritik der reinen Vernunft’ opmerkte dat degene die ons voor nutteloze wegen waarschuwt ons een even grote dienst bewijst als degene die de juiste weg aangeeft.

Veelal wordt een principieel standpunt met dogmatiek of doctrinairisme verward, en bestaat in politicis steeds een nogal naïef respect en geloof in ‘realiteiten’. Maar om een bekend woord van Brecht te variëren: politiek realisme is niet de politieke werkelijkheid maar de werkelijkheid van de politiek. In dit licht is het niet de occupatie met de opportunistische praktijk van alle dag maar veeleer de steeds geldende principiële houding die actueel blijft. De ‘realist’ en krantenlezer is maar al te zeer geneigd om de geschiedenis die vlak achter ons ligt te vergeten terwijl die toch niet alleen de actualiteit heeft geconditionneerd maar evenzeer problemen heeft opgeworpen die onveranderd actueel zijn.

In zijn in 1922 gepubliceerde oorlogsdrama ‘Die letzten Tage der Menschheit’ schreef Karl Kraus: ‘Die Welt geht unter, und man wird es nicht wissen. Alles, was gestern war, wird man vergessen haben; was heute ist, nicht sehen; was morgen kommt, nicht fürchten. Man wird vergessen haben, dass man den Krieg verloren, vergessen haben, dass man ihn begonnen, vergessen, dass man ihn geführt hat. Darum wird er nicht aufhören’.

Met dit beeld voor ogen kunnen een aantal van deze artikelen naar aanleiding van gebeurtenissen die reeds historie zijn toch als actueel worden gezien. Het is ook niet zo, dat men enerzijds met praktische politiek en anderzijds met utopistische theorieën te maken zou hebben. Niet alles is ieder ogenblik realiseerbaar, maar dat vermindert de betekenis van bepaalde ideeën niet, die, hoe verborgen ook,

[p. 9]

onverwacht manifest kunnen worden - in het bijzonder bij stroomversnellingen van het maatschappelijk proces die men revoluties pleegt te noemen.

Om enkele essentiële voorbeelden te noemen, die samenhangen met sociale ideeën en sociale bewegingen die ook in de volgende stukken incidenteel ter sprake komen: gedurende het revolutionair proces in 1917 in Rusland vormden zich op alle gebieden van het politieke, sociale en economische leven, de ‘sovjets’, ‘raden’, sociaal-revolutionaire organen van ‘direkte democratie’; in dezelfde geest werden in grote gebieden van Spanje gedurende de eerste maanden van de burgeroorlog 1936 - 1937 industrie en landbouw door de arbeiderssyndicaten gecollectiviseerd en beheerd; tijdens de hongaarse opstand in 1956 ontstonden spontaan tegen de diktatuur van partij en staat gerichte ‘arbeidersraden’.

Ofschoon sinds de tijd dat de artikelen over de koude oorlog 12 à 15 jaar geleden werden geschreven de politieke ontwikkeling in de wereld niet stil is blijven staan, zijn in wezen de problemen onveranderd, ook al wordt op het ogenblik onze democratie niet meer door het ‘wereldcommunisme’ van Moskou maar door Peking bedreigd. Evenmin echter als toen zullen nù amerikaanse wapens en amerikaanse steun aan aftandse, feodale en reactionnaire regimes het dynamische proces kunnen tegenhouden van de miljoenen massa's van aziatische boeren in hun strijd voor onafhankelijkheid en sociale hervormingen, die op de historische agenda staan. Mijn ‘aziatische excursie’ laat zich derhalve lezen als een commentaar van de huidige amerikaanse oorlog in Vietnam. En de prognose ligt voor de hand.

Evenmin zal in Amerika de eenmaal begonnen actie voor de elementaire mensenrechten en burgerrechten van de negers worden gestuit. Geïnspireerd door de strijdmiddelen, waarmee Gandhi een subcontinent tegen de britse overheerser in beweging bracht, aansluitend bij de ameri-

[p. 10]

kaanse traditie van Emerson en Thoreau's ‘civil disobedience’ wordt hier een zeldzaam en bewonderenswaardig voorbeeld gegeven van opstand tegen de ‘vrijwillige slavernij’; hoe, naar een woord van Gandhi, indien met het simpele woord ‘neen’ ernst wordt gemaakt, indien ‘neen’ wordt gezegd wanneer het behoort, de mensheid vrij is. In dit verzet tegen onderdrukking, discriminatie en segregatie, hebben de bovengewelddadige strijdmiddelen van de direkte aktie hun doelmatigheid bewezen, zoals de boycott, de non-coöperatie, de non-retaliation, de staking, de belastingweigering, de passieve weerstand, kortom: het zich en masse onttrekken aan een regime van geweld door ‘burgerlijke ongehoorzaamheid’.

Deze strijd, een der meest opzienbarende fenomenen èn een der meest hoopvolle tekenen in de politieke wereld van vandaag zal niet nalaten zijn invloed te doen gelden vèr buiten de grenzen van Alabama - overal waar het inspirerende vrijheidslied der amerikaanse negers wordt gehoord en verstaan: ‘We shall overcome ...’

Amsterdam, februari 1966

A.L.