De draad van Ariadne

[p. 83]

De jaren twintig en de Vliegende Hollander

Montrer ce monde et ses visages
Dans la couleur des années vingt Aragon

In de foyer van Das Deutsche Theater, tijdens de pauze van een voorstelling van Tolstoi's Der lebende Leichnam met Alexander Moissi, ontmoette ik op een goede avond in 1922 tot mijn verbazing Joris Ivens, gekleed in een zwarte trui. Wij kenden elkaar uit onze studententijd in Rotterdam, toen hij praeses was van het Corps en ik redacteur van het Rotterdamsch Studentenblad; wij hadden uit dien hoofde vrij veel contact met elkaar gehad, voornamelijk wegens de moeilijkheden, veroorzaakt door mijn onstuimig redactiebeleid, dat - meende men - het Corps en het goede aanzien van Rotterdam compromitteerde. Een meer persoonlijke verhouding ontstond naar aanleiding van een conflict met een literair aangelegd noviet, waarvan robuustere Corpsleden zeiden niet te begrijpen, wat zo iemand in Rotterdam en nog wel op de sociëteit Hermes kwam doen; voor mijzelf was dit trouwens ook een raadsel, zonder mij echter met de consequenties, nl. dat hij daarom psychisch mishandeld werd, te kunnen verenigen. Ik verklaarde aan de praeses van de Senaat, dat ik als lid zou bedanken, indien aan deze behandeling geen einde werd gemaakt. Ivens reageerde op mijn emotioneel protest op een wijze, die ook nu nog, geloof ik, kenmerkend is voor zijn karakter: nuchter, doortastend en menselijk; op grond van de reglementen nam hij het slachtoffer onder zijn vaderlijke bescherming.

Wij hadden elkaar na Rotterdam uit het oog verloren tot

[p. 84]

onze toevallige ontmoeting in Berlijn, het begin van onze vriendschap. Het bleek, dat hij aan de Technische Hochschule zijn Rotterdamse commerciële opleiding met technische kennis zou afronden voor de hem toegedachte loopbaan als directeur van de firma Capi. Tezelfdertijd volgde ik aan de Friedrich Wilhelm Universiteit colleges van Gustav Mayer over de geschiedenis van de arbeidersbeweging (die hier voor het eerst werd gedoceerd), van Kurt Breysig, de cultuur-filosoof uit de Stefan George-Kreis, van de beroemde Sombart, die in het auditorium maximum op onvoorstelbaar droge wijze, paragraafsgewijs, zijn Hochkapitalismus doceerde.

Maar buiten de collegezalen was er Berlijn, met de nerveuze en dynamische atmosfeer, die deze wereldstad kenmerkte in die dagen na een verloren oorlog, een mislukte, gefrusteerde revolutie en een latente contra-revolutie. Wij maakten er grote massa-demonstraties mee: een close-up van de sociale en politieke conflicten, die - vanaf zijn Borinage, 10 jaar later - een essentiële plaats zouden gaan innemen in Ivens' documentaire films. Ook toen bloeide het toneel, van oudsher één van de fenomenen, die Berlijn tot een wereldstad maakten; op eenzelfde avond kon men in twee theaters hetzelfde stuk van Strindberg of van Lessing zien. Max Reinhardts gezelschap speelde Büchners Dantons Tod; Leopold Jessner en Piscator regisseerden er. De Volksbühne voerde Massamensch van Ernst Toller op, die toentertijd nog, evenals de dichter Erich Mühsam, vanwege zijn deelname aan de Münchener Radenrepubliek op de vesting Niederschönenfeld gevangen zat (Mühsam werd in juli 1934 door de nazi's in het concentratiekamp Oranienburg vermoord). Met Toller had ik tijdens zijn gevangenschap gecorrespondeerd, maar ontmoette hem pas jaren later in Brussel op het congres van de Liga tegen Imperialisme en Kolonialisme in 1928. Hij emigreerde later naar de Verenigde Staten en pleegde in 1939 zelfmoord.

In Berlijn frequenteerden wij het Romanische Café, het

[p. 85]

ontmoetingscentrum van intellectuelen en kunstenaars; ook reeds door mijn werkzaamheden bij de uitgeverij Die Schmiede, had ik allerlei schrijvers en dichters leren kennen. Het was de tijd van de inflatie, waarin driemaal per dag de mark in waarde verminderde en de prijzen driemaal per dag in dezelfde verhouding stegen. In augustus 1924 werd de mark gestabiliseerd. Ook dat was reeds een Wirtschaftswunder. Maar intussen waren velen geruïneerd, die weldra met de honderdduizenden werklozen de sociale basis zouden vormen voor het nazi-fascisme.

Joris en ik golden als ‘de rijke Hollanders’ en wij gaven een groot feest, dat wij ‘het laatste feest van Europa’ noemden. Rudolf Leonhard was er en Johannes R. Becher, die het tot minister van Cultuur in Oost-Duitsland bracht; de dichter Alfred Wolfenstein - vertaler van Gerard de Nerval, Rimbaud en Shelley - die later naar Frankrijk emigreerde en zelfmoord pleegde in januari 1945.

Russische emigranten bevolkten West-Berlijn en hadden er hun eigen cafés, restaurants en cabarets, waaronder het beroemde Der blaue Vogel. Een joods toneelgezelschap speelde Der Dybbuk. De kunstgalerij Der Sturm was nog steeds het centrum van de internationale avant-garde van de beeldende kunst. Iedere avond kon men ergens een film van Chaplin zien, maar het was ook de tijd van het ontstaan van de ‘Nibelungen’ en het imperium van de Ufa.

Van filmen door Joris Ivens was in die tijd nog geen sprake. Wel legde hij in deze jaren de grondslag voor zijn vakmanschap door te werken in de fabrieken van Zeiss te Jena.

Na een verblijf in Parijs woonden we beiden sinds de zomer van 1926 in Amsterdam. Hij was intussen getrouwd met Germaine, fotografe van beroep, die hij door mij in Berlijn had leren kennen. Zij behoorde tot een groep van studenten en kunstenaars uit München, allen verwikkeld in de Münchener Radenrepubliek. Zij zelf had ook een tijd gevangen gezeten en ze was bevriend met Gertrude, dezelf-

[p. 86]

de Gertrude ‘wier nek schoner was dan de torso van Archipenko’. Het tumultueuze leven van Germaine inspireerde Marsman tot een roman, die hij echter niet heeft geschreven.

In Berlijn hadden wij allerlei plannen gesmeed voor een uitgeverij, die Ivens zou financieren. De werken van Bakoenin zouden worden uitgegeven en een tijdschrift voor politiek en cultuur, in de geest van Pfemferts Aktion. Inderdaad verscheen in 1927 i 10, maar zonder de geldelijke steun van Joris, die zelf de grootste moeilijkheden had om een klein kapitaal bijeen te brengen voor zijn eerste speelfilm. Wel verschenen in i 10 reprodukties van zijn eerste documentaire film.

Wat na deze prehistorie volgde, is bekend. Bij het scenario van de Katwijkse duinen kon het niet blijven. Zijn belangstelling zou sindsdien uitgaan naar het drama van de hedendaagse wereldgeschiedenis, zijn scenario's zocht hij in vijf continenten.

Wij hebben elkaar vele jaren niet gezien. Maar met de herinnering aan onze Berlijnse tijd is ook de vriendschap, ondanks het tumult van de vier decennia, die erop zijn gevolgd, levend gebleven. Ik hoop, dat hij nog eens de film zal maken van de Vliegende Hollander - een groot en goed hollands thema. ‘Eeuwen geleden gingen wij onder zeil en waar is een reede?’ - aan geen der vijf stromen en in geen der vijf continenten.

1964