Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

[p. 88]

Dat 56. capittel¹⁾.
Vanden palmboom, daer die Indiaensche noten, diemen coquos noemt, aen vvassen.

⁺Desen boom wert ghenoempt int ghemeen vande meeste Indianen, Persien, ende Arabien maro²⁾, ende die noten narel³⁾. Die Malabaren heeten den boom tenga maran⁴⁾, ende het fruyt, rijp zijnde, tenga⁵⁾, maer onrijp ende noch groen elevi⁶⁾, in Goa lanha. De Portugesen noemen dese vruchten coquo, om die drie gaetkens, die daer in zijn, ghelijckheyt hebbende met een meer-katten kop⁷⁾. Avicenna heet dese lausial indi⁸⁾, dat is: Indiaensche noten. Die Malayen van Malacca heeten⁺ den boom trican⁹⁾ ende het fruyt nihor¹⁰⁾. Dit is den profytelijcksten boom van gheheel Indien, gelijck wy by oorden¹¹⁾ verklaren sullen die profyten, die daer van komen. Wassen meest op die eylanden van Maldiua ende in Goa ende hare landen rontom, ooc op die geheele custe van Malabar, waermede datse groote traffique dryven naer ander weghen, als naer Cambajen, Ormus ⁺&c. Den boom wast seer hoogh ende steijl, heeft die dickte van een kleyne span luttel min ofte meer, heeft gheen tacken dan in't alderhooghste op den top wassen die bladen, ende spreyen hem ghelijck die datylen¹²⁾ boomen, ende onder die bladen, te weten dicht aende boom, wassen die coquos dicht by malkanderen, altemet thien ofte twaelf by den anderen ghekoppelt; wassen weynigh ‖ alleen. Den bloesem van dit fruyt is bynaest gelijck den⁺ bloesem vande castanien. Het houdt vanden boom is seer sponsachtigh ende heeft weynigh vastigheyt.

1) Dit hoofdstuk grootendeels genomen uit Orta, I, 235-252.

+ Verscheyden namen vande Indiaensche noten.

2) V.L. heeft Orta, t.a.p. verkeerd begrepen; deze past den naam ‘maro’ niet toe op de Perzen en Arabieren.

3) Hind., Mahr. ‘narel’, uit Skr. ‘nārikela’, en, zooals Orta zegt, ook gebruikelijk bij de Perzen en Arabieren.

4) Ook Tamil ‘teṅgamaram.

5) Malay. ‘tēṅṅa’, Tamil ‘tēṅgāy’.

6) lees: eleni.

7) Vgl. Hobson-Jobson s.v. coco.

8) Arab. ‘djauz-al-hindī’, d.i. ‘Indische noot’.

+ De note boom is de profytelijckste boom van Indien.

9) Jav. ‘tirisan’, dat zeker wel ook in 't Maleisch gebruikelijk zal geweest zijn, al vermelden de Woordenboeken het niet.

10) Mal. ‘niur, ñiur’.

11) te gelegener plaatse?

+ Beschryvinge vande boom ende bladen. Ghedaente vande bloemen ende 'thout, &c.

12) Dit woord, evenals 't meer gewone dadel, ontstaan uit het Lat. ‘dactylus’, eig. Gr. δάϰτυλοϛ.

+ <231>

[p. 89]

Zy en wassen niet dan by die zee-kanten ofte revieren, te weten⁺ dicht by de stranden, ende in plaetsen van louter sant; want binnen in't lant en wassender geen. Hebben weynigh beslagh van ⁺wortel, soo datmen soude segghen onmoghelijck te wesen, eenighe vastigheyt inde eerde te hebben; niet tegenstaende staen seer vast en wassen soo hoogh, datmen vrees heeft, alsmen daer yemant op siet klimmen; en die Canarijns klimmen daer met soo grooten rassigheyt op, dat het apen schynen te wesen; maken kleyne kerven inde boom, op de manier van een trappe, in welcke klimmen den boom seer lichtelijck op, 'twelcke haer geen Portugees naer en derf doen. Hare plantinge is op dese manier: zy planten die⁺ coquos ofte noten, van welcke komen die boomen, ende alsse omtrent een mans lenghte hoogh zijn, verplantense ende mestense met assche des winters ende begietense inde somer met water; wassen willich omtrent die huysen, om dat zy schynen goede aert te hebben in't slijck. Geven binnen luttel jaren vruchten, alsse wel ghehavent¹⁾ zijn, welcke neeringe is vande Canarijns, die hare⁺ wooninghen onder dese boomen hebben hier en daer, en hebben anders gheen handelingh dan die boomen te havenen, welcke zy vande eyghenaers pachten, ende met die profyten leven ende onderhouden haer. Dese boomen zijnder in so grooten menighten,⁺ meer als in Portugael ende Spaengien die olijf-boomen, ende die wilgen boomen in Hollant.

Die profyten ende waren, die daer van komen, zijn dese naer volgende, te weten: inden eersten so is het hout van dese boom⁺ nut tot veel dingen, hoe wel dat het sponsachtigh is, ende dat om die hoogheyt; want maeckender in die eylanden van Maldiua gheheele schepen af, sonder eenen yseren naghel daer aen te⁺ wesen, want nayent aen malkanderen met die koorden, die vande selfde coquos komen, ende die touwen ende cabels zijn vande selfde boom, als oock die seylen, die sy van die bladen maken, welcke bladen men olas²⁾ heet; dienen oock om die huysen vande Canarijns met te decken ende hoeden af te maken, diemen voor⁺ den reghen ende son over't hooft doet draghen; men maeckter oock matten ende tenten af, diemen over die pallankijns hanckt om de vrouwen te bedecken, alsse gedraghen worden, en ander diergelijcke dingen; desghelijcks makender kostelijcke hoeden af, ⁺die seer fijn ende seer gheestimeert zijn, want kos ‖ ten wel

+ Dees boomen en wassen niet dan aende zee cant, hebben seer cleyne wortelen ende wassen seer hoogh.

+ [79b]

+ Manier vant planten vande note boomen.

1) D.i. verzorgd.

+ De Canarijns pachten de note boomen ende leven daer van.

+ De note boomen wassen daer in groote menighten.

+ Nuttigheyt van't hout van dese note boomen.

+ Schepen in Maldiua sonder ysere naghelen, die genaeyt werden.

2) Malay. ōla, Tam. ōlei, blad.

+ Vande bladen maecktmen seylen, hoeden ende men decter huysen met, ende andere dinghen.

+ <232>

[p. 90]

'tstuck 3. oft 4. pardauwen, des somers te draghen om die lichtigheyt.⁺ Men hout dese boomen op twee manieren, sommighe om coquos ofte fruyt te gheven, anderen om wijn uyt te trecken. Die coquos ofte noten wassen vande groote van een struys ey, 't welcke de noot van binnen is, sommighe cleijnder en sommige ⁺grooter, en zijn van buyten bedeckt met eenen bolster, die, alsse noch aende boom staet, van buyten groen is, ghelijck een ockernoot metten bolster.

Annotatio D. Palud.
Die Indische noten zijn becleedet met tweederley bolsters, waer van die buytenste hayrachtigh is, daer van zy cairo¹⁾ maecken, namelijcken alle hare cabels ende touwen. Hier mede stoppen zy oock hare schepen inde plaetse van werc ofte most²⁾, want het hout die schepen int soute water dichter als eenighe van onse materialen, om dat sulcks int soute water hem op gheeft ende dichter 'tsamen bint. Van die tweede bolster maectmen niet alleen in Indien drinckbekers, maer oock by ons, want die ghemeene man ghelooft, dat sulcke bekers eenighe cracht hebben teghens beroeringe³⁾, 'twelck nochtans niet waer en is.

⁺Dese bolster droogh en afgedaen is harigh ghelijck kennip, waer⁺ van men maect alle die koorden ende kabels, diemen in geheel Indien ghebruyckt, soo wel op't lant als op die schepen; is van koluer by naest ghelijck die koorden van sparta⁴⁾ in Spaengien; zijn seer goet, dan moeten geconserveert werden in sout water, waermede sy lange tijt dueren; maer met soet ofte reghen water verrottense haest, om datse niet bepect oft beteert zijn. Het schip, daer ick met uyt Indien naer Portugael quam, hadde anders gheen koorden, kabels, noch touwerck dan van dese coquos, datmen cayro noempt, en bleven seer goet, dan moesten ons kabels alle veerthien daghen eens door die zee passeren, waermede ons so wel dienden als koorden van kennip. Het fruyt, alst bynaer ⁺rijp is, soo heetment lanha, ende is van binnen vol waters, ende dan is het wit van binnen noch dun ende morwe, want het water, hoe die coquos langer aen den boom hanct, wast ende verandert in wit, welck het fruijt van binnen is; heeft een smaeck bynaest

+ De note boomen werden om tweederley profijt gehouden.

+ Groote vande noten.

1) Ziel I^e stuk blz. 58 v.

2) = mos.

3) beroerte.

+ Vande bolsters vande noten maeckt men cabels ende ander koorden, diemen door de zee in plaets van pecks haelt, ende dueren dan seer langh.

+ [80a)

4) Waarsch. stipa tenacissima, Spaans gras, in Spanje en Noord-Afrika groeiend. Ook halfagras genoemd. Zie Van Dale: Nieuw Groot Woordenboek der Ned. Taal. 's-Gravenhage 1950, s.v. espartogras.

+ De noten hebben een seer soet water, inde somer coel om te drincken.

[p. *14]

[p. 91]

ghelijck haesnooten, doch soeter. Die lanhos hebben eenen goeden dranck van water, dat seer klaer, soetachtigh ende koel in't drincken is; hebben wel een halve kan waters in. Alsmen yewers wandelt, dorst hebbende, soo gaetmen by de Canarijns, die metter vaert inde boomen klimmen met een groot mes op haer gat, en snyden terstont soo veel lanhos af alsmen begheert, het stuck ‖ ⁺voor een basaruco ofte twee, ende bereijtse seer net om te drincken, ende die eerste schelle over't binnenste fruyt (die daer naer hout wort, als die noot zijn volle wasdom heeft) is dan noch dun ende weeck, en seer lieffelijck t'eeten met sout; smaeckt bynaer ghelijck die artichauts¹⁾. Men mach so veel van dit water drincken alsmen wil, ten sal geen quaet doen; is seer lieffelijcken dranck. Daer naer, als het fruijt rijp is, so wort het water minder, ende 'tbinnenste wit ofte 'tfruyt dicker ende meerder, ende oock het water en is soo goet niet als te voren vande lanhos, want 'tis dan een weynigh suerachtigh. Dese coquos, alsse noch inden bolster zijn, machmense wel over die gheheele werelt voeren sonder bederven, ende gebuert dickwils door langheyt van tyden, dat het water binnen inden coquos converteert ende verandert in eenen⁺ geelachtighen appel, die seer smakelijck ende soet is. Den bolster af wesende so dient die buytenste schulp voor veel dinghen, te weten: maken daer pol-lepels af met eenen houten steel daer aen,⁺ desgelijcks een manier van potgiens, ende steecken daer eenen houten steel in om 't water met uyt de groote potten te scheppen; maecken daer napkens af om wijn in te dragen, alsmen yewers in't velt gaet wandelen, en dient voor ander duysent dingen. Dese schulpen werden oock gebrant, ende dient voor kolen voor die gout-smeden, die seer goet ende excellent zijn. Het wit vande noot maken in Indien hare pottagiens af ende koken daer met, want stootent ende douwender de melck uyt, waermede het rijs koken met andere menghelinghen; in somma en koken nimmermeer rijs (met dat zy carrijl noemen, welcke die sause ofte toespyse⁺ is) ofte daer moet dese melc van coquos by wesen. Anders worden die coquos weynigh gheten, want is daer niet gheacht, en is een kost voor de slaven ende arm volck. Men breect ooc dese coquos en doet daer die schulpen af, ende alsdan drooghtmen het ⁺fruyt ofte wit van binnen, en wort also by groote menighten⁺ vervoert uyt Malabar naer Cambajen ende Ormus ende op die

+ <233>

1) Port. ‘alcachofra’, artisjok.

+ 't Water vande noten verandert in een geelen appel.

+ Verscheyden nutticheden vande schulpen vande noten.

+ Indiaensche noten zijn spijs voor de slaven ende arm volck.

+ [80b]

+ Grooten handel met Indische noten ghedreven.

[p. 92]

noorder quartieren ende custe voor by Goa, ende oock naer't landt van Ballagatte, en dryven eenen grooten handel daer met; ⁺van dit wit maectmen die olye, want stootet in backen ghelijck die olyven; gheeft seer goede olye, soo wel om te eeten als om te branden, en oock seer medecinael.

Annotatio D. Palud.
Tweederley oly maectmen uyt dese noten; eenderley uyt die versche ‖ noten, die stootende ende warm water daer toe gietende, uytgheperst⁺ zijnde, so drijft die oly boven op; dese oly wert ghebruyckt om de maegh te purgeren ende die darmen, want purgeert seer saght ende sonder schade; sommighe vermenghen hier toe die expressie van thamarinden ende maken also een seer bequame medecyne. De ander oly wert gheperst uyt copra ofte die ghedrooghde pitten; dese, behalven datzy dienstlijck is om te purgeren die magen, is oock seer goet in opkrimpinghe van zenuwen ende in veroude pynen der leden.

Dese ghedrooghde coquos, diemen aldus vervoert, werden genaempt copra¹⁾. Alsse geen coquos ofte fruijt en begeeren, so snydense de bloesem vande coquos af ende binden daer eenen ronden pot met een engen mont, diese callao²⁾ noemen, vast aen, ende stoppent met potaerde soo vast toe, datter geen wint noch asem kan uyt komen, ende also vloeijt den pot binnen weynigh ⁺daghen vol waters, 'twelcke zy noemen sura³⁾; is seer lieffelijck ende soet om drincken, ghelijck soete wey ofte beter.

Annotatio D. Palud.
Dit water is seer goet gedroncken tegens hitte der lever ende der nieren, ende het suyvert die roede van etter ende vuyle materie.

Dit selfde water, een ure ofte half inde son gestelt, is seer goeden⁺ azijn, so datmen in Indien anders gheen en heeft noch en gebruyct. Dusdanighe azijn machmen oock vinden by Paludanum.⁺ Dese sura, gedistileert, wert genaempt fula⁴⁾ ofte nype⁵⁾,

+ Olye van dese noten, die seer goet is.

+ <234>

1) Over de niet geheel zekere afleiding van dit woord, zie Hobson-Jobson, s.v. Coprah.

2) Niet duidelijk. Malay. ‘kallu’, Tam. ‘kaḷḷu’ is een woord voor palmwijn, doch een woord voor ‘pot’, op ‘callao’ gelijkende, is ons onbekend. Misschien is het een term die samenhangt met Pāli, ‘kalopi, khalopï’, pot; of een fout voor Tam. ‘kuḍam’, pot.

+ Sura, wat dat het is.

3) Skr. surä, sterke drank, wordt in 't Malay. ook gebruikt voor wijn, zoo ook Tam. ‘s'urä, s'urei, toddy.

+ Azijn van dese noten.

+ Sura is excellenten ghebrande wijn, van dese noten ofte sura ghedistileert.

4) Uit Mahr., Hind. phūl, bloem, toegepast op de fijne spiritus. Zie Hobson-Jobson, s.v. Fool's Rack.

5) Mal. nipah, Filippijns nipa^a), Nipa fruticans; hier gebruikt in den zin van Arak, bereid uit het sap. In dezen laatsten zin bezigen Portugeesche schrijvers 't woord ‘nipa’, terwijl zij den boom noemen ‘nipeira’.

a) Van hier af is deze noot onveranderd gebleven.

[p. 93]

ende is soo excellenten brandewijn ende so goet als den besten, diemen te Dordrecht mach maken van rijnschen wijn; dit is van 't fijnste ghedistileert; d'ander distilatie vanden selfde sura wert genaempt vraca¹⁾, welcke seer goeden wijn is, en is den wijn van Indien, wantse anders geen en hebben; is seer heet ende sterck, doch die Indianen drinckense oftet water waer; is wit van koluer. ⁺Die Portugesen ghebruijckense ‖ op dese manier: doense in vaten⁺ ende alsdan doen in elcke pijp van dese vraca 3. handen²⁾ ofte weynigh meer blaeuwe razynen, die in Indien ghebracht werden voor coopmanschap van Ormus; elcke hant is 12. pont; dese schoon gemaect stortense inde pijp ende laten het bomgat³⁾ open staen, en die pijp en is oock niet vol, want soude bersten door de hette, om datse staet en siet ghelijck heet water. Men roert het alle daghen om tot 14. oft 15. daghen toe, ende alsdan soo krijght die vraca een soo schoonen rooden coluer gelijck Portugaelschen wijn, ende is weynigh different inde smaeck, doch is yet soeter ende heeter in zijn selven, maer is altemets soo schoon ende goet van coluer ende smaeck als Portugaelschen wijn, datmense qualijc⁺ kan onderscheyden. Dese wijn wort genaempt wijn van passa⁴⁾ ofte razynen. Met dese wynen drijftmen groote handelingh, soo ⁺naer Bengalen, Malacca, Chyna ende ander weghen; kosten ghemeenlijck binnen Goa elck pype 30. pardauwen luttel min ofte meer. Vande selfde boven-ghenoemde sura maectmen oock suijcker, diemen heet iagra⁵⁾; sieden het water ende settent inde son, waer van kompt die suijcker; wort weynigh gheacht, om datse⁺ bruijnachtigh van koluer is ende datmen duer geheel Indien abondantie van witte suijcker heeft. Het binnenste vande boom ofte struijck is ghenaempt palmito; is die pit ofte 't herte vande struijck; wordt seer gheacht ende voor presenten ghesonden aende rijcke ende machtighen; is soo dun als pampier, ende oock wit, ende is⁺ ghewassen ghelijck oft het gevouwen of gheperst waer, ghelijck-

1) D.i. Arak, bij oude Port. schrijvers, o.a. Orta I, 236: orraqua of orraca.

+ <235>

+ Vraca is den wijn van Indien ende compt van dese noten, ende is so heet, datse gestadigh staet en siet.

2) Hier hetzelfde misverstand als waar boven I^e stuk p. 111 en II^e stuk p. 15 sprake van was; bedoeld is 't gewicht Man, Eng. Maund.

3) = het spongat.

+ Hoe de Portugesen dese vraca bereyen om te drincken, ende grooten handel daer mede doen.

4) D.i. Port. ‘uva passa’, droge rozijnen.

+ [81a]

5) Koṅkanī ‘sakkarā’, Malay. ‘sakkara’. Tam. ‘s'akkarei’, Kanareesch ‘sakkari’, grove suiker, uit een Prākrt. ‘sakkharā’, ouder Skr. ‘çarkarā’. In 't bijzonder verstaat men onder Jaggery de grove, bruine suiker uit palmensap; zie Hobson-Jobson, s.v. Jaggery.

+ Suijcker vande sura ghemaeckt.

+ Pampier, 'twelck inde Indische noteboomen wast ende daer tot alle dingen gebruyckt.

[p. 94]

men die huijcken vout ende perst, langhwerpigh ende smal, en heeft somtijts vijftigh ende tsestigh ende meer vouwen, ghelijck eenen boeck pampier. Hier van gebruycken die Indianen voor haer pampier ende boecken, 'twelcke blijft met die selfde vouwen, ende schryven daer in alst noch groen¹⁾ is, ende latent also droogen, ende dan en kanmen die letteren niet meer uyt doen, want wort met een yserken daer in gheteeckent. Die Indianen heetent olla²⁾, ende hebben daer al hare boec ‖ ken, gheschriften⁺ ende memorialen af, ende weten die te segelen ende te sluyten, gelijck wy onse brieven doen. Van dit pampier met het Indiaens gheschrift daer op machmen sien by Paludanus, waer mede ick hem vereert hebbe. Dese boomen zijn meestendeel op die eylanden van Maldiua, al waermen vint vande coquos, die grootelijcks geacht zijn tegen alle fenijn³⁾.

Annotatio D. Palud.
Garcias ende Costa houden dit voor een fabel; Costa schrijft, dat hy dit menighmael ondersocht heeft ende contrarie bevonden, als ick oock ghedaen hebbe, ende niet konnen sulcken grooten effect sporen⁴⁾.

Ende dese eylanden en hebben anders genen handel als met cayro⁵⁾, daermen die koorden af maeckt, ende die copra ofte 'twit vande coquos, daermen die olye af maeckt, soo datse dickwils komen in Indien, dat het schip ende alle zijn ghereetschap, victualye ende coopmanschappe is altemael van dese palmboom, waer door wel te verstaen is, dat het een vande principaelsten handel ende onderhout vande Indianen is, waermede ghenoegh int particulier verklaert is van dat dese boom uytbrengt, wiens conterfeijtsel naer 't leven men hier naer mach sien, soo met die coquos ofte noten als met die potten daer aen hanghende om 't water uyt te trecken; desgelijcks die uytworpinghe vande vijghboomen, so met vyghen als met den bloesem, alles naer de warachtigheyt afghebeelt.

1) Kan hier betekenen: vers.

2) Malay. ōla, Tam. ōlei, Kanar. ōli, palmblad, inzonderheid van de Palmyza (Borassus flabelliformis). Het is wat men in Indonesië met een Javaanschen term ‘lontar’ noemt; dit is een omzetting van ‘ron-tal’, d.i. blad van den Tal, Skr. ‘tāla’, Bor. flab.

+ <236>

3) Vgl. I^e stuk p. 59.

4) bespeuren.

5) D.i. wat de Engelschen Coir noemen; zie Ie stuk p. 58 v.

a) Van hier af is deze noot onveranderd gebleven.