Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 66. capittel⁶⁾.
Vande massa, foelie ofte muscaten bloemen, ende note muscaten.

Den boom vande note muscaet is ghelijck een peerboom ofte ⁺persick boom, alleen dat zy smalder zijn; heeft ronde bladen. Dese boomen wassen int eyland van Banda, niet verre van Maluco, ende oock inde eylanden van lavas ende Sunda; van daer werden zy vervoert naer Chyna ende Malacca ende alsoo voorts naer Indien ende ander weghen⁷⁾. Het fruyt is alleens ghelijck groote ronde persen, ende het allerbinnenste is die note ⁺muscaet. Dese noot heeft om hem een harde schulp gelijc hout, so dat die noot daer los in leyt, ende dese houte schille ofte schulpe is bedect ende becleet met muscaten bloemen, diemen massa⁸⁾ heet, ende alsdan soo comter het fruijt, welcke is ghelijc het fruijt vande persen van buyten om, ende is een seer costelic eten ende lieffelicken rueck, alst rijp is. Men maect dese gheheele fruijt ofte appelen veel in ghesuyckerde conserven, ende worden alsoo vervoert door gheheel Indien, ende zijn seer geestimeert, want is inder waerheyt die beste conserven, die in geheel Indien gemaect

6) De tekst heeft Cpittel. Dit Cap. gedeeltelijk geput uit Orta, Coloq. XXXII.

+ Ghedaente vande note muscaet bomen ende plaets, daerse wassen.

7) De notemuskaat is in het oosten van de Oostindische archipel inheems en vandaar naar elders overgebracht. Notemuskaat als handelsartikel kwam alleen van Banda.

+ Ghedaente vande note muscaten, hoe datse in haer schulpen bewaert leggen ende gheconfijt werden.

8) Omtrent den oorsprong van dit woord bestaan slechts gissingen; zie Hobson-Jobson, s.v. Mace. In de Compagniestijd wordt het woord macis veel voor foelie gebruikt.

[p. 123]

wort, ende wort oock dickwils naer Portugael ende herwaerts over gebracht; men maecter oock ghesouten in azijn, die oock veel⁺ in Indien ghesleten werden.

Wanneer die noten beginnen rijp te werden, so beginnense te swellen ende die eerste schulpe ofte schelle berst aen stucken,⁺ ende die muscate bloemen blyven seer rootachtigh, ghelijck root schaerlaken, 't welcke seer schoon om sien is, als die boomen vol ⁺fruyten zijn, ende oock somtijts soo berst die foelie ‖ ofte massa, welcke is de oorsake, dat altemet die noten sonder massa comen, ende wanneermen die note muscaten drooght, so gaeter die massa af, ende die coleur van root verandert in orangien coleur, ghelijc men mach sien aen de massa, die herwaerts over gebracht⁺ wort. Die eylanden, daerse wassen, principalic Banda, is een ongesont lant, gelijck ooc die eylanden van Maluco zijn; daer sterven veel, die daer handelen, ende passeren groote perijckelen van siecten ende leven; niet tegenstaende die groote winst doet haer die reyse aenveerden. Die note muscaet is ghenaemt vande inwoonders van Banda, daerse meest wast, palla¹⁾, ende die massa⁺ ofte muscate bloemen buna palla²⁾; die Decanijns ende Indianen heeten die note iapatry ende die massa iayfol³⁾, &c.

⁺Annotatio D. Palud.
Die boomen, daer die noten muscaten ende folye aen wassen, zijn die peere-boomen niet onghelijck, doch corter ende ronder van bladeren; zijn dienstelijck in sieckte des hoofts, der moeder⁴⁾ ende der zenuwen &c.
Die muscaten zijn met driederley basten bedeckt; die buytenste is van ghedaente gelijck die groene basten van oker noten; als dese rijp wordt, so spoudet⁵⁾ zy haer open; als dan sietmen een dunne schorse ofte bast gelijc een netken, 'twelck om die vrucht gaet, ende van den onsen folye ofte muscaten bloem ghenoemt wort, in die spyse ende medicynen seer dienstelijcken; die derde bolster ofte schelle is harder ende houtachtiger dan die voorghenoemde, gelijck die oker noten, alleen dat die swartachtigh is, ende als men die open doet, soo vintmen daer in die note muscaet.
Als die vrucht rijp geworden is ende die buytenste schelle op berstet, soo schijnt die folye gantsch schoon root; als daer nae die

+ Ghesouten note muscaten

+ Muscaet bloemen zijn rootachtigh ende seer schoon om sien.

+

+ De Molucsche eylanden zijn seer onghesont.

1) Jav., Mal., Makass., Bugin., enz. ‘pala’, uit Skr ‘phala’.

+ De meeste note muscaten wassen tot Banda.

2) D.i. ‘bunga pala’, foelie, eig. bloem van ‘pala’, Mal., Jav., Makass., Bugin., enz.

3) Omgekeerd; Hind. ‘jaipatrī’ en ‘jawatrī’, Skr. j'ātīpatrī’ is foelie; Hind. ‘jaiphal’, Skr. ‘j'ātiphala’, notemuskaat.

+ [91a]

4) baarmoeder.

5) spouwen, Middelned. spouden = splijten.

[p. 124]

vrucht oock droogh wordt, soo schuert die folye oock, ende bekomt een goudt geele verwe.
Men vint daer tweederley muscaten, langhe, die men mannekens noemt, ende ronde, die beter zijn ende stercker¹⁾.
Die muscaten stercken die hersenen, scherpen die memorie, verwermen ende stercken die maghe, verdryven winden, maken een goede asem, dryven die uryne, stempen buyckloop ende kooren²⁾, in somma zijn goet tegens allerley koude gebreken des hoofts ende der harsenen, der maghen, der lever ende der lijf-moeder.
Die oly is tot allen voor-ghenoemden ghebreken beter ende stercker.
Die folye is sonderlinghe goet tot een verkoude swacke maghe, zy voordert die kokinghe der spysen, verterende alle boose vochtigheyt, ende winden verdryvende.

1) Rumphius zegt, dat men de ‘oprechte’ noten ook ‘Wijfkens’ noemt (Van Dam Ii p. 741).

2) Middelned. coren: braken, overgeven. De woorden ‘ende kooren’ komen niet in alle exemplaren voor.