Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 65. capittel.
Vande gyroffel-naghelen.

Die gyroffel-naghelen, die vande Turcken, Persianers, Arabyers ende van 'tmeestendeel vande Indianen ghenoemt⁺ worden calafur⁴⁾ ende inde eylanden van Maluco, alwaer zy alleen ghevonden werden ende wassen, chamke⁵⁾. Deze eylanden zijn vijf⁶⁾; ligghen onder die linie AEquinoctiael, ghelijck inde beschrijvinghen van dien verhaelt is; hebben anders niet dan nagelen, van waerse vervoert werden door de gheheele werelt. Die boomen, daerse aen wassen, zijn ghelijck die laurier-boomen,⁺ ende de bloesemen zijn in 't eerste wit, daer naer groen, op't lest root ende hartachtigh, welcke worden die nagelen, ende wanneer dese bloesemen groen zijn, hebben die lieffelijckste rueck ⁺vande werelt. Die naghelen wassen ‖ seer dicht by malcanderen in grooter menichten. Men pluctse ende alsdan droogtmense.⁺ Haer rechte coluer, als zy droogh zijn, is doncker geelachtigh, ende om die een swerte coleur te gheven, so wordense ghemeenlijck gherooct. De nagelen, die aende boomen blyven om te pluc-

+ De naghelen werden alleen inde Molucsche eylanden ghevonden.

4) Arab. ‘ḳaranful’, uit Gr. ϰαϱυόφυλλον. Dit en het volgende overgenomen uit Orta, II, 361.

5) Jav., Mal. ‘tjĕngkeh’, Makassaarsch ‘tjangke’, Bugin. ‘tjĕngke’; 't woord is echter oorspronkelijk Chineesch.

6) Dit is het vaste getal bij Port. schrijvers, en wel volgens Barros III. V,5: Ternate, Tidore, Motir, Makian en Batjan (Holl. spelling), evenzoo Barbosa, Book II p. 200 en noot 1 aldaar. Daarom dwaalt Orta (I, 364) met te zeggen dat Djilolo een van de vijf is; zie aant. daar op p. 369 en vgl. Hobson-Jobson, s.v. Moluccas.

+ Beschryvinge vande nagelboomen, bloemen ende naghelen.

+

+ De coleur vande nagelen is geelachtigh, ende werden swert gherooct.

[p. 120]

ken, worden dick, ende blyven teghent toecomende jaer, welcke zijn, diemen heet die moeder vande naghelen, ende op die plaetsen, daer die boomen staen, en wast gants gheen gras ofte eenige groenigheyt, dan is gants dorre, want die boomen trecken alle ⁺vochtigheydt naer haer. Het ghene, dat die Portugesen heeten baston¹⁾ ofte by ons die romp vande nagelen, dat zijn die steelen, daer die naghelen aende boom aen hanghen, wordt also te samen opgheraept ende onder een ghemenght, want in Maluco en makense die naghelen niet schoon, dan in Indien onderscheydense altemet, maer weynigh; wert meest vercocht ende gesleten met stof, moeder, romp en al onder malcanderen, dan diemen naer Portugael wil senden, worden onderscheyden.

Die nagelen zijn so heet van natuer, dat wanneermense in Indien⁺ schoon maect ende onderscheyt van het gruys, soo inde kamer,⁺ daermense schoon maeckt, eenigh tobbe ofte eemer met water stont, ofte eenigh ander back met wijn ofte nat, souden binnen een paer daghen gants uytghesogen ende verdrooght wesen, al stonder al schoon daer verre af, door de groote hitte vande nagelen, die alle vochtigheyt naer haer trecken, ghelijck ick by experientie dickwils ghesien hebbe. Dese selfde natuere heeft die onghesponnen⁺ zyde van Chyna, dat wanneer die zyde leyt jewers in een huijs ofte vloer, te weten, op delen, een voet ofte twee hoogh vande eerde, ende datmen die vloer begiet ende bedect van water, sonder nochtans de zyde te raken, des smorgens sal al dat water inde zyde wesen, diet naer haer getrocken heeft, het welcke de Indianen dickwils doen, om also de zyde meerder gewight te geven in't vercoopen, want men het aende zyde niet sien noch mercken en can.

⁺Keerende weder tot die naghel-boomen, zy wassen ontrent een schuet van een bas²⁾ vande zee, ongheplant en ongepoet³⁾, en ⁺doen anders niet, dan wanneerse die nagelen willen plucken ende vergaren, soo makense het aertrijck daer onder schoon. Die boomen en willen niet seer dicht byde zee ‖ wassen, noch oock verre⁺

+ Gruys van naghelen baston gheheeten.

1) Vgl. boven, Ie stuk p. 86 noot 1. Onbegrijpelijk is de fout in de kantteekening waar tegen de duidelijke bewoordingen van den tekst ‘baston’ met ‘gruys’ vertolkt wordt. Port. ‘bastão’, hetzelfde woord als Fransch ‘bâton’, wordt te recht in den tekst met ‘romp’, eig. stam, weergegeven. Merkwaardig is het dat reeds in den tijd van onzen Schrijver ‘rompe’, zooals uit Kiliaan blijkt, de beteekenis had aangenomen van minderwaardige, looze notenmuskaat, natuurlijk door misverstand.

+ Natuer ende eyghenschappen vande nagelen.

+ [90a]

+ Natuer van de Chynische zyde, hoe datse 'twater sonder aen te raecken nae haer treckt.

+ Nagelboomen wassen in 't wildt.

2) licht kanonnetje.

3) ongepoot.

+ Hoe datmen de naghelen pluct.

+

[p. 121]

daer van, want dese eylanden zijn altemael met die zee omcingelt. Wanneer het een vruchtbaer jaer is, soo zijn die naghelen veel meer dan de bladen. Alsmense pluckt, so en pluctmense niet met de handen, dan met coorden, diese om de tacken doen ende alsoo met cracht af rucken, door welcke oorsake die boomen soo ghequest worden, datse het eerste naestvolgende jaer daer naer weynigh¹⁾ vruchten geven dan het tweede jaer daer aenvolgende. Die boomen wassen vande nagelen, die daer by heen vallen, ghelijck die castanien boomen, ende zy groeyen seer haest, overmidts⁺ die overvloedigheydt vande reghen, om dat dese eylanden onder die linie ligghen, soo datse binnen acht jaren vruchten gheven, ende dueren over die hondert jaren. Haer saysoen, datmense pluckt ende drooght, is van September tot Januarius toe. Men⁺ maect oock vande nagelen, als zy noch groen zijn, goede ghesuyckerde conserven, ende worden oock ghesouten in azijn, in potten bewaert, ende achâr afgemaect, ende also naer Malacca ende Indien ghebracht. Maken ooc vande groene nagelen gedistileert water, dat seer cordiael is, ende tot veel medicynen ghebruyct wert. Die Indiaensche vrouwen hebben veel voor een manier, die nagelen te kauwen om also eenen goeden aessem te hebben, 't welcke die Portugesche vrouwen, die daer woonen, ooc beghinnen⁺ naer te doen²⁾. Die bladeren van deze naghel-boomen zijn alleens als die laurier bladen.

Annotatio D. Palud.
Die naghelen wassen aen boomen ghelijck die laurier boomen van groote ende gedaente, alleen dat die bladeren wat smalder zijn, ghelijck amandelen ofte wilghe bladeren. Hebben veel tacxkens ende overvloedigh vele bloemen, welcke veranderen in dese vruchtkens, diemen nagelkens heet, om die figure willen, die zy hebben met die nagelen ghelijck³⁾; wassen als myrthus besikens aen die uyterste tacxkens. Nagelkens worden vele ghebruyct soo in spyse als in medicyne. Die van Iava hebben liever die grove nagelen, die een jaer

1) De bedoeling zal wel zijn: minder.

+ De boomen vande nagelen werden over de 100. jaren out.

+ Het zaysoen vande nagelen is in September tot Januarius toe.

+ Conserf van nagelen.

2) Nagenoeg letterlijke vertaling van Orta t.a.p.. Ook de volgende zin is aan hem ontleend (I, 365).

3) Daarom ook in 't Port. ‘cravo’. Dit is overgenomen door de Tamils als ‘kirāmbu’ of ‘karāmbu’. Eenigszins komisch is het dat een Engelsch schrijver (zie Aant. op Coloq. I, 368) de boven genoemde Arab. en Grieksche woorden uit het Tam. wil afleiden! Een oudere naam van den kruidnagel in Tam. is ‘ilavaṅgappū’; uit ‘ilavaṅga’ ontleend aan Skr. ‘lavaṅga’ en Tam. ‘pū’, bloem. In 't Maleisch is Port. ‘cravo’ overgegaan in de beteekenis van oorhanger ‘kĕrabu’, waaruit ontstaan is 't in Indonesië gebruikelijke oorkrab.

[p. 122]

over op die boom ghestaen ‖ hebben ende geen mannekens¹⁾ zijn,⁺ als Avia²⁾ qualijck meent, ende wy luyden soecken die dunne; dese, noch groen zijnde, worden in Maluca ingesouten, met azijn ende sout ende sommighe in suyker, welcke seer aengenaem zijn om te eten. Het water van groene nagelen ghedistileert is seer lieflijc van rueck ende sterct dat herte. Item men voordert den sweet in pockige luyden³⁾ met nagelen, noten muscaet, foelie, langhe ende swarte peper. Sommige stroyen nagel poyer op 't hooft tegens hooft pyne van vercoutheyt. Zy verstercken die lever, die mage ende dat herte; zy helpen oock tot verdouwinge der spysen, voorderen die urine ende stempen die buyckloop; in die ooghen ghedaen verstercken zy dat ghesichte ende verdryven welcken⁴⁾; vier drachmen uyt⁵⁾ melck ghedroncken voorderen Venushandel.

1) Deze term in verband met nagelen kan ik niet verklaren.

+ [90b]

2) In de Lat. vertaling ontbreken de woorden van: ‘Die van Java’ enz. tot aan: ‘worden in Maluca’ enz. Avia? lees Avicenna?

3) De Lat. vertaling heeft: ‘qui Gallico morbo laborant’.

4) De woorden ‘ende verdryven’ komen niet in alle exemplaren voor. ‘Welcken’ zou een fout kunnen zijn voor wolcken: donkere plekken in iets.

5) Versta: met. Eng. vertaling (II p. 84): ‘with’.