Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

Dat 77. capittel⁵⁾.
Van die wortel China.

⁺Die wortel China⁶⁾ is eerst in Indien ghecomen ende bekent geworden int jaer 1535., want te voren en wistmen daer niet af, overmidts datmen doen cureerden die pocken⁷⁾ ('twelcke in Indien een daghelijckse sieckte is) met het hout, genaemt gwaycan⁸⁾, uyt Spaensch Indien ghebracht, ende worden daer bynaer met gout opghewoghen. Ende ghelijck als het landt van China seer onderworpen is die sieckte vande pocken, so schijnt het, dat Godt haer weder heeft willen gheven dese wortel

5) Overgenomen uit Orta, Coloq. XLVII (II, 259, sqq.).

+ Pocken is een dagelijcxsche sieckte in Indien.

6) De wortel van Smilax China.

7) Vgl. Kiliaan, die ‘Pocken met de lemten’ vertolkt met ‘morbus Gallicus’ (dat wil zeggen: syphilis) enz.

8) D.i. Guaiacum officinale, van de familie der Zygohylleae.

[p. 141]

tot een remedie, ende sint datse in Indien bekent is gheworden, hebben anders gheen remedie willen gebruycken, om dieswille, datser wel met vinden, ende oock die beste vande werelt is, waer door men altans aldaer gants niet eens acht noch werc maect vande⁺ pocken, ende wert veel lichtelijcker genesen als eenighe andere sieckten, oock soo en ist aldaer gantsch gheen schande, al heeftmense drie ofte viermaels ghehadt. Dese wortel wert daer nu in so grooter abondantien ghebracht ende ghebruijckt, dat zy seer goet coop is, want gelt ten alderhooghsten niet meer als een halve pardaw 'tpont, welcke is naer Portugaelsche munte te rekenen een testoen ende halve.

Die crancken ghebruijckense op dese naer volghende manier.⁺ Nemen die wortel ende snydense in cleyne stuckskens ende schilffertgiens⁺ tot het ghewichte van een ‖ once, welcke zy sieden in vier kannen waters, ende laten 'tselfde sieden tot dat die helft gheconsumeert is, ende dit alle dagen versch ghesoden, ende men en moet anders niet drincken dan dit water, ende eeten beschuijt sonder yet anders dan ghebraden cleyne kiekens, sonder eenigh smeer, smout, sout noch eenighe sauce, dan alleenlijck drooch met⁺ het beschuijt. Dit is den cost vant middagh-mael. Des avonts wat rozynen ende gheroost broodt, wilmen, met honich ende niet meer, ende alle daeghs tweemaels wel ghedeckt, al doende wat mogelijc is om te sweeten, elcke reyse een ure ofte anderhalf, en dit tot dertigh daghen toe, hem ymmers wel wachtende voor de lucht ende windt, die ooren ende 'thooft altoos wel bedeckt houdende, en blyven altoos in huijs, hem boven al wachtende van ghemeenschap ofte accessie met vrouwen te hebben; onderhoudende dese punten, als gheseydt is, sal sonder twyfel baet vinden, ende soo die wortel eenighe cura doet, soo salment by dese teeckenen verstaen: die pynen in alle leden ende principalijcken inde⁺ litmaten vermeerderen, welcke een goet teecken is, dat het zijn operatie doet ende die leden duersoeckt. Dese pynen sullen altoos vermeerderen tot vijfthien ende twintigh daghen toe, jae somtijdts tot 25. daghen, daerom die't wil ghebruijcken en moet niet⁺ despereren, want sal alles sonder twyfel gheschieden ghelijck ick u hier segghe, een dagh, twee, drie, min ofte meer; die 25. daghen ten hooghsten ghepasseert wesende, soo sullen die pynen weder beghinnen te verminderen, met so grooten verlichtinge, dat binnen⁺ die resterende vijf daghen, waermede die dertigh vol zijn, die gheheele pyne wech wesen sal, soo dat het lijf ende alle leden soo

+ De indianen achten de pocken niet, overmits datse lichtelijcken ghenesen werden.

+ Manier, hoe datmen de wortel van China ghebruijckt voor de pocken.

+

+ Middighmael van de gheen, die de pocken hebben. Avont-mael vande gheen, die de pocken hebben.

+ Kenteijcken, waer by datmen siet, of de wortel ghewrocht heeft ofte niet.

+ Patientie van de ghene, die met dees wortel ghecureert werden.

+ [97a]

[p. 142]

⁺fris ende geras¹⁾ sullen blyven al of het noyt eenighe cranckheydt ghehadt hadde, achtervolghende slechts dese voorseyde ordinantie; ende hoewel dat die wortel van Chyna ende 'twater, daer van ghesoden, een groote appetijt en graghe maegh maeckt, niet teghenstaende moetmen hem in alle manieren wachten, weynigh ende met gheregheltheyt t'eeten, ende dat op die manier boven verhaelt, want soo men een dagh, ja een ure, hem te buyten ginc, soo waert al om niet, watmen ghedaen hadde, ende souden weder op een nieuw moeten beghinnen. Oock is te verstaen, dat, hoe die ⁺pocken ouder ende van langher tyden zijn, hoe datse dese wortel beter gheneest, ende oock, hoe die persoon ouder van jaren is, om dat alsdan die humeuren min zijn. Als nu die dertigh daghen om zijn, soo moetmen hem noch wachten van andere dranc te drincken, waer toe moetmen bewaren het snijtsel ende die schilverkens van die wortel, die alsoo ghesoden is gheweest, elcke once op zijn selven, ende nemen ‖ daghelijcks weder een vande voorseyde⁺ hoopkens ofte oncen ghesoden wortel ende siedender een pot met soo veel waters als ghy dagelijcs van doen hebt om te drincken; maer dese siedinge en sal niet geschieden als die eerste met eenige consumatien, dan maer slechtelic eens opgesoden. Dit water salmen noch op dese manier drincken 20. ofte 30. dagen, ende wachten hem noch van visch ende grove en sware spysen, als ossen, ⁺koeyen, verckens vleysch en diergelijcken; desghelijcks hem noch wachten vande lucht ende wint, waer mede het lichaem weder gheheel tot perfecte ghesontheyt comen sal; ende naer dat die 20. ofte 30. daghen also om zijn, soo machmen weder allencskens beghinnen, alle dinghen t'eeten ende te drincken, doch die eerste 30. dagen om zijnde, machmen altoos wel uyt gaen met goedt regart ende opsicht, ende is niet van noode meer te sweeten dan ⁺alleenlick d'eerste dertigh dagen. Ooc so moetmen weten, dat die dese remedie wil gebruycken, goet te wesen, eermen begint, een goede purgatie te nemen, ende als die eerste 15. dagen om zijn een ander, ende die dertigh daghen om zijnde noch een, waer mede te beter zijn operatie doen sal. Hier door sal sonder twyfel met Gods hulpe so cloec ende ghesont werden als oyt te voren, ghelijck alsmen in Indien aen duysenden geexpermenteert heeft.

⁺Dese wortel en is niet alleen goet voor de pocken ende lemp-

+ In 30. dagen zijnse gantsch ghenesen vande pocken.

1) vlug.

+ Oude pocken better genesen als jonghe.

+

+ Ander²⁾ manier om de pocken te ghenesen.

2) Onjuist.

+ Onderwijs ende vermaen, hoemen der pocken ghenesinghe aenvangen sal.

+ Het pochout ofte de wortel van Chyna is goedt voor gicht ende ander ghebreken.

[p. 143]

ten¹⁾ te genesen, maer oock alle gichten, vercoutheden, te weten leden, die verstijft ende vercout zijn, ende 't flerecijn, want den keyser Carolus Quintus heeft die ghebruyct²⁾ en hem daer wel met ghevonden. Men moet geadverteert wesen, dat hy op alle⁺ tyden vanden jare niet goet en is om te ghebruycken, want inde hontsdagen ende oock inde somer ist seer quaet om die hette, als ooc des winters om die coude, maer moet gebruyct werden inde lenten ofte herfst, dan is het den bequaemsten tijt, doch altoos met raet van goede medicynen, om t'aenmercken die persoonen, inclinatie, complexie en den ouderdom van dien, den tijt van't⁺ jaer ende oock die ghelegentheyt ende clyme van't landt. Die manier boven verhaelt is ghelijck alsment ghebruyckt in Indien, maer in Chyna, welcke is couder landt, ende heeft bynaest dien ⁺clyma van dese landen, userent 'tselfde water stercker ghesoden, ‖ ⁺want doen wel twee oncen hout in vier kannen, ofte anderhalf⁺ once, ende latent sieden tot dat het water tweederdendeel gheconsumeert is, 'twelcke Indien niet en wil ghehenghen³⁾ door de hitte van't landt. Men moet oock verstaen als datmen eerst wel⁺ moet concidereren die persoon ende sieckte, want soo die cranckheydt niet seer groot en waer, moeten weynigher wortel nemen ende minder water laten consumeren in't sieden, ende jonc wesende moet het stercker drincken als een ouden, om dat die meerder humeuren heeft; is oock te verstaen, dat wanneermen die wortel ofte 'twater daer van ghebruyct sonder jet quaets te hebben, soo salt het goet bloedt ende vleys verteeren ende consumeren ende groot quaet doen; daerom moetmen altoos wel goeden raet nemen eerment ghebruyct, ende so men het te heet ende⁴⁾ te veel⁺ neemt, so verbrant het long ende lever, ende soude een vol bloetsweeren, schurft, rappigh⁵⁾ en ander dierghelijcke cranckheden aen jaghende, soo datmen daer naer weder ghenoech te doen sou-

1) In 't Latijn is ‘pocken ende lempten’ beknoptelijk weergegeven met ‘hoc malum’.

2) In de Aant. op Coloq. II, 271 vermeldt de uitgever dat in 't jaar 1517 zekere Nikolaas Poll, later geneesheer van Karel V, een werkje schreef, De cura Morbi Gallici per Lignum Guayacanum. In 1519 schreef Ulrich von Hutten het werk: Ulrichi de Hutten equitis de Guaiaco medicina et morbo gallico liber unus. Over de genezing van Karel V, die aan jicht leed, bestaat een brief uit 1546: Epistola rationem modumque propinandi radicis Chinae decocti, quo nuper invictissimus Carolus V imperator usus est.

+ Sekere tyden in't jaer, daer in men de wortel van Chyna ghebruycken ende niet ghebruycken mach.

+ Datmen op sekere tyden d'inclinatie der plaetsen ende nature des mensches moet waer nemen.

+ [97b]

+

+ Hoe die van China desen dranc bereyden.

3) toestaan.

+ Nae des patienten ouderdom, nature ende siecte moet men den dranc tempereren.

4) De tekst heeft: heetende.

+ Waerschouwinghe ende redenen, waer om ghesonde lieden desen dranck niet licht gebruycken sullen.

5) D.i. schurft. Kiliaan geeft Rappigheyd en Rappe. Rappigh is hem alleen bekend als bijv. nw.

[p. 144]

de hebben om 'tselfde weer te verdryven, ende van d'een sieckte in d'ander vallen, ofte meschien ergher als d'eerste; alle 'twelcke alhier hebbe in't corte willen verhalen om alsoo jemant, die't niet en wist, te adverteren het ghebruyck daer van ende die deucht van dese wortel van diet met verstant ende op zynen tijdt ghebruyckt. Want menigh haer welvaert daer aen te kost leggen, ende dat meer is, al haer leven ontrooft blyven van haer ghesontheydt,⁺ dat met soo cleyne kosten ende so lichtelick te cureren is. Het schuym van dit voorseyde water is ooc goedt teghen alle wonden ende gheswellen vande selfde morbo Napolitano ofte die Fransoysche maselen.¹⁾ Die beste wortelen zijn die swaertste, met weynigh knuysten en wit van binnen, want die rootachtighe zijn so goet niet.

⁺Dit hout ofte den boom daer van wast ghelijc een haghe, recht boven die aerde, van drie ofte vier spannen hoogh, ende die wortelen daer van is het hout van Chyna ofte pock-hout. Als zy noch groen zijn, soo eetmen die rauw, ende ghesoden smaken bynaer ghelijck suycker-riet, maer soo soet niet. Den boom heeft weynigh bladen; zijn bynaest ghelijck die bladen van een jonghe oraengien ⁺boom. Dese planten ofte boomen heetmen in Chyna lampaton²⁾, naer informatien vande selfde Chynen, waer mede ghenoegh is vande wortel van Chynen, alsoo ghenaemt, om dat zy nieuwers ghevonden en wert als in Chyna; en wat daer meer van te segghen is, dat laten wy ‖ die medicynen ende andere, die het hare daghelijcksche⁺ handel is, en daer beter ervarentheyt in hebben.

Annotatio D. Palud.
Die wortel van Chyna is by die AEgyptenaren gants ghebruyckelick, niet alleen tot pocken, maer oock tot velerley ander siecten, insonderheyt die afgaen ende uytgeteert ofte magher zijn; so koken zy die wortel Chyna in hoender sop, ende geven sulcken decoctie vele daghen, daer door zy gheheel vet worden ende schoon van aenghesicht.
Die wortel Chyna verdroogt seer ende drijft den sweet, wederstaet vuylnisse, bevestight ende sterct die lever, gheneest het water en bose sweeren, schorftheyt ende melaetsheyt; is dienstigh den pockighen⁺ luyden; zy sterct die uytdrooghende menschen, ende is bequaem teghens grove ende verharde milten.

+ Het schuym deses drancs is mede goet voor de wonden ende gheswellen der Fransche maselen.

1) Wederom: syphilis; vgl. p. 140.

+ Gedaente des wortels ende waer by die beste ghekent worden.

+ Pockhout wort in Chyna lampaton ghenoemt.

2) Bij Orta, II, 269 gespeld ‘lampatam’.

+

+ [98a]

2) Onjuist.