Itinerario, voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien 1579-1592. Tweede stuk

‖ Dat 84. capittel.¹⁾⁺
Hier naer volght een verhalinge van alderley peerlen ende aljoffar²⁾, alle edele ghesteenten, als diamanten, robynen, topasen, saffyren en andere soorten, van diemen heet orientaelsche; desghelijcks de steenen, diemen noemt besars, dienende teghen fenijn en ander diergelijcke, hoe ende op wat maniere en op wat plaetsen die ghevonden werden, &c.

⁺Die peerlen, diemen op't Portugees noemt perolas, te weten die groote ende die cleyne aljoffar, in Latijn margaritas, in Arabyen lulu; die Persianen ende ander Indianen noemense motij³⁾, in Malabar mutu⁴⁾. De principaelste ende de beste,

1) Wat Linschoten in de volgende hoofdstukken over gesteenten schrijft, is vaak moeilijk te begrijpen.

+

2) Zie Ie stuk blz. 97 noot 1. De beschrijving der paarlen ontleend aan Orta, II, 119, sqq.

+ Onderscheyt der Indische namen van groote ende cleyne peerlen.

3) De Perzische naam is ‘marwārīd’ uit het Latijn of Grieksch. Indisch moti is ontstaan uit Skr. muktikā of mauktika.

4) Malay. en Tam. muttu, uit Skr. muktā.

[p. 161]

die ghevonden worden in gheheel Orienten ende de rechte, diemen⁺ heet orientaelsche, zijn tusschen Ormus ende Bassora inde estrecho¹⁾ ofte Synus Persicus, op die plaetsen van Bareyn, Catijffa, Iulfar, Camaron²⁾ ende ander plaetsen in desen Sino Persico, van waer zy gebracht worden naer Ormus, ende oock den coningh van Portugael heeft zijn factuer in Bareyn, die alleen om de visscherie vande peerlen aldaer resideert; wort een seer grooten handel met ghedreven, so in Ormus als Goa. Daer zijn noch⁺ andere visscherien van peerlen, als tusschen 'teylandt van Seylon ende de Cabo de Comorijn, alwaerse in grooter menichten jaerlijcks ghevangen worden; want de coningh van Portugael aldaer een capiteyn heeft met volck, die daer toesicht op hebben, hebbende⁺ jaerlijcks over de drie ofte vier duysent duyckers ende meer, die alleenlijc van dese visscherie leven ende haer onderhouden, ende daer blyven jaerlijcks veel van dese duyckers, die verdrincken⁺ ofte vande visschen, diemen tubarones³⁾ ofte hayen noemt, opgegeten werden, waer van wy op een ander getracteert⁺ hebben. Dese perolen en zijn soo goedt niet noch en werden so veel niet gheestimeert als die van Ormus, ende ghelden minder inden prijs, ende wetense terstondt t'onderscheyden in't eerste ghesicht. Daer worden ooc perolen gevonden by het eylandt van^{+ +}Borneo ende het eylandt van ‖ Aynon⁴⁾ aende custe van Cauchinchyna, maer die bovenghenoemde van Ormus gaense in goetheydt alle te boven, ende werden ghevischt met duyckers, 10. 12. 20. en meer vamen onder water.

Groeyen inde oesteren. Die grootste perolen vindense inde oesteren,⁺ die alderbovenste dryven, ende de cleynste, diemen aljoffar noemt, vint men gemeenlijck inde diepte vande zee. De duyckers zijn naect, ende hebben een corf aen haer lijf ghebonden, die zy metter haest, onder comende, vol grabbelen; alsdan brengense boven inde schuyten, die daer toe ghereet liggen met ander volc, diese terstont lossen, ende daer naer brengense op't landt ende leggense inde son te droogen, ende met die hitte ende droogte soo gaense van selfs open, ende alsdan vintmen die perolen ofte al-

+ Waer de beste orientaelsche peerlen ghevonden worden.

1) Vreemd dat hier de Spaansche vorm gebezigd wordt inplaats van Port. estreito^a).

a) Ook op p. 155 gebruikt Linschoten de vorm estrecho.

2) Bahrein is 't bekende eiland in de Perzische golf; Catifa of El Ḳatif en Djulfar op de oostkust van Arabië. Kamaran is een eilandje in de Roode Zee, niet in de Perzische Golf. De kaart van Linschoten geeft Camaran terecht in de Rode Zee.

+ Waer noch andere visscheryen van peerlen zijn.

+ Duykers, die de peerlen visschen, werden somtijdts van visschen opghegheten.

+ [103b]

3) Vgl. blz. 64 noot 4.

+ Onderscheyt der waerdye van peerlen.

+ Plaetsen, daer noch peerlen ghevischt werden.

+

4) Hainan.

+ Peerlen worden in oesteren gevonden, ende op wat wyse de duykers de peerlen visschen.

[p. 162]

joffar inde visch ligghen; ende als de visscherie voleynt is van dien dach, so vergaren alle die visschers met de capiteyn, soldaten, mede-hulpers en behoeders van sconinghs weghen, ende alsdan⁺ deeltmen alle de perolen, die ghevonden zijn, in sekere deelen ende hoopen, te weten een deel voor de coningh, een ander deel voor de capiteyn ende soldaten ende een ander deel voor de Jesuiten, om dat zy aldaer haer clooster hebben ende die van 'tlant eerst tot het Christen gheloof ghebracht; dat leste deel is voor de duyckers, 'twelck met grooten opsicht ende justitie ghedaen werdt. Dese visscherie gheschiet inde somer, ende daer en is niet een jaer of daer verdrencken groote menichten vande duyckers by de Cabo de Comorijn (welcke werdt gheheeten de visscherie vande coningh), soo verdroncken als vande visschen ghegheten, ⁺so datmen daer een groot kermen ende gheschrey hoort, als die visscherie voleynt is, vande vrouwen ende kinderen, dat een jammer om hooren is, doch even wel moeten 'tjaer daer naer wederom, want anders gheen handel en hebben, ende oock eensdeels om datse daer half toe ghedwonghen werden vande Portugesen, maer meest de gierigheyt vande winst, die alle perijckelen achter de rugghe stelt.

Men vindt somtijts veel, somtijts luttel perolen in een oester, ⁺altemet 200. ende meer greynen. De oesteren, die de beste perolen gheven, zijn die slecht¹⁾ ende wit zijn, die de Indianen heeten cheripo²⁾, daermen die lepelen af maect ende oock schulpen om uyt te drincken. Men vercoopt de perolen met siften, die daer toe ghemaeckt worden van blick, ende hebben ronde gaten; dese siften⁺ zijn veelderley, en ‖ d'eerste sift heeft cleyne gaetkens; de⁺ perolen, die daer door vallen, hebben haren prijs, ende daer naer een ander sift met wat grooter gaten, ende de perolen, die daer door vallen, hebben wat hooger prijs, ende so voorts opwaerts tot seven ofte acht toe. Het cleyne tuych, die gheen perolen en mogen verstrecken, heetense alioffar; dese vercooptmen met die ⁺oncen, ende werden gebesicht inde apotekerye ende medicynen, waer toe veel naer Portugael ende Venetien ghevoert werden, en⁺ zijn seer goet coop. Om de perolen schoone coluer te gheven, soo nemense in Indien rijs, qualick ghestooten³⁾ met sout, waermede

+ De peerlen werden in vieren ghedeelt, een voor den coningh, een voort crijghsvolc, een voor de Jesuiten ende een voor de duyckers.

+ Jammer gheclach over de verdroncken ende opgheslocte duyckers.

+ Wat oesters de beste peerlen hebben.

1) Hier: effen, glad.

2) ‘Cheripo’; volgens de Aant. op Coloq. II, p. 128 heeft Ribeiro hiervoor chipe, terecht gelijkgesteld met Tam. chippi (s'ippi), schelp.

+ Peerlen door cleyne ende groote siften vercocht.

+

+ Waer toe tcleyne refuys van peerlen ghebruyckt wordt.

+ [104a]

3) Men kan achter ‘ghestooten’ ook een komma aanbrengen, wat een lichte wijziging van betekenis geeft.

[p. 163]

wryvense wel, ende worden daer soo schoon met als cristal, en⁺ blyven seer goedt ende claer.

Daer is noch een ander soorte van oesteren, die de Indianen heeten chanca¹⁾ ende de Portugesen madre perola ofte peerle-moeder,⁺ ende zijn vande schulpen, diemen by ons noemt enckhoorns²⁾, welcke lustigh weten te bereyden ende te reynighen, datse veel ghetrocken ende naer Portugael ghebracht werden om uyt te drincken ende voor een cieraet te houden, principalic die van Chyna en Bengalen comen, sommighe vergult ende met andere colueren ende loofwerck en figuren ghewrocht, als wy daghelijcks wel sien van die altemets herwaerts over ghebracht werden. Men maeckter oock in Indien veel dingen af, als schrijftorien³⁾, tafelen, boffetten, ticktac-berden, dooskens, staffen⁴⁾ voor de⁺ vrouwen inde handt te draghen, en duysent ander diergelijcke dinghen ende curieusheden, die al ingheleyt ende bedect zijn met dese chanco ofte peerle-moeder, dat seer fray om sien is en seer meesterlijck en curieus ghemaect, en zijn in Indien seer gemeen,⁺ soo datter nauw woonplaets in Indien en is ofte zy hebben daer jet in, dat met peerle-moeder ghewrocht is, ende wert ooc veel vervoert, soo naer Portugael als naer ander weghen, maer in Indien wertse meer ghegasteert⁵⁾ ende ghesleten als in geen weghen, want de Indiaensche vrouwen, principalijc in Bengalen⁶⁾, ⁺plaeghen manillien oft armrin ‖ ghen om d'armen te dragen, te weten, die eerlicste⁷⁾; ende men en mocht niet een maecht haer maechdom benemen, die van staet ende eerlick was, ofte zy moeste⁺ van dese peerle-moeders ringen om d'armen hebben, 'twelc noch veel hedens daeghs onderhouden wort, waer door het veel versleten wordt.

Die schiltpadden zijn in Indien oock in grooter menichten, van

+ Hoemen de peerlen schoon coluer gheeft.

1) Skr. ‘çaṅkha’, Hind. enz. ‘saṅkh’, Turbinella pyrum, Linn. of Torbinella rapa. Vgl. Hobson-Jobson s.v. Chank.

+ Van peerle-moeder, hoe men die verhandelt ende ghebruyckt.

2) Wij zeggen thans ‘kinkhoorn’.

3) Hier heeft de Lat. vertaling ‘capsae’, kistjes voor schrijfrollen, terwijl ze Ie stuk p. 42 ‘pyxides’ had. Orta, II, 123 waaruit de Holl. tekst, gevloeid is, heeft: ‘cofres e mesas e contas’.

4) ‘Staffen’ geeft de Lat. vertaling weêr met ‘scipiones’, alsof het een mv. van staf ware. Orta t.a.p. heeft ‘Contas’ d.i. rozekrans, paternoster. Of zou Van Linschoten 't Port. woord misverstaan hebben? In allen gevalle zijn de woorden ‘voor de Vrouwen in de handt te draghen’ een toevoegsel van hem zelven.

+ Veel fraye dinghen van peerlemoer ghemaect.

+ Arm-ringhen ende andere juweelen van peerlemoer ghemaect om staetlijcke dochters voor't byslapen te vereeren.

5) Hiervoor heeft de Lat. vertaling: ‘expetitae’, dus ‘gezocht.’ Port. gastar is echter ‘verbruiken’.

6) Hier wordt Bengalen dus óók bij ‘Indië’ gerekend (Vgl. Ie stuk p. 48).

+

7) D.i. van fatsoenlijken huize. Toevoegsel van onzen Schrijver.

+ Fraye dingen van schiltpadden schilden gemaect.

[p. 164]

wiens schilden maken veel curieusheydt, als kammen, kopkens, ⁺schalen om uyt te drincken, schyven om met te ticktacken ende veel ander dierghelijcke dinghen, ende weten het een schoonen ende blinckenden coluer te gheven, dat een lust om sien is, ende wort in Indien in meer weerden ghehouden als die peerle-moeder om zijn schoonigheyt ende fraye coluer, die't heeft.

+ Van dese schiltpadden machmen een kam sien by doctor Palud., als ic hem mede gebracht hebbe.

a) Ook op p. 155 gebruikt Linschoten de vorm estrecho.