Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 1028 A 901

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I. Techniek en modernisering. Landbouw en voeding onder redactie van H.W. Lintsen (hoofdredacteur), M.S.C. Bakker, E. Homburg, D. van Lente, J.W. Schot en G.P.J. Verbong uit 1992. Het gehele werk bestaat uit zes delen.

 

redactionele ingrepen

In het origineel staan op een aantal plaatsen de bijschriften op een andere pagina dan de bijbehorende illustraties. In deze digitale editie zijn de bijschriften bij de betreffende illustraties geplaatst.

p. 285-299: de betreffende pagina's bevatten ‘noten en geraadpleegde archieven’. De ‘noten’ hiervan zijn in de lopende tekst doorgevoerd. Een aantal pagina's is hierdoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 6, 10, 278, 282, 284, 300, 308 en 316) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Geschiedenis van de techniek in Nederland
De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL I

Techniek en modernisering
Landbouw en voeding

 

[pagina 2]

GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

 

DEEL I

Techniek en modernisering
Landbouw en voeding

 

DEEL II

Gezondheid en openbare hygiëne
Waterstaat en infrastructuur
Papier, druk en communicatie

 

DEEL III

Textiel
Gas, licht en electriciteit
Bouw

 

DEEL IV

Delfstoffen, machine- en scheepsbouw
Stoom
Chemie

 

DEEL V

Techniek, beroep en praktijk

 

DEEL VI

Techniek en samenleving

 

REDACTIE Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur
dr. M.S.C. Bakker, drs. E. Homburg, dr. D. van Lente
dr. J.W. Schot, Dr. Ir. G.P.J. Verbong

 

[pagina 3]

GESCHIEDENIS VAN DE

TECHNIEK IN NEDERLAND

De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL I

Techniek en modernisering
Landbouw en voeding

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK
WALBURG PERS

 

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds en de Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek (PWT).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek, 1992

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers, 1992

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden,

p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Ontwerp omslag en band: Rob Buschman

Lay-out: Jos Kool

Druk: Walburg Pers

 

CIP/ISBN DEEL I: 906011.808.1

CIP/ISBN DEEL I T/M VI: 906011.811.1

 

[pagina 5]

ORGANISATIE VAN HET OVERZICHTSWERK GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND. DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

(April 1992)

 

Algemeen Bestuur

 

Dagelijks Bestuur

Ir. W.J. Wolff, voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Dr. Ir. A.E. Pannenborg, vice-voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Ir. H. Klaassen, secretaris/penningmeester, Koninklijk Instituut van Ingenieurs

 

Leden

Prof. Dr. H. Baudet, Technische Universiteit Delft; Prof. Dr. H.F. Cohen, Universiteit Twente; Prof. Dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging; Mr. M. Enschedé, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen; Prof. Dr. E.J. Fischer, Nederlandsh Economisch-Historisch Archief; Drs. H.J. ter Heege, Technische Universiteit Eindhoven; G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE; Prof. Dr. Ir. H.H. van den Kroonenberg, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel; Prof. Ir. B.P.T. Veltman, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; B. van der Weg, Industriebond FNV; Ir. E. Warners, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI; Prof. Ing. W. Zegveld, Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA

 

Comite van aanbeveling

 

Prof. Dr. H. Baudet; Prof. Dr. H.F. Cohen; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn; Prof. Dr. H.J.F.M. van den Eerenbeemt; Prof. Dr. E.J. Fischer; Prof. Dr. P.W. Klein; Prof. Dr. P.M.M. Klep; Dr. A.L. van Schelven; Prof. Dr. H.A.M. Snelders; Prof. Dr. Th. van Thijn; Prof. Dr. K.F.E. Veraghtert; Prof. Dr. H.H. Vleesenbeek; Prof. Dr. H. de Vries

 

Subsidiegevers onderzoek

 

Akzo NV; Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; Centraal Brouwerij Kantoor; Centre de Recherche en Histoire des Sciences et des Techniques, La Villette, Parijs; Hollandsche Beton Groep NV; Koninklijke PTT-Nederland NV; Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen; Nationaal Instituut voor Scheepvaart en Scheepsbouw; NV DSM; NV Nederlandse Spoorwegen; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Philips Lighting Holding BV; Produktschap voor Zuivel; Rijkswaterstaat; Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Shell Nederland Chemie B.V.; Stichting COAB; Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO); Van den Bergh en Jurgens BV; VEG-Gasinstituut NV; Vereniging FME; Vereniging Nederlandse Scheepsbouwindustrie; Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie; Vereniging van Exploitanten van Elektriciteitsbedrijven in Nederland; Vereniging van Nederlandse Papier- en Kartonfabrieken; Verolme Trust; VMF-Stork NV

Subsidiegevers uitgave overzichtswerk

 

Prins Bernhard Fonds; Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek

 

Algemene steun

 

Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Donateurs

 

Stuurgroep

 

Ir. W.J. Wolff, voorzitter; Prof. Dr. H. Baudet, sociaaleconomische geschiedenis; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn, sociologie; Ir. A.G.A. Everts, mijnbouwkunde; Ir. H. Klaassen, werktuigbouwkunde; Prof. Ir. J.L. de Kroes M. Sc., elektrotechniek; D.C. Nas, techniek en arbeid; Prof. Ir. J. Oosterhoff, civiele techniek en bouwkunde; Ir. A.C. Sjoerdsma, toekomstverkenning van de techniek; Prof. Dr. H.A.M. Snelders, geschiedenis van de wetenschap, i.h.b. de chemie; Prof. Dr. Ir. A. Wegener Sleeswijk, geschiedenis van de techniek

 

Redactie

 

Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur, Technische universiteiten Delft en Eindhoven; Dr. M.S.C. Bakker, Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Drs. E. Homburg, Katholieke Universiteit Nijmegen en Technische Universiteit Eindhoven; Dr. D. van Lente, Erasmus Universiteit Rotterdam; Dr. J.W. Schot, Universiteit Twente; Dr. Ir. G.P.J. Verbong, Technische Universiteit Eindhoven en Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO)

 

Beeldredactie

 

Dr. W.H.P.M. van Hooff; W.H. de Vries; Auteurs

 

Auteurs

 

Dr. M.S.C. Bakker; Drs. E. Berkers; Drs. T. Bosch; Drs. H. van Bruggen; Ir. N.J, Cuperus; Drs. Ing. G. Dil; Dr. Ir. J.M. Dirkzwager; Drs. A.N. Hesselmans; Drs. E. Homburg; Dr. W.H.P.M. van Hooff; Dr. E.S. Houwaart; Dr. G.B. Janssen; Drs. W.R.F. van Leeuwen; Dr. D. van Lente; Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen; P. van Overbeeke; Dr. H. Schippers; Dr. J.W. Schot; Dr. A.J. Veenendaal; Dr. G.P. van de Ven; Drs. N.H.W. Verbeek; Dr. Ir. G.P.J. Verbong; Dr. W. Verstegen; Ir. J.H. de Vlieger; Drs. W.O. de Wit; Prof. Dr. A. van der Woud; Prof. Dr. J.L. van Zanden; Dr. H. van Zon

 

Secretariaat

 

Mevr. G.A. Binnerts; Mevr. M.H. Dekkers

 

[pagina 7]

Inhoudsopgave

	11	Woord vooraf, W.J. Wolff
	13	Inleiding en verantwoording, W.J. Wolff, H.W. Lintsen
			Techniekgeschiedenis in Nederland
			Techniekgeschiedenis aan de universiteiten
			Techniekgeschiedenis en de ingenieurs
			De Stichting Historie der Techniek
TECHNIEK EN MODERNISERING
	19	Techniek en modernisering, D. van Lente, H.W. Lintsen, M.S.C. Bakker, E. Homburg, J.W. Schot, G.P.J. Verbong
			De wording van een moderne samenleving
			Modernisering
			Techniek en technische ontwikkeling
			De opzet van de innovatiestudies
			De opbouw van de serie en de keuze van de thema's
LANDBOUW EN VOEDING
	39	1	Voeding in Nederland, M.S.C. Bakker
			Voeding en de samenleving
			Nederland eet
			Kon Nederland zichzelf voeden?
			Voedingsmiddelennijverheid
			Keuze van onderwerpen
	53	2	Mest en ploeg, J.L. van Zanden
			De ‘wetenschappelijke’ landbouw als vernieuwingsbeweging
			De guano
			De Arendploeg
			De stoomploeg
			De verbreiding van nieuwe technieken

 

 

[pagina 8]

71	3	Meel, H.W. Lintsen, M.S.C. Bakker
		Energie en het molenbedrijf
		Het malen met een windmolen
		Korenmolenaar als beroep
		De stoomkorenmolen van Cantillon
		De mislukte innovatie: het kartel en de kostprijs
		Latere stoomkorenmolens
		De afschaffing van de accijns op het gemaal
		De ‘mouture économique’
		De meelfabriek in Nederland
		Een nieuw produkt
		Meel en gezondheid
		Molenbedrijf en meelfabriek
103	4	Boter, M.S.C. Bakker
		Een nieuw kenmerk in het landschap
		Zuivelbereiding op de boerderij
		De Nederlandse boterhandel
		Botervervalsing
		Ontwikkelingen in Denemarken
		De Commissie-Pasma
		Zuivel en onderwijs
		De praktijk van een zuivelleraar
		De positie van de boerin
		Fabrieken in Noord-Nederland
		Zuivel in Zuid-Nederland
		De keuze tussen alternatieven
135	5	Margarine, N.H.W. Verbeek
		De andere kant van de botermarkt
		De boterhandel van Jurgens en Van den Bergh
		De uitvinding van een nieuw voedingsvet
		De pioniers van de margarine-industrie, 1871-1878
		De strijd om het margarine-octrooi
		Een Nederlandse fabrikant voor een Engelse rechter
		Octrooien in Nederland
		De verbreiding van de margarine-industrie, 1879-1883
		Een nieuwe koeltechniek, een nieuw produkt
		De Boterwet van 1889
		De Nederlandse margarine-industrie: een eigen-aardige ontwikkeling
171	6	Bier, H. Schippers
		Volksdrank en genotmiddel
		De traditionele brouwmethode
		De brouwnijverheid tot omstreeks 1850
		Vernieuwing uit Engeland
		Stoom en de Nederlandse brouwerijen
		Beheersing van het brouwproces
		Beieren zet de toon
		De accijnskwestie
		Smaak en kwaliteit
		Het Beiers bier in Nederland
		De opmars van de ondergisting

 

 

[pagina 9]

		Engeland als voorloper bij de temperatuurregeling
		Koeling in de Nederlandse brouwerijen
		Na de pioniers
		‘Levendige wormen’ en ander ongerief
		De ‘reincultuur’
		Nederland en de zuivere gist
		Van ambacht naar industrie
215	7	Suiker, M.S.C. Bakker
		Het luxeprodukt suiker
		Suikeraccijns
		Raffinage in de vroege negentiende eeuw
		De raffinaderijen tot 1830
		Vernieuwingen in het buitenland
		Reacties in Nederland
		Expansief ondernemen - de heren De Bruyn
		De Nederlandsche Handel-Maatschappij, een noodzakelijke voorwaarde
		Het industrieel grootbedrijf
		De bietsuikerindustrie
		Bietsuikerfabricage in Nederland na 1813
		Bietsuiker in het buitenland
		Een nieuwe start
		De teelt van bieten
		Suikerraffinaderij en bietsuikerindustrie
253	8	Techniek en voeding in verandering, M.S.C. Bakker
		Techniek van maker naar gebruiker: naar een internationaal netwerk
		Mogelijkheden en risico's van nieuwe techniek
		Naar verre markten
		Kwaliteit als overheidsprobleem
		Voeding en gezondheid
279	Bijlagen
281	Lijst van afkortingen
283	Lijst van tabellen en grafieken
285	Noten en geraadpleegde archieven
301	Bibliografie
309	Verantwoording van de afbeeldingen
311	Register
317	Over de auteurs
319	Summary