Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel II

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: S. Ges. 35 1636

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel II. Gezondheid en openbare hygiëne. Waterstaat en infrastructuur. Papier, druk en communicatie onder redactie van H.W. Lintsen (hoofdredacteur), M.S.C. Bakker, E. Homburg, D. van Lente, J.W. Schot en G.P.J. Verbong uit 1993. Het gehele werk bestaat uit zes delen.

 

redactionele ingrepen

In het origineel staan op een aantal plaatsen de bijschriften op een andere pagina dan de bijbehorende illustraties. In deze digitale editie zijn de bijschriften bij de betreffende illustraties geplaatst.

p. 15: doornormale → doodnormale: ‘Vroeger was het een doodnormale zaak... ’

p. 287-311: de betreffende pagina's bevatten ‘noten en geraadpleegde archieven’. De noten hiervan zijn in de lopende tekst doorgevoerd. Een aantal pagina's komt hierdoor te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 6, 286 en 312) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Geschiedenis van de techniek in Nederland
De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL II

Gezondheid en openbare hygiëne
Waterstaat en infrastructuur
Papier, druk en communicatie

 

[pagina 2]

GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND
DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

DEEL I

Techniek en modernisering
Landbouw en voeding

DEEL II

Gezondheid en openbare hygiëne
Waterstaat en infrastructuur
Papier, druk en communicatie

DEEL III

Textiel
Gas, licht en electriciteit
Bouw

DEEL IV

Delfstoffen, machine- en scheepsbouw
Stoom
Chemie
Telegrafie en telefonie

DEEL V

Techniek, beroep en praktijk

DEEL VI

Techniek en samenleving

REDACTIE

prof. dr. ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur
dr. M.S.C. Bakker, dr. E. Homburg, dr. D. van Lente
dr. J.W. Schot, dr. ir. G.P.J. Verbong

 

[pagina 3]

GESCHIEDENIS VAN DE

TECHNIEK IN NEDERLAND

De wording van een moderne samenleving 1800-1890

DEEL II

Gezondheid en openbare hygiëne
Waterstaat en infrastructuur
Papier, druk en communicatie

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK
WALBURG PERS

 

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds en de Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek (PWT).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek, 1993

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers, 1993

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Ontwerp omslag en band: Rob Buschman

Lay-out: Jos Kool

Druk: Walburg Pers

 

CIP/ISBN DEEL II: 906011.836.7

CIP/ISBN DEEL I T/M VI: 906011.811.1

 

[pagina 5]

ORGANISATIE VAN HET OVERZICHTSWERK GESCHIEDENIS VAN DE TECHNIEK IN NEDERLAND. DE WORDING VAN EEN MODERNE SAMENLEVING 1800-1890

(Oktober 1992)

 

Algemeen Bestuur

 

Dagelijks Bestuur

Ir. W.J. Wolff, voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Dr. Ir. A.E. Pannenborg, vice-voorzitter, Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Ir. H. Klaassen, secretaris/penningmeester, Koninklijk Instituut van Ingenieurs

 

Leden

Prof. Dr. H. Baudet, Technische Universiteit Delft; Prof. Dr. Ir. H.H. van den Kroonenberg, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel; Prof. Dr. H.F. Cohen, Universiteit Twente; Prof. Dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging; Mr. M. Enschedé, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen; Prof. Dr. E.J. Fischer, Nederlandsch Economisch-Historisch Archief; Drs. H.J. ter Heege, Technische Universiteit Eindhoven; G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE; Prof. Dr. Ir. B.P.T. Veltman, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; B. van der Weg, Industriebond FNV; Ir. E. Warners, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI; Prof. Ing. W. Zegveld, Nederlandse Ingenieursvereniging NIRIA

 

Comite van aanbeveling

 

Prof. Dr. H. Baudet; Prof. Dr. H.F. Cohen; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn; Prof. Dr. H.J.F.M. van den Eerenbeemt; Prof. Dr. E.J. Fischer; Prof. Dr. P.W. Klein; Prof. Dr. P.M.M. Klep; Dr. A.L. van Schelven; Prof. Dr. H.A.M. Snelders; Prof. Dr. Th. van Thijn; Prof. Dr. K.F.E. Veraghtert; Prof. Dr. H.H. Vleesenbeek; Prof. Dr. H. de Vries

 

Subsidiegevers onderzoek

 

Akzo NV; Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte; Ballast Nedam BV; Blijdenstein-Willink NV; Centraal Brouwerij Kantoor; Centre de Recherche en Histoire des Sciences et des Techniques, La Villette, Parijs; Gamma Holding NV; Gastec NV; Van Heek Textiles BV; Hollandsche Beton Groep NV; Juulkesfonds; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijke Nijverdal-Ten Cate NV; Koninklijke PTT-Nederland NV; Koninklijke Textielfabrieken J.A. Raymakers & Co BV; Koninklijk Verbond van Grafische Ondernemingen; Koninklijke Volker Stevin NV; Nationaal Instituut voor Scheepvaart en Scheepsbouw; NBM-Amstelland NV; NV DSM; NV Nederlandse Spoorwegen; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Philips Lighting Holding BV; Produktschap voor Zuivel; Rijkswaterstaat; Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Shell Nederland Chemie B.V.; Stichting COAB; Stichting Reservefonds Textielresearch; Stichting Foundation Jordaan-Van Heek; Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO); Stork NV; Textielgroep Twenthe NV; Van den Bergh en Jurgens BV; Vereniging FME; Vereniging Nederlandse Scheepsbouwindustrie; Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie; Vereniging van Exploitanten van Elektriciteitsbedrijven in Nederland; Vereniging van Nederlandse Papier- en Kartonfabrieken; Verolme Trust

 

Subisidiegevers uitgave overzichtswerk

 

Prins Bernhard Fonds; Stichting voor Publieksvoorlichting over Wetenschap en Techniek

 

Algemene steun

 

Koninklijk Instituut van Ingenieurs; Donateurs

 

Stuurgroep

 

Ir. W.J. Wolff, voorzitter; Prof. Dr. H. Baudet, sociaaleconomische geschiedenis; Prof. Dr. J.A.A. van Doorn, sociologie; Ir. A.G.A. Everts, mijnbouwkunde; Ir. H. Klaassen, werktuigbouwkunde; Prof. Ir. J.L. de Kroes M.Sc., elektrotechniek; D.C. Nas, techniek en arbeid; Prof. Ir. J. Oosterhoff, civiele techniek en bouwkunde; Ir. A.C. Sjoerdsma, toekomstverkenning van de techniek; Prof. Dr. H.A.M. Snelders, geschiedenis van de wetenschap, i.h.b. de chemie; Prof. Dr. Ir. A. Wegener Sleeswijk, geschiedenis van de techniek

 

Redactie

 

Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen, hoofdredacteur, Technische universiteiten Delft en Eindhoven; Dr. M.S.C. Bakker, Samenwerkingsorgaan Brabantse Universiteiten; Drs. E. Homburg, Katholieke Universiteit Nijmegen en Technische Universiteit Eindhoven; Dr. D. van Lente, Erasmus Universiteit Rotterdam; Dr. J.W. Schot, Universiteit Twente; Dr. Ir. G.P.J. Verbong, Technische Universiteit Eindhoven en Stichting voor Historisch Onderzoek (NWO)

 

Beeldredactie

 

Dr. W.H.P.M. van Hooff; W.H. de Vries; Auteurs

 

Auteurs

 

Dr. M.S.C. Bakker; Drs. E. Berkers; Drs. A. Bosch; Drs. H. van Bruggen; Ir. N.J. Cuperus; Drs.Ing. G. Dil; Dr. Ir. J.M. Dirkzwager; Drs. B. Gales; Drs. A.N. Hesselmans; Drs. E. Homburg; Dr. W.H.P.M. van Hooff; Dr. E.S. Houwaart; Dr. G.B. Janssen; Drs. W.R.F. van Leeuwen; Dr. D. van Lente; Prof. Dr. Ir. H.W. Lintsen; Ir. P. van Overbeeke; Dr. H. Schippers; Dr. J.W. Schot; Dr. A.J. Veenendaal; Dr. G.P. van de Ven; Drs. N.H.W. Verbeek; Dr. Ir. G.P.J. Verbong; Dr. W. Verstegen; Ir. J.H. de Vlieger; Drs. W.O. de Wit; Prof. Dr. A. van der Woud; Prof. Dr. J.L. van Zanden; Dr. H. van Zon

 

Secretariaat

 

Mevr. G.A. Binnerts; Mevr. M.H. Dekkers

 

[pagina 7]

Inhoudsopgave

GEZONDHEID EN OPENBARE HYGIËNE
	13	1	Hygiënisch denken en doen, E.S. Houwaart
	19	2	Medische statistiek, E.S. Houwaart
			Getallen als communicatiemiddel
			Statistiek in Nederland 1800-1850
			Het wetenschappelijk onderzoek naar volksziekten vóór 1850
			Medische geografie en historische pathologie
			De organisatie van het onderzoek
			Het raadsel cholera
			De hygiënisten
			Positivistische idealen
			De betekenis van de statistiek
			Quetelisme in Nederland?
			Kritiek op het determinisme
			De statistiek van gemeenschappen: de biometer
			Het utilitair-wetenschappelijk netwerk van de hygiënisten
			Het sanitaire programma
			De bureaucratische instituties
	47	3	Openbare hygiëne, H. van Zon
			Een paradox: de trage ontwikkeling rond een urgent probleem
			Achttienhonderd: een waardig begin
			Een halve eeuw verder: vooruitgang?
			Rioleringen en andere stelsels
			W.N. Rose en het Rotterdamse waterproject
			Het Liernurstelsel
			Het tonnenstelsel
			Drinkwater
			Stagnatie en ontwikkeling

 

 

[pagina 8]

	81	4	Professionalisering en staatsvorming, E.S. Houwaart
			De totstandkoming van een openbaar debat
			Sanitaire statistiek
			Een nieuw politiek perspectief
			De sanitaire voorzieningen na 1850
			Een nieuw netwerk van sociale groepen en technieken
WATERSTAAT EN INFRASTRUCTUUR
	95	5	De ruimtelijke orde, A. van der Woud
	103	6	Rivierverbetering, A. Bosch en G.P. van de Ven
			Nederlands erfvijand
			De slechte toestand van de rivieren
			Plannen voor rivierverbetering
			Het beleid van de rijksoverheid
			De riviercommissie van 1821
			De plannen van Von Wiebeking, Luitjes,
			Goudriaan en Krayenhoff
			Aanbevelingen van de riviercommissie van 1821
			Onmacht en onbehagen
			Het rapport van Ferrand en Van der Kun
			De rivierverbetering na 1850
			De realisatie van een grootschalig project
	129	7	Spoorwegen, A.J. Veenendaal Jr.
			Het begin van de spoorwegen in Europa
			Spoorwegplannen in Nederland
			De Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij
			De spoorweg, het publiek en het dagelijkse leven
			Nieuwe technieken en buitenlandse invloed
			Arbeidsonrust bij de spoorwegaanleg
			De overheid en de spoorwegen
			Financiën
			Stagnatie en ontwikkeling
			Ingenieurs en de aanleg van de staatsspoorwegen
			De bruggen over de grote rivieren
			Exploitatie door de staat of door particulieren
			Organisatie van het spoorwegbedrijf
			Epiloog
	165	8	Professionalisering en integratie, A. van der Woud
			De begrippen
			De Staat
			De regio
			De steden
			De burgers

 

 

[pagina 9]

PAPIER, DRUK EN COMMUNICATIE
	177	9	Machines en lezers, D. van Lente
	181	10	De markt voor drukwerk, D. van Lente
			De techniek van het lezen en leren lezen: alfabetisering
			Leescultuur
			Boekhandel en publiek
			Kranten
			Expansie van de lezersmarkt
	199	11	Papier, O. de Wit
			De papiernijverheid rond 1800
			Groot- en kleinbedrijf
			Marktveranderingen en innovaties
			De papiermachine
			Van Gelder: mislukte mechanisering
			Mechanisering en kostprijs
			Neergang en bloei
			Het lompenprobleem
			Nieuwe grondstoffen
			Celluloseproduktie en kostprijs
			Stijgend papierverbruik
			Nederlands fabrikaat
	223	12	Zetten en drukken, O. de Wit
			Zetten en drukken rond 1800
			Buitenlandse innovaties
			Innovaties in Nederland vóór 1850
			A.W. Sijthoff en de snelpers van Reichenbach
			Concurrentie
			Voor- en nadelen
			Stoompersen
			Rotatiepersen
			De mechanisering van het zetten
			De ontwikkeling van de branche
			Innoveren op een beperkte markt
	249	13	Markt, innovatie en kostprijs: De Erven Bohn, D. van Lente en O. de Wit
	255	14	Illustratietechniek, D. van Lente
			De beeldrevolutie
			Illustratietechnieken tot ongeveer 1770
			Hoogdruk
			Vlakdruk
			Diepdruk
			De houtgravure in Nederland
			De lithografie in Nederland
			Illustratietechnieken en de markt
	277	15	Leescultuur en innovatie, D. van Lente
	282	Bijlage
	284	Lijst van afkortingen

 

 

[pagina 10]

285	Lijst van tabellen, grafieken en kaarten
287	Noten en geraadpleegde archieven
313	Bibliografie
322	Verantwoording van de afbeeldingen
325	Register
332	Over de auteurs
334	Summary