Techniek in Nederland in de twintigste eeuw. Deel 6. Stad, bouw, industriële productie

[pagina 1]

Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

[pagina 2]

TECHNIEK IN NEDERLAND IN DE TWINTIGSTE EEUW

I	TECHNIEK IN ONTWIKKELING WATERSTAAT KANTOOR EN INFORMATIETECHNOLOGIE
II	DELFSTOFFEN ENERGIE CHEMIE
III	LANDBOUW VOEDING
IV	HUISHOUDEN MEDISCHE TECHNIEK
V	TRANSPORT COMMUNICATIE
VI	STAD BOUW INDUSTRIËLE PRODUCTIE
VII	TECHNIEK EN MODERNISERING BALANS VAN DE TWINTIGSTE EEUW

 

	Redactie
Hoofdredactie	Prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)
Leden	dr. E.M.L. Bervoets, dr. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, prof. dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

[pagina 3]

Techniek in Nederland in de TWINTIGSTE EEUW

VI

STAD

BOUW

INDUSTRIËLE PRODUCTIE

STICHTING HISTORIE DER TECHNIEK

WALBURG PERS

[pagina 4]

Deze uitgave kwam tot stand mede dankzij financiële steun van het Prins Bernhard Fonds, de Stichting VSB Fonds en de Stichting Wetenschap en Techniek Nederland (WeTeN).

 

Copyright samenstelling: © Stichting Historie der Techniek 2003

Licentie voor deze uitgave: © Walburg Pers 2003

Het auteursrecht op de afzonderlijke teksten berust bij de betreffende auteurs of rechthebbenden, p/a Walburg Pers, Zutphen

 

Verantwoording van de illustraties. Getracht is de rechthebbenden van de afbeeldingen te achterhalen. Zij die menen alsnog aanspraak te maken op zekere rechten, worden verzocht contact op te nemen met de Stichting Historie der Techniek.

 

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij electronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het besluit van 20 juni 1974, Stb. 351 zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 artikel 17 Auteursrecht 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 882, 1180 AW Amstelveen). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden.

 

Vormgeving binnenwerk: Drukkerij Lecturis BV

Vormgeving omslag: Rob Buschman, BNO

Druk: Drukkerij Lecturis BV, Eindhoven

 

ISBN DEEL VI 90.5730.069.9

ISBN DEEL I t/m VII 90.5730.037.0

[pagina 5]

Organisatie van het overzichtswerk Techniek in Nederland in de twintigste eeuw

(oktober 2002)

 

Bestuur en Stichtingsraad Stichting Historie der Techniek

 

(Dagelijks) Bestuur

dr. ir. B.G. Linsen, voorzitter; ir. J.M. Vernooij, penningmeester; ir. A. Hamburger; ir. M. Veth; ir. Tj. Visser; prof. dr. ir. G.J. Wormmeester

 

Stichtingsraad

drs. E.A.G. van den Bent, Bataafsch Genootschap der Proefondervindelijke Wijsbegeerte;

prof. dr. ir. A.J. Berkhout, Technische Universiteit Delft;

ir. H.J. Beverdam, Koninklijk Instituut van Ingenieurs;

ir. G. Blom, Rijkswaterstaat;

A.J.H. van Dijk, Nederlands Genootschap voor Informatica;

prof. dr. G. Dijkstra, Koninklijke Nederlandse Chemische Vereniging;

G.L.J. Huyser, Nederlandse Vereniging voor Management NIVE;

prof. drs. J. van Londen, Raad voor de Volksgezondheid;

dr. J.H. Marsman, Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel;

H.J. Neeleman R.A., Nederlands Economisch Historisch Archief;

ir. G.G. Nieuwmeijer, Afdeling voor Geschiedenis der Techniek, KIvI;

ir. M.C. van Veen, Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen;

prof. dr. F.A. van Vught, Universiteit Twente;

B. van der Weg, FNV Bondgenoten;

dr. ir. H.G.J. de Wilt, Technische Universiteit Eindhoven

 

Subsidiegevers onderzoek

ABN-AMRO Bank NV; Akzo Nobel NV; ASM Netherlands BV; Amstelland MDC NV; Atag Holding NV; Atos Origin BV; Ballast Nedam NV; Belastingdienst Automatiseringscentum; Koninklijke BAM groep; Berenschot Informatica; Boekos BV, Vleeswarenfabrieken; Bosch Rexroth BV; BouwCenter Groep; Bouwradius Groep (voorheen Stichting Vakopleiding Bouwbedrijf); Bureau Informatiemanagement Amsterdam; Cap Gemini Nederland BV; Catherine Elisabeth Stichting; Cebeco Groep; Centraal Bureau voor de Statistiek; Central Industry Group NV; Centrum voor Wiskunde en Informatica; CSM NV; CTT; DHV Milieu en Infrastructuur BV; Dow Benelux NV; DSM NV; DRAKA Holding NV; ECT; ENECO; Energieonderzoek Centrum Nederland; EnergieNed; Exxon Chemical Holland BV; EWT; Fluor Daniel BV; Fontijne Grotnes BV; Gasunie; Gastec NV; Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam; Getronics NV; Hoechst Holland NV; Hoek Loos BV; Hollandsche Beton Groep NV; Hoogewerff Fonds; IBM Nederland NV; ICI Holland BV; IHC Caland; ING Bank NV; Jacobs Engineering Nederland BV; Kadaster; KEMA Nederland BV; KIvI afdeling Kerntechniek; Koninklijke Ahold NV; Koninklijke BolsWessanen NV; Koninklijke Boskalis Westminster NV; Koninklijk Instituut van Ingenieurs (KIvI); Koninklijke Volker Stevin NV; Het Koninklijke NIVRA; KPN; KPN Telecom; Landustrie Sneek BV; NV Luchthaven Schiphol; Metaalcompagnie ‘Brabant’ BV; Ministerie van Economische Zaken; Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (Rijksplanologische Dienst); Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium; De Nationale Investeringsbank NV; NCR; Nedcoat S&T BV; Nederlandse Aardolie Maatschappij; Nederlandse Zuivel Organisatie; Nelcon BV; NOREA; NOVEM; NV Nederlandse Spoorwegen; NWO; Oranje-Nassau Groep BV; Philips Electronics Nederland BV; Philips International BV; Philips Medical Systems Nederland BV; Post & Co (P&I) BV; Prins Bernhard Fonds; PROAV NV; Rabobank Nederland; Roccade Informatica Groep NV; Royal Haskoning; Rijkswaterstaat; Rijsdijk Equipment Trade BV; NV Samenwerkende Elektriciteits-Produktiebedrijven; Sectie Transport en Logistieke Systemen, TUD; Shell Nederland BV; Siemens Nederland NV; Simac Techniek NV; Smit Transformatoren; Stichting Exploitatie Nederlandse Staatsloterij; Stichting Laura-fonds; Stichting voor de Technische Wetenschappen; Stichting VSB Fonds; Stichting WeTeN; Stork Engineers & Contractors; Stork NV; Technip Benelux BV (voorheen Kinetics Technology International BV); Ten Hagen en Stam; TNO; TRAIL Onderzoekschool; Unilever; Unisys Nederland NV; Van der Giessen-de Noord NV; Van der Schroeff Bibliotheek; Vekoma Manufacturing BV; Verbond van Handelaren in Chemische Producten en 28 lid-ondernemingen; Washington International BV; Waterloopkundig Laboratorium; Rijks Universiteit Groningen; Technische Universiteit Delft; Technische Universiteit Eindhoven; Universiteit van Amsterdam; Universiteit Maastricht; Universiteit Twente; Vrije Universiteit Amsterdam; Wageningen Universiteit; N.W. Posthumus Instituut; WTMC. Hiernaast kent de Stichting Historie der Techniek individuele donateurs.

 

Technisch advies

ir. G.J. Arends, deel waterstaat;
prof. dr. ir. W.J. Beek, deel voeding;
ir. J.J.A. van Bennekom, deel transport;
dr. ir. A.J. Bogers, deel industriële productie;
prof. dr. ir. E.W. Brascamp, deel landbouw;
[pagina 6]
prof. dr. ir. A. van den Brink, deel landbouw;
ir. J.J. de Bruijn, deel bouw;
ir. J. Crucq, deel landbouw;
ir. R.H. Dijken, deel huishouden;
dr. ir. J.M. Dirkzwager, deel industriële productie;
ir. H. Engel, deel waterstaat;
ir. A.G.A. Everts, deel delfstoffenwinning;
ir. R. van Giessel, deel industriële productie;
prof. dr. ir. P.M.E.M. van der Grinten, deel chemie;
prof. dr. ir. F. Hellinga, deel landbouw;
prof. ir. C. de Jong, deel communicatie;
prof. dr. ir. E.H. Ketelaars, deel landbouw;
ir. C. Kramer, deel medische techniek;
prof. J.M. van Oorschot, deel kantoor en informatietechnologie;
prof. ir. U.D. Perdok, deel landbouw;
ir. J.J. Pilon †, deel waterstaat;
ir. A.C. Sjoerdsma, deel energie;
prof. dr. E.E.A. Taverne, deel stad;
ir. J.H. de Wilde-Ligny, deel huishouden;
prof. dr. ir. G.J. Wormmeester, deel transport;
prof. dr. J.C. Zadoks, deel landbouw;
dr. ir. A.C. Zeven, deel landbouw

 

Redactie

Hoofdredactie

prof. dr. J.W. Schot (programmaleider), prof. dr. ir. H.W. Lintsen (voorzitter), prof. dr. A. Rip (vice-voorzitter), dr. A.A. Albert de la Bruhèze (secretaris)

 

Redactieleden

dr. E.M.L. Bervoets, dr. ir. J. Bieleman, dr. ir. A.J. Bogers, dr. M. Davids, dr. C. Disco, dr. ir. J.C.M. van den Ende, drs. B.P.A. Gales, prof. dr. E. Homburg, prof. dr. E.S. Houwaart, dr. J.W.A. Korsten, dr. R. Oldenziel, dr. A.H. van Otterloo, dr. ir. G.P.J. Verbong, dr. W.O. de Wit

 

Beeldredactie

dr. W.H.P.M. van Hooff (coördinator), W.H. de Vries, dr. J.W.A. Korsten, ir. F.C.A. Veraart, auteurs

 

Auteurs en onderzoekers

dr. A.A. Albert de la Bruhèze; drs. M. Aspria; dr. P. Baggen; dr. H. van den Belt; drs. M. Berendsen; ir. drs. P. van den Berg; dr. E.A.M. Berkers; dr. E.M.L. Bervoets; dr. ir. J. Bieleman; drs. G. Bijleveld; drs. R. Bisscheroux; dr. ir. A. van den Bogaard; drs. H. van der Boom; dr. A. Bosch; drs. F. de Bruijn; drs. H. Buiter; drs. I. Cieraad; drs. D. Croes; dr. M. Davids; dr. M.L.J. Dierikx; C. Dijkema; drs. E. Dijks; dr. C. Disco; drs. C.J.M. van Dorst; dr. H. van Driel; drs. J.C. Drogendijk; drs. ir. L. van Empelen; dr. ir. J.C.M. van den Ende; dr. ir. R. Filarski; dr. B.P.A. Gales; dr. F.M.M. de Goey; drs. B. Grob; dr. W. van der Ham; dr. A.P. den Hartog; drs. J. Hermans; dr. A.N. Hesselmans; Prof. dr. E. Homburg; P.M.A.V. Hooghoff; drs. T.M.M. van Hoorn; dr. M.L. ten Horn-van Nispen; prof. dr. E.S. Houwaart; dr. A. de Knecht-van Eekelen; drs. S. Kruisinga; prof. dr. P. van de Laar; drs. J.A.C. Lagaaij; dr. A.A. Lemmers; dr. D. van Lente; J. Linders; prof. dr. ir. H.W. Lintsen; dr. ir. H. Maat; drs. J.J. Moerland; dr. ing. G.P.A. Mom; drs. F.V. van der Most; dr. E. Nijhof; dr. R. Oldenziel; dr. ir. E.C.J. van Oost; dr. A.H. van Otterloo; dr. ir. P. van Overbeeke; dr. P.R. Priester; drs. M.J.M. Put; ing. N. Rem; prof. dr. A. Rip; drs. E.J.G. van Royen; dr. J.L. Schippers; prof. dr. J.W. Schot; drs. A.J. van Selm; drs. B. Sluijter; dr. J.S. Small; dr. J.P. Smits; drs. P.E. Staal; prof. dr. E.R.M. Taverne; drs. M. Veenis; ir. F.C.A. Veraart; dr. ir. G.P.J. Verbong; dr. R. Vermij; dr. S.W. Verstegen; drs. ing. P.F.G. Vincken; drs. I. Vledder; dr. ir. E.B.A. van der Vleuten; dr. ir. A. Vlot †; drs. M.Th. Wilmink; dr. W.O. de Wit; dr. H. van Zon

 

Projectorganisatie

dr. A.A. Albert de la Bruhèze, M.H. Dekkers, dr. J.W.A. Korsten, prof. dr. ir. H.W. Lintsen, prof. dr. J.W. Schot

 

SHT-Bureau

T. van Assem, R.H. Hofman, dr. J.W.A. Korsten, drs. L. Kuipers, R. Leontjevas, L.E. Sibbes, H. Treur

 

Samenstelling registers

dr. M.L. ten Horn-van Nispen

 

Kaarten, figuren en technische tekeningen

Oranje Vormgevers (Eindhoven)

[pagina 7]

Inhoudsopgave

11	Stad
	Hoofdstuk 1
13	Inleiding
	Techniekontwikkeling in de stad
	Demografie en stedelijke techniekontwikkeling
	Domeinen en periodes
	Hoofdstuk 2
25	Werken aan sanitaire en bereikbare steden, 1880-1914
	De verzorgingsstad
	De hygiënische stad
	Vignet: Haagse grachten
	Vervoer
	Conclusies
	Hoofdstuk 3
51	De geplande stad, 1914-1945
	Stedenbouw tussen pretentie en praktijk
	Vignet: Het stichten van scholen
	Professionalisering van de planning
	Verwetenschappelijking van de stedenbouw: de integratie van ontwerp en voorspellingskunst
	Wegen, wijken en voorzieningen
	De Tweede Wereldoorlog
	Conclusies
	Hoofdstuk 4
75	De bewogen stad, 1945-1980
	De aangesloten stad
	De auto en de binnenstad
	Vignet: Hoog Catharijne, een bypass voor Utrecht
	Openbaar vervoer
	Verkeerscirculatieplan Groningen
	Conclusies
	Hoofdstuk 5
101	Conclusie
	Stedelijke techniek: de historische co-evolutie van civitas en urbs
	Co-evolutie als historisch evoluerend ontwerpproces
	Finale
111	Bouw
	Inleiding
113	Modernisering van de woningbouw 1890-1970: een bijzonder patroon van technische vernieuwing
	Modernisering in kleine stappen
	Een bijzonder patroon: technische vernieuwing als coproductie
	Op de bres voor esthetische en gebruiksvriendelijke woningen
	Hoofdstuk 1
119	Betwiste deskundigheid: de volkswoning 1870-1930
	Woningschaarste en besmettingsgevaar
	De kloof tussen het hygiënisch wenselijke en het economisch mogelijke
	Regelgeving in de voetsporen van het hygiënisme
	De competitie tussen medische en technische hygiënisten
	Massabouw als bouwkundige opgave
	Vingeroefeningen voor de industrialisering van het bouwen
	Betwiste deskundigheid
	Hoofdstuk 2
143	Woningbouwverenigingen als tussenschakel in de modernisering van de woningbouw 1900-1940
	De grenzen van ‘self help’: de Bouwonderneming Jordaan
	De Dageraad
	Wonen onder toezicht
	Conclusies
	Hoofdstuk 3
161	Coproductie: emancipatie van de gebruiker? 1920-1970
	In het belang van emancipatie: de woning als vrouwenzaak
	Een vergeten hoofdstuk in de geschiedenis van de architectuur
	Samenwerking tussen architecten en huisvrouwen
	Vrouwenadviescommissies
	Doe-het-zelven en zelfwerkzaamheid in het kader van industrialisering, 1945-1985
	Nabeschouwing

 

[pagina 8]

	Hoofdstuk 4
197	Bouwvakkers en de modernisering van het bouwen 1900-1970
	Arbeidsdeling en mechanisering
	Onenigheid over beton
	De economische crisis als katalysator voor de vakopleiding
	De aansluiting tussen massabouw en beroepsopleiding in de jaren vijftig en zestig
	Epiloog
	Hoofdstuk 5
215	Bezinning, ordening en afstemming 1940-1970
	Vooruitzien en bezinning in oorlogstijd
	Geordende wederopbouw
	Afstemmingsperikelen: de onzichtbare opmars van kunststof in de woning
	Epiloog
241	Van kwantiteit naar kwaliteit
245	Industriële Productie
	Hoofdstuk 1
247	Industriële productie
	Het productieproces nader beschouwd
	De maakindustrie afgebakend
	Productieprocessen en ‘industrieel complex’
	De vraagstelling
	Diversiteit binnen de maakindustrie en keuze van de deelstudies
	Hoofdstuk 2
257	De industrie in Nederland gedurende de twintigste eeuw
	Het ontstaan van een breed palet aan sectoren
	De industrie in vogelvlucht
	Hoofdstuk 3
271	Van stoom naar stroom: de veranderingen in aandrijfkracht in de industrie
	Stoommachines in de industrie
	Alternatieven
	De elektromotor komt op
	Toepassing in de bedrijven
	Nabeschouwing
	Hoofdstuk 4
285	Verwetenschappelijking van productie en organisatie
	Wetenschappelijke productiemethoden en hun gevolgen
	Veranderingen in de bedrijfsvoering onder invloed van de verwetenschappelijking
	Kwaliteitsbeheer en opkomst van de statistiek
	Hoofdstuk 5
303	Het gaat vanzelf - of niet? Industriële automatisering in Nederland
	Het Interbellum: lopende band en mechanisering
	Meten en regelen na de Tweede Wereldoorlog
	Computers en digitale besturing vanaf de jaren zeventig
	Hoofdstuk 6
319	Deelstudie 1: Het grafisch complex
	Uitdagingen en problemen
	De verandering van het grafisch complex
	De digitale revolutie
	Hoofdstuk 7
339	Deelstudie 2: Het scheepsbouwcomplex
	Technische vernieuwingen en de stormen in de scheepsbouw
	Het schip verandert (1900-1940)
	De bouw verandert (1900-1940)
	Sectie- en seriebouw: een verandering te ver (1940-1980)
	Heroriëntatie en herstel in de jaren tachtig en negentig
	Hoofdstuk 8
357	Deelstudie 3: Het Philipscomplex
	Philips als gloeilampenproducent
	Philips als radioproducent
	Nabeschouwing
	Hoofdstuk 9
377	Innovativiteit, complexvorming en arbeid
383	Lijst van afkortingen
385	Noten, geraadpleegde archieven en periodieken
421	Bibliografie
437	Lijst van tabellen, grafieken en kaarten
439	Verantwoording van de illustraties
443	Register: personen, geografische namen en zaken