Bloemlezing uit de bundel Uyt-spanningen

(1971)–Jodocus van Lodenstein– rechtenstatus

Regelnummers proza verbergen

[pagina 125]
IV. Deel Behelsende eenige / Boet-Digten.
[pagina 127]
Den Medicyn-Meester Duc-d'Alba, Ofte Den geessel der Nederlanden ter genesinge.Ga naar voetnoot* Joh. vanden Sande Nederl. Histor. Lib. I. 1Den Raatshr. Franciscus Franck verhaalt, hoe hy in sijn kintsheyt inGa naar voetnoot1 2 den jare 1564, of 1565. en so lang voor de aencomste des Hertogen vanGa naar voetnoot2 3 Alba op de Merkt had horen singen een liedeken van vele versen, ver-4halende de weelde die doen in Nederland was, en de overdaadt gepleegt inGa naar voetnoot4 5 alle wellusten van dronckenschap, kledinge, en andersins, daar van het 6 slot of weervers van elck Vers-ken was altijt,Ga naar voetnoot6
[pagina 128]
Ons Patroon van Alven Sal u met sijner salven Bestrijcken also wel.Ga naar voetnoot9 10En daar na 11Duc-d' Alva, als een recht Doctor heeft de Nederlanders met scherpeGa naar voetnoot11 12 medicijnen genesen van hare broot-dronckenschap, dog haer gegeesseltGa naar voetnoot12 13 met een ysere roede daar mede hy het bloet van ontrent 18000. door 14 Beuls handen vergoten heeft. Stemme: Bonen plucken 15[regelnummer] Doe 't Land in dertelhedenGa naar voetnoot15 Vast speelden sonder quel /Ga naar voetnoot16 Doe songmen haar in vreden Dit weervers op haar spel: Ons goe Patroon van AlvenGa naar voetnoot19 20[regelnummer] Van Alven, van Alven Sal u met sijner salven Bestrijcken al-so wel. So lang scheen 't voorspoock logenGa naar voetnoot23 Tot dat de weeld sijn sat /Ga naar voetnoot24 25[regelnummer] En 't Goddelijk gedogenGa naar voetnoot25 Een walg van dulden hadt: Doe quam Patroon Duc d' Alve Met bus / en doos / en salve / Doe quam Patroon Duc d' Alve 30[regelnummer] Met swaart / vier / galg en radt.Ga naar voetnoot30
[pagina 129]
Nu sie 'k den ouden door-ganghGa naar voetnoot31 Van weeld en wellust aan; Dies laat ick op dien voor-sangGa naar voetnoot33 Dien selven weer-sang gaen. 35[regelnummer] Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve Duc d' Alve Moet u met sijner salve Bestrijken, sal 't wel gaan.Ga naar voetnoot38 Doe sagmen van het Goeden 40[regelnummer] Nauwlijcx een beeckje gaan; Daar nu de volle vloeden Van Gods weldaden staan. Een andere Duc &c. Goud silver / Costlijckheden / 45[regelnummer] Huys / ackers wel gelaan /Ga naar voetnoot45 Den Hemel afgebeden /Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot46 Legt gy ter wellust aan.Ga naar voetnoot47 Een andere Duc &c. Doe satmen in het duysterGa naar voetnoot49 50[regelnummer] Ging onbekende pa'en; Nu leert des waarheyts luyster U in Gods paden gaan. Een andere Duc &c. Den luyster der Genaden, 55[regelnummer] Die 't Al verbaast doet staan In cragt tot heyl'ge daden / Legt gy tot ontugt aan. Een andere Duc &c.
[pagina 130]
Nu cunt gy 's Heren reden 60[regelnummer] In overvloed verstaan:Ga naar voetnoot59-60 Maar siet! in dertelheden Steeckt u de walg daar aan.Ga naar voetnoot62 Een andere Duc &c. Nu can u d'onlust sluyten 65[regelnummer] Het hert met vet belaan /Ga naar voetnoot64-65 En waarheyts cragt daar buyten, Moet laas! daar buyten staan! Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve 70[regelnummer] Moet u met sijner salve Genesen, sal 't wel gaan. Het soete juck te dragen (Der andrer onbelaan)Ga naar voetnoot72-73 Ga naar voetnoot73 Laat gy u niet behagen / 75[regelnummer] Maar wilt in vryheyd staan. Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve Dat leeren, sal 't wel gaan. 80[regelnummer] Gy wilt u aartsche leden Niet naar het leven staan / Maar groeyt in vleeschlijckhedenGa naar voetnoot82 Door 't Geestelijck vermaan. Een andere Duc d' Alve 85[regelnummer] Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve Versterven, sal 't wel gaan.
[pagina 131]
De Bannen en de Vloeken,Ga naar voetnoot88 's Lands dodelijck venijn /Ga naar voetnoot89 90[regelnummer] En wilt gy nu niet soecken:Ga naar voetnoot90 Hoe sig het Land verquijn.Ga naar voetnoot91 Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve 95[regelnummer] Die wijsen, sal 't wel sijn. Uw wrede Spotternyen Op 't vriendelijck Vermaan / Moeten sy duldig lij'en /Ga naar voetnoot98 Die in Gods vrese staan. 100[regelnummer] Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve Doen swijgen, sal 't wel gaan. Wie weet wat dertelheden 105[regelnummer] (Rigt gy een Maaltijd aan) Van pragt en leckerheden Op tafel moeten staan. Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve 110[regelnummer] Moet u met sijner salve Vermag'ren, sal 't wel gaan. Uw sugt na leckernyen Na vremde spijs en wijn Den Hemel niet te lij'enGa naar voetnoot114 115[regelnummer] Eyscht vreemde Medicijn.
[pagina 132]
Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve Genesen, sal 't wel sijn. 120[regelnummer] Dat maten-lose truppelenGa naar voetnoot120 Op 't matig snaren-gaan /Ga naar voetnoot120-121 Dat Christe-lose huppelen Eyscht andre maat-te-slaan. Een andere Duc d' Alve 125[regelnummer] Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve Bestrijcken, sal 't wel gaan. De Pragt in uw gewaden Van Goud / sijd / en satijn / 130[regelnummer] Daar meed gy gaat beladen Moet af-geligtet sijn.Ga naar voetnoot131 Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve 135[regelnummer] Ontlasten, sal 't wel sijn. Dwaas sijt gy in 't ontblotenGa naar voetnoot136 Van dat en schaamt en pijn U raden / dat gesloten En wel behuyst moet sijn.Ga naar voetnoot139
[pagina 133]
140[regelnummer] Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet u met sijner salve Besinnen, sal 't wel sijn.Ga naar voetnoot143 My deert dat so veel seerenGa naar voetnoot144 145[regelnummer] U 't aansigt altemaal Met plaast'ren doen onteeren;Ga naar voetnoot146 Een goeden Meester haal. Ons goe Patroon Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve 150[regelnummer] Sal u met sijner salve Wel helpen van die quaal. Gy knevelt u in boeyen Van linnen en van kant / Die commerlijck vermoeyenGa naar voetnoot154 155[regelnummer] Uw armen en uw handt. Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Helpt u met sijner salve Uit d'een in d'ander band. 160[regelnummer] De valsche lock uw wangen Bedeckt; vol asch en stoff Comt op uw borsten hangen Van hals en schouders off.Ga naar voetnoot163 Ons' goe Patroon Duc d' Alve 165[regelnummer] Duc d' Alve, Duc d' Alve Sal u met sijner salve Opligten uyt dien stoff.
[pagina 134]
Van wijsheidt, dunkt my / sugten De lieden / die bela'en 170[regelnummer] Niet sien of goede tugten Doen 't land te gronde gaan.Ga naar voetnoot169-171 Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Sal u met ogen-salve 175[regelnummer] Dit sien doen, en verstaan. Wat dav'ren onse Kercken? Bey! segt gy / onsen throonGa naar voetnoot177 En lydt geen schotsche ClerckenGa naar voetnoot178 Nog sulcke Godes Boo'n.Ga naar voetnoot179 180[regelnummer] Ons' goe Patroon Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Sal u met tover salve Haast koock'len van dien throon.Ga naar voetnoot183 Ba! nu sal u niet dwingen 185[regelnummer] Kerck-dienst nog Kerken-raad / Nog croon nog throon ontwringen Dat Anti-Christisch Saad! Een andere Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve
[pagina 135]
190[regelnummer] Sal u met sijner salve Haast vryden van dat quaad.Ga naar voetnoot191 So gy de tijd wilt weten! Ick ben Propheet / nog soon Van eenen der Propheten /Ga naar voetnoot193-194 195[regelnummer] Alleen segg / Dat Patroon Dat ons / Patroon Duc d' Alve Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet maken met sijn salve Van dees Melaatsheyd schoon. 200[regelnummer] Of 't Spaansche of Franschen Balsem Of 't Sweedsch (met Deenschen traan) Of 't Schotsch' of Duytschen alsemGa naar voetnoot202 Sal sijn; can ick niet ra'en. Althoos Patroon Duc d' AlveGa naar voetnoot204 205[regelnummer] Duc d' Alve, Duc d' Alve Moet ons met sijner salve Bestrijcken sal 't wel gaan. Oogstmaand 1659. 209N.B. De Heere Godt heeft ons door 210 d'uytcomstgeleerd, dat 't Jaar 1672.Ga naar voetnoot210 211 daar toe bestemd en de Francoysen 212 daar toe vercoren waren, die 't op 213 die tijd tot so verre hebben uytge-214voerd. Dog nog en is de ware ge-Ga naar voetnoot214215nesinge van Syon niet geresen. 216Jer. 8: 22.	voetnoot* Over Het voorbeeld van Lodenstein's ‘Medicijnmeester’ informeert ons Enklaar: ‘Franck en op zijn voorbeeld Van de Sande en Lodenstein meenen (...) in de patroon van Alven de hertog van Alva te herkennen en vatten de omstandigheid, dat het liedje reeds enige jaren vóór de komst van de landvoogd gezongen werd, op als een goddelijke profetie van zijn schrikbewind.’ De bron van het bewuste referein is echter, zoals Enklaar aanwees, een esbattement waarmee de Bossche rederijkerskamer Moyses Doorn op het Antwerpse Landjuweel van 1561 de 1e prijs verwierf. De hoofdpersoon van het esbattement heet Patroon van de Alven (d.i. van de zotten). Hij krijgt bezoek van Peerken van Thuyl die met zijn zalf alle kwalen geneest. Hierbij wordt een lied ten gehore gebracht waarvan het referein luidt: Denckt, soo ghy syt ten halven, eest haest ghewonnen spel: Ons Patroon van de alven sal u met synder salven Bestrycken alsoo wel. ‘Dit liedje, aldus Enklaar, blijkbaar populair geworden op het Landjuweel, was vier jaar later nog en vogue. Doch het heeft niets met Alva te maken; Lodenstein en zijn zegslieden hebben het niet begrepen. Zij vatten bovendien de zalf als een serieus geneesmiddel op; dat blijkt uit de doctorstitel, die Van de Sande aan Alva geeft, en uit iedere strophe van Lodenstein's boetzang.’ Het gedicht werd in 1660 afzonderlijk gedrukt (zie bibliografie). voetnoot1 Johannes van den Sande (Arnhem 1568 - Leeuwarden 1638), rechtsgeleerde en historicus; zijn Kort Begryp der Nederlandsche Historien verscheen in 1650 postuum achter de 4e druk van Everhard van Reyd's Oorspronck ende voortganck van de Nederlandsche Oorloghen. Het citaat staat Liber I, p. 16. Zie over Van de Sande het Nieuw Nederl. Biogr. Wdbk. IV (1918), 1199-1200. voetnoot2 Franciscus Franck of Franchois Vranck (Zevenbergen ± 1555 - 's-Gravenhage 1617), pensionaris van Gouda, later raadsheer in de Hoge Raad van Holland en Zeeland. Postuum verscheen in 1618 te Breda zijn Wederlegghinge van een seker Boecxke uytghegheven bij Franchois Verhaer, ghenaemt onpartijdighe verclaringhe der oorsaken van de Nederlantsche Oorloghe, sedert den Jare 1566 tot den Jare 1608 toe. Zie over hem het Nieuw Nederl. Biogr. Wdbk. II (1912), 1510-1511. voetnoot4 doen: toen. voetnoot6 weervers: keervers, refrein. voetnoot9 also wel: evengoed. voetnoot11 recht: echt, bekwaam. voetnoot12 broot-dronckenschap: overmoedige dartelheid. voetnoot15 Doe: toen. voetnoot16 Vast: onophoudelijk. quel: verdriet. voetnoot19 Patroon hier in de betekenis van behoeder tegen bepaalde gevaren, als ziekte e.d. voetnoot23 voorspoock: voorafgaand blijk van een naderend onheil. voetnoot24 sat: verzadigingspunt. voetnoot25 gedogen: geduld. voetnoot30 vier: vuur. voetnoot31 door-gangh: voortzetting. voetnoot33 Dies: daarom. voetnoot38 sal 't wel gaan: als het goed wil gaan. voetnoot45 gelaan: beladen. margenoot+ Hos. 2: 7. voetnoot46 Hos. 2: 7: ‘Zij bekent toch niet, dat Ik haar het koren, en den most en de olie gegeven heb, en haar het zilver en goud vermenigvuldigd heb, dat zij tot den Baäl gebruikt hebben.’ voetnoot47 Legt aan: bestemt voor; eigenlijk: richt op. voetnoot49 Doe: versta: in de 16e eeuw, voordat volgens deze voorstelling het licht der Reformatie een einde maakte aan de roomse duisternis. voetnoot59-60 Nu (nog) kunt gij in een tijd van welvaart het woord des Heren aanhoren. voetnoot62 Walgt gij daarvan. Mij steekt de walg = ik walg ervan. voetnoot64-65 Allusie op Ps. 17: 10: ‘Met hun vet besluiten zij zich’, woorden waarmee David de egocentrische gevoelloosheid van de bozen uitdrukt. voetnoot72-73 Allusie op Matth. 11: 30: ‘Want mijn juk is zacht’ en op Gal. 6: 2: ‘Draagt elkanders lasten.’ voetnoot73 Niet belast door het juk van een ander. voetnoot82 vleeschlijckheden: zinnelijkheid. voetnoot88 In bijbelse terminologie heet ban wat door Jahweh veroordeeld is, cf. Deut. 7: 26 en Jos. 7: 13. Later krijgt het in de gereformeerde kerk de speciale betekenis van ‘Afsnijdinge van de Gemeynte Christi door het Formulier des Bans’. Vloeken: vervloekingen. voetnoot89 venijn: vergif. voetnoot90 (Daarop) wilt gij nu geen acht slaan. voetnoot91 sig verquyn: te gronde, naar de bliksem gaat. voetnoot98 lij'en: dulden. voetnoot114 Voor de hemel onduldbaar. voetnoot120 truppelen: trippelen, dansen. voetnoot120-121 Er ligt voor Lodenstein duidelijk een tegenstelling tussen dans en snarenspel. Het verschil kan niet zitten in het ritme, aangezien dans en muziek op dat punt zullen corresponderen. Matenloos betekent daarom hier ‘onbetaamlijk’; het staat tegenover het matige, de ingetogenheid van de muzikale begeleiding. voetnoot131 af-geligtet: weggenomen (van ww. aflichten). voetnoot136 vv. Lodenstein doelt hier wel met name op de vrouwenboezem. Cf. ook C Huygens' Kostelick Mal, vs. 42-44: Een open Memmen-hol trots wind en winters wonden; (Treft' eener niet te recht dit onbeschaemde moy, Zijn d'Hoenders niet te koop, wat doen sy uyt de koy?) voetnoot139 wel behuyst: goed gehuisvest. voetnoot143 Besinnen: tot bezinning brengen. voetnoot144 seeren: kwetsuren (ironisch). voetnoot146 plaast'ren: schoonheidspleisters. voetnoot154 commerlijck: op ongemakkelijke wijze. voetnoot163 off: af. voetnoot169-171 ‘...die het niet (anders) zien, dan dat tucht het land te gronde doet gaan’ (?). De betekenis ‘erop toezien’ lijkt mij in deze context niet goed mogelijk. voetnoot177 Bey!: wacht! throon: versta; kansel. voetnoot178 Clercken: predikanten. Het strenge Schotse puritanisme oefende in de 17e eeuw grote aantrekkingskracht uit op Nederlandse geestverwanten als Willem Teellinck (1579-1629), die na bezoeken aan Engeland en Schotland in Middelburg een Schots-presbyteriale gemeente stichtte. Teelinck's zoon Johannes (1614-1674) was te Utrecht Lodenstein's vriend en ambstgenoot. In de naar aanleiding van de kerkestrijd van 1658-1660 verschenen pamfletten werden Lodenstein c.s. uitgemaakt voor ‘schotse papen en roervincken’ (Proost, p. 206). voetnoot179 Godes Boo'n: godsgezanten; versta: dominees. voetnoot183 Haast: weldra. koock'len: doen tuimelen; vermoedelijk een bijvorm van keukelen = tuimelen; cf. eng.: cockle en duits: kocken (WNT VII, 5068). voetnoot191 vryden: bevrijden. voetnoot193-194 Allusie op Amos 7: 14: ‘Toen antwoordde Amos, en zeide tot Amázia: Ik was geen profeet, en ik was geen profetenzoon...’ voetnoot202 alsem: het (bittere) aftreksel van alsem: de drank ook die Christus aan het kruis dronk. voetnoot204 Althoos: in elk geval. voetnoot210 In 1672 (het ‘rampjaar’) trokken de Franse troepen de Republiek binnen. Ook Utrecht werd veroverd en Lodenstein kreeg ruimschoots zijn aandeel van de ellende (cf. inleiding). voetnoot214 Jer. 8: 22: ‘Is er geen balsem in Gilead? is er geen heelmeester aldaar? want waarom is de gezondheid der dochter mijns volks niet gerezen?’

Vorige Volgende

IV. Deel Behelsende eenige / Boet-Digten.

Den Medicyn-Meester Duc-d'Alba, Ofte Den geessel der Nederlanden ter genesinge.Ga naar voetnoot*

IV. Deel
Behelsende eenige / Boet-Digten.

Den Medicyn-Meester Duc-d'Alba,
Ofte Den geessel der Nederlanden ter genesinge.Ga naar voetnoot*