Der naturen bloeme



[p. 7]
tekstkritische noten
Boek I. + Omme dat die mensche na der scrifturen Coninc es der creaturen, + Es dus van hem mijn beghin. Als tkint coemt ter werelt in1), 5 So eist boven allen dieren cranc: Et ne heeft noch crupen noch ganc; Ende Aristotiles seghet, Dat hem te wassene pleghet Ter sevender maent hare tande; 10 + Ende meeste, es haer soch sulkerhande2), Datter vrouwen melc si heet. Dat kint ne doet noch ne weet Altoes ne gheerehande quaet, Onthier et sprekens bestaet. 15 Dit es deerst etaet van den kinde, Also als ict bescreven vinde. Dander etaet die gaet in, Als kinder doen sprekens begin; Ende men seghet, die spade gaen, 20 Dat si teerst sprekens bestaen. Lettel vintmer die wel sproken, Eer hem die moude was beloken3). Int vijfte jaer, als Aristotiles telt,
[p. 8]
Heeft tkint siere langhe die elt1). 25 + Dese kintsche etaet strect te waren, Als men seghet, tot XV jaren, Ende hevet enen name van suverheden In Latijn2); maer nu al heden So es die quaetheit so verheven, 30 Datter lettel suver leven Tote dat si tot dien daghe comen: Hier omme heeft menscheit genomen3). Nu so coemt die derde etaet, Die ten XV jaer bestaet, 35 Ende strect tot XXXV jaren4). Dan winnet die mensche voert te waren5); Mare lacen! die menschelike lede Vloyet so in onsuverhede, Dat die mensche hem al verteert 40 Metten doene dat hi begheert, Dat hi cume mach heten man6). Gans ende salich raet waer dit dan, + Datmen huwelec wilde sparen Al tote XXII jaren: 45 Danne sijn zenewen ende been Bede volcomen over een,
[p. 9]
Ende die wasdoem es so volcomen: Plagemens, het soude der werelt vromen. Manleecheit es ene etaet, 50 Die ten XXXV jaer anegaet. Dan es die mensche volcomen, + Ende nature heeft ghenomen Hare grote ende hare linghe1); Ende die luxurie ende haer dinghe 55 Beghinnen in den manne tegaen: Dan wil hi starke dinghe bestaen. + Dese etaet van deser tijt Maket oerloghe ende strijt, Ende nijt ende hovaerde die riset, 60 Die dicke te stridene wiset2). Dese etaet loept te waren Opwaert tote L jaren. Ten L jaren coemt die oude, Die noyt niemen hebben woude; 65 Nochtanne wilt al langhe leven. Aristotiles heeft bescreven, Dat die oude comen moet Als den mensche ontgaet sijn bloet. Al oud saen, man ende wijf, 70 Die lettel bloets hebben int lijf3). Dese etaet vallet in den strec4): Dan waerd hi ghierich ende vrec; Ende dit es die redene twi:
[p. 10]
Die mensche merket wel dat hi 75 Te dale gaet, ende wilt sparen Omme die na hem comen te waren Te hebbene hare lijfnere; Ende oec omme sijns selves tere, Als die cortelike daer naer 80 Niet winnen mach ende sere wort swaer. In die oude mindert hem die man1) Alle smette, die hem ginc an; + Maer vreecheit ende ghierichede Beghinnen dan eerst te wassen mede. 85 Ja! al plach hiere niet te voren, Nu heeft hise vast vercoren. Dese etaet strect te waren Opwaert tote LXX jaren. Voert meer als die mensche lijt 90 Van LXX jaren die tijt, + Gaet hi sufflen ende rasen: Hem dinct al die werelt dwasen. Al dat hi siet dat dinct hem quaet, + Hi lachtert allet dat wael staet; 95 Maer hi priset dat daer was: Datter nu es dinct hem gedwas. Sine crachten die tebreken In allen dinghen, sonder int spreken. Dat ander liede bringhen voert 100 Dinct hem wesen dulle woert, Ende tsine dinct hem wijsheit groet. Dese outheit2) loept toter doet; Want al dat lijf heeft ontfaen Moet ter doet ten ende gaen;
[p. 11]
105 Maer daerna coemt dat lange lijf, Dies nemmermeer wort gheen geblijf. Jof du sies dat enich man Ter gadoet spoet, so nem dan Een mes, ende maec int oer een gat; 110 Ende oftu sies tijt ende stat, So doe hem laten die mediane, Want dbloet doet hem na minen wane1). Nu hoert van wonderliken lieden, Daer ons die wise of bedieden; 115 Maer eer wi spreken van elken allene, Hoerter teerst of int ghemene. + Omme dat dese eerste boec bediet Twonder datmen ter werelt siet, So vraechmen, of dat volc te samen 120 Van Adame onsen vader quamen; + Ende wi segghen: neen si, niet, Et ne si also ghesciet, Als ons scrivet Adelijn, + Die seghet dat Centauroen sijn 125 Ghewonnen ter werelt an Van den beesten ende van den man. Die wise segghen jeghen dat: Al eist gesciet te menigher stat, Dat sulke wonder onlange leven2). 130 Sinte Jeronimus heeft bescreven In des goets Sinte Pauwels vite, Die was die eerste heremite,
[p. 12]
Daer na Sente Antonis sochte1) + In den woude, daer hi mochte, 135 Et quam een wonder hem the gemoete: Een man staende op geets voete, Ende voer sijn voerhoeft horne twe, Als box hoerne noch myn no me, Ende seide, aldus sprect die scrifture: 140 ‘Ic bin een stervelike creature, Ende van minen gesellen bode2), Ende bidde di, dattu bids Gode Voer mi ende voer die mine, Die wonen in dese woestine; 145 Want wi kennen, dat hi es comen Den mensche ter salicheit ende te vromen.’ Nu scinet an die fraye woert, Diemen van Jheronimus hoert, Dat dese creature hadde in 150 Menschlike reden ende sin; Maer wine segghens altoes niet, Dat dus beestelike diet Van Adame mochte sijn comen; Ende al vintmen an hem somen 155 Menschelike lede een deel, Onse ghelove es geheel, Dat si die ziele hebben ontfaen3), Die nemmermeer ne mach tegaen. Ende ten es te wonderen niet, 160 Dat dus beesteliken diet + Een deel van mere sinne si;
[p. 13]
Want bi aventuren, bedi Dat si in uterliken leden Geliken der menschelicheden, 165 Si sijn een deel van binnen Malichte van subtilen sinnen1). Nu hebbewi geseyt int ghemene: Hoert van elken wondere allene. + Jacob van Vetri seghet, 170 Dat in Orienten leghet Lant van wonderliken lieden2). In sinen boeken horemen bedieden, Ende in vele boeken mede, Dat daer es in ene stede 175 Volc van vreemder manieren; Een lant belopen die rivieren3), Dat Amasonia es ghenant. El niet dan wive wonen int lant, Ende sonder geselscap van manne. 180 Daer sijnre meer nochtanne Dan CC dusent vrouwen. So welc tijt dat si4) manne scouwen, Daer si van enighen wige keren, Daer si zeghe hebben met eren, 185 So nighen si hem allen daer. Nemmeer dan ene warve int jaer Sone willen si te manne gaen; Ende alsi hebben kint ontfaen, Eist een knapelijn, si houdent VII jaer, 190 + Ende sendent den vader daer naer.
[p. 14]
Eist een maghedekijn, si houdent dan: Dus houden si haer lant sonder man. Die manne wonen van hem versceden: Daers gheen geselscap van hem beden. 195 Gelijc recht als ment mach mecken, Dat die vogle met crommen becken Die femmelen staerker sijn + Dan die maerle, alst es anscijn, Also machmen bescouwen 200 Staerker boven manne die vrouwen1); Ende oec en eist sonder redene niet, Die men bi naturen siet; Want so een starker dinghe wederstaet Der oncuscher luxurien raet, 205 Daer men vele machts bi verdrivet, So men met rechte staerker blivet. + Hoe dat beghin van desen vrouwen Eerst quam, machmen bescreven scouwen. Si quamen uten lande van Sweden, 210 Ende et waren hem met moghentheden Hare manne al ofgesleghen. Doe vonden si enen raet daer jeghen: Daer voeren si mit ghemenen rade Op hem die hem deden dien scade, 215 Ende sloeghent altegader doet, Ende wraken haren scade groet, Ende voeren wonen in dat lant, Dat Amasonia es ghenant; + Ende nemmermeer voert sine wouden 220 Dat manne hare heren bliven souden. Dese wive sijn den kerstinen hout, Ende hebben ghevochten met ghewout Met ons op die Sarracine:
[p. 15]
Dus es haer ghelove anscine. 225 + Ander liede, heten Naecte Vroede, Wonen daer in haren hoede, Oetmodich, naect ende aerm mede, Die onwaert hebben die hoechede Van aertrike altemale. 230 In holen wonen si sonder zale. + Hare wijf ende hare kinder Die wonen met beesten ginder. Altoes ne vechten si noch striden. Bi wilen quam in ouden tiden 235 Alexander in haer lant, Ende als hise wijs ende aerm vant, Heeft hi ontfaermlike geseyt: ‘Bidt dat ghi wilt, ets u ghereyt.’ Doe seiden si: ‘So doet ons bede, 240 So willewi die onstervelichede.’ Alexander antworde hem: ‘Ic, die selve stervelijc bem, Welker wijs mochtic ju gheven Dat ghi ewelijc mocht leven?’ 245 Si seyden: ‘Seghet dat dijn raet, Dat di emmer te stervene staet, Wat jaghestu achter lande dan Te scendene so menighen man?’ + Daer sijn liede van ander maniere 250 Over Ganx der riviere, Die die letteren heten Braghmanne, Van sonderlinge live nochtanne; Want dats wonderlike ding: Eer die Goeds soen vleesch ontfing, 255 So screven wiselike die ghoene Van den Vader ende van den Soene,
[p. 16]
+ Ende van hare evengheweldichede, An Alexandren, dor sine bede, Ende scinen an hare worde openbare, 260 Alst kerstelike gelove ware. Ander liede sijn daer neven, Die om te coemen int langhe leven, Dat coemt na dit sterven hier, Hem verbernen in een vier. 265 + Ander volc es daer onvroeder, + Die haren vader ende hare moeder, Alsi van ouder sijn versleten, Doet slaen ende gaense eten. Dit houden si over weldaet, 270 Ende dies niet ne doet, hi heet daer quaet. Oec vintmen daer in somech lant Menighen staerken gygant, Die XII cubitus sijn lanc; + Ende volc es daer mede so clene ende cranc, 275 Cume als lanc, wi lesent dus, Als drie voete of een cubitus. Daer sijn vrouwen, hoer ic ghewaghen, Die als enewarf kinder draghen, Ende die werden graeu geboren; 280 Ende alsi out sijn, als wijt horen, So waert hem al swart dat haer. + Ander wijf wonen daer naer, Diere vive draghen tere dracht; Maer sine leven der jaer maer acht. 285 Oec es daer een volc geseten, Die die rauwe vische eten
[p. 17]
Ende drinken die souten zee. + Ander volc so woenter mee, Die die hande hebben verkeert, 290 Ende ander voeten1), als men ons leert, Si hebben teen twewarven viere. Volc so esser van ander maniere, Die die voete hebben verkeert. + Als ons sente Jeronimus leert, + So esser erehande volc gevonden Gehovet gelijc den honden, Met crommen clauwen ende met langhen, Ende met beesten vellen behanghen, Ende voer haer spreken bassen2). + Ander volc es daer gewassen: So clene monde hebben die liede, Dat si met enen clenen riede Insuken moeten daer si bi leven3). Ander volc es daer neven, 305 Die mensche eten, als wijt horen. Dese volgen den lieden bi sporen, Bi der roeke, dats haer maniere, Tote dat si comen tere riviere4). Ander liede sijn daer bi, 310 Die heten Arimaspi, Jof Ciclopen in Latijn, + Die maer met enen oghe sijn, Ende staet hem voer thoeft voeren.
[p. 18]
Ander volc es daer geboeren, 315 Die lopen utermaten sere Met enen voete ende niet mere; + Nochtan es die voet so breet, Dat si jeghen die sonne heet Hem bescermen daer mede, 320 Waer dat si rusten in enighe stede. Ander liede, des geloeft, Vintmen daer al sonder hoeft, Haer oghen in haer scouderen staende; In hare borst twe gate uutgaende 325 Voer nose ende voer mont; Eyselijc sijn si als een hont. + Ander liede sijn daer neven, + Die bi eens appels roeke leven, Sonder ander spise tontfaen. 330 Eist dat hem vere staet te gaen, Si draghenre voer hem ter noet; Want anders so bleven si doet, Quame hem enighe quade lucht an. + Oec vintmen daer wilde man 335 Met VI vingheren an elke hant. Oec so vintmen daer int lant Wijf van sere scoenre maniere, Die houden hem in ene waerme riviere1); Ende want si ne hebben yser negheen 340 Si wapenen hem al in een Met wapene van sulvere al. Oec vintmen in menich dal + Van India wijf gebaert
[p. 19]
Al toten mammen nederwaert, 345 Ende die cledren van huden draghen, Ende hem alle generen in hagen1). Si hebben tighere ende lioene Ende lupaerde te haren doene Getemmet, daer si jaghen mede2). 350 + Noch es daer in someghe stede Volc, bede man ende wijf, Die gheen cleet draghen ant lijf, Ende ru gehaert sijn an den lichame. Waert dat hem enich man toequame, 355 So doeken si int water danne3), Want dese wijf ende die manne Leven wel na hare maniere + Opt lant ende in die riviere. Oec vintmen daer wilde liede, 360 Groet ende staerc ende ongehiede, Die ru sijn als een swijn van hare, Ende krieschen oft een stiere ware. + In enen riviere sijn daer oec wijf Die harde scoene hebben tlijf, 365 Sonder dat si in den mont Sijn getant als een hout. + Oec wonen daer die Pigmene, Liedekine herde clene, In die montaenge van Endi. 370 Ten derden jare pleghen si,
[p. 20]
Dat si winnen ende draghen kinder, - Men ne vint gheen volc minder - Ende pleghen ten achtende jaer Oerloghe te maken harde swaer1) 375 Op den cranen, die met ghewelt Hem willen nemen die vrucht opt velt. Oec heeft men in ouden stonden Eerehande volc met sterten vonden. + Men vint in Orienten mede 380 Wilde liede in wilden stede. Als mense int wout vanghen mochte, Ende mense onder tfolc brochte, Mochten si dan niet ontghaen, Sone wilden si gheen eten ontfaen, 385 Ende doden hem met honghere dan. + Men vint oec in India man, Die die oghen2) nachts hebben so claer, Als joft ene karse ware, dats waer3). Oec wonen daer scone lieden mede 390 Op die see in ere stede, Die niet ne eten dan vleesch al ro, Ende uutgoet honech also. In ene riviere, hetet Brixant4), Die loopt tote Endi int lant, 395 + Sijn liede XII voete lanc, Die die huut hebben sere blanc, Ende tanschijn ghedeelt in tween.
[p. 21]
Dit wonder ende menich een, Dat hier boven staet bescreven, 400 Als ons die vraye boeke gheven, Vintmen int lantscap van Endi. Noch hort wonder mee van mi. + Jacob van Vitri seghet, Dat in Europa een lant leghet, 405 Daer, als die kinder worden geboren, Alre eerst comt ene padde voren. Worde oec geboren tenigher stede Een kint, ende ghene padde daer mede, Men soude der moeder tien dan, 410 Dat soet an enen vremden man Ghewonnen hadde, ende dese onwaerde, Seghet men, es onder die Lombaerde. In Burgoengen int een ende, + Den berghe van Monjouwe gehende1), 415 Sijn liede utermaten vele Met enen croppe onder die kele, Also groot alst ene cauwoerde ware. In Vrankerike ist oec worden mare, Dat men liede hevet ghesien, 420 Die hadden tusschen hare dien Vormen van wive ende van manne. + In Cisilien nochtanne Es een woud, den berghe na Die barnet, ende heet Etna, 425 Daer sijn lieden met enen oghe Boven allen bomen hoghe2): Thoghe groot als een scilt. Die sijn vreselic ende wilt,
[p. 22]
Ende leven bi vleessche ende bi bloede. 430 Int west ende, als ic gevroede, + Van Europen so was vonden Een wijf verslegen tere stonden, Met ere wonde int hovet voren, Ende was comen, als wijt horen, 435 Ghedreven mitten zeebaren, Menne wiste wanen te waren. Met purpre was soe gecleet; Hare langhe was, alsment weet, Die istorie bescrivet dus, 440 Gemeten een cubitus1). Die grote nochtanne van Hercules, Daer oec niet of bleven es, Wondert der werelt ghemeenlike: Sine wapine sonder gelike, 445 Die so groot sijn daermense siet, Wondert al der werelt diet; Die, na dien dat hi verwan Menich lant ende menighen man, Sette tekijn ende pale 450 Van sinen seghe scone ende wale2) Int westende van Spaengelant, Columne groot up der zee cant, Te litekene dat hi hadde verwonnen + Van den risene van der sonnen 455 Alle die lande al tote daer. Daer na quam hem een evel zwaer, Dat hem swaer was ende ongehier, Ende warp hem selven in een vier, Daer hi te pulvere es versleten: 460 Dus es sijns langhe vergheten. Also alsmens liteken vint,
[p. 23]
+ So ne twivelwijs niet een twint, En was menich starc gygant Wilen eer in Duutsche lant, 465 So datter een was, hiet Theutaen, Daer Duutsche lant of hevet outfaen Sine name, ende houd noch heden. Sijn graf es noch tere steden Bi der Dunauwe sekerlike, 470 Bi der Weemen int Oestrike, Twee milen al daer benevene In een dorp, heet Sinte Stevene1), Dat XV cubitus es lanc. Die daer toe doet sinen ganc, 475 Hi vint daer beenre up desen dach Meer dan men gheloven mach. Theersenbeckijn leghet daer. Broeder Aelbrecht seghet over waer: Name een man, diet proeven begerde, 480 Tusschen appel ende hilte II zwerde, Dat een up ende tander neder, Hi mochtse keren vort ende weder Namelike int hersenbecken binnen. Sine tande, seggen diese kinnen, 485 + Die sijn mee dan II palmen breet. Dat ic van wondre vant ende weet, Als van menscheliker figuren In gheloveliker scrifturen, Heb ic gheset in desen boec: 490 Ghelove die wille, mine roec; Mare seker bem ic sonder waen, + Dat ic tware doe verstaen, Na dien dat ict bescreven kende. Die eerste boec die neemt hir ende. 495 Nu hort, na dat ic can gheleesten, Den boec van den gaenden beesten.	1. V.A.B. Om dat. V.A. na ontbr.; doch bij A. door eene latere hand er bijgevoegd. B. scripturen. - 3. B. So es v.h. - 4. V.A.B. Alst tk. - 5. V.A. boven. B. boven a. creaturen. L. buten. - 6. V.A. Het en hevet cr. no g.B. Hen h. no c. no g. - 7. V.A.B. die s. - 9. B. sine t. - 10. V.A. meest - sulkerande. B. Ja es dat s. dan selkerhande. - 11. V.A. si ontbr. - 12. V.A.D. tkindekijn ne d.n. inne w.B.D. kindeken d. no n.w. - 13. V.A. ne gheenrande. B. en gerande. - 14. V.A.O. ende dat spreken b.B. O. ent spreken. - 15. V.A. Dits deerste. B. Dits dirste. - 16. V.A.B. ic. B. ghescreven. - 17. V.A. Tander. - 18. B. Alst kint doet. - 20. V.A. eerst. B. irst. - 21. V.A. vindmer. B. vint merre. - 22. V.A. die mont. B. hen d. monde sijn ontploken. H., D. en N. met L.: moude. - 23. V.A. In vijf jaren. B. In vif jaren alse. + Nat. R. L.I. f. + A. 39 a. 1) Vs. 1-112, over de verschillende leeftijden der menschen, zijn ontleend aan het laatste gedeelte van het I^e Boek. + V. 3 a. 2) N.R. Dentes puerorum incipiunt oriri septimo mense, et hoc magis lacte calido. 3) N.R. Non loquitur autem donec fonticulus ille, qui est in occipite capitis super frontem desiccetur, et testa capitis contrahatur. 24. V.A. Hevet tk. sire langen d. helt. B. Heft tk. di lingde de helt. - 25. V.A. die strect. B. kinsce e.s. twaren. - 26. B. seit tote. - 27. V.A. een. n.B. heet name. - 28. V.A. al nu h.B. alse nu h. - 30. V.A.B. luttel. B. bleven. - 31. V.A. tien daghe. B. te deser tijt. - 32. V.A.H. bi hevet m. afgenomen. B.H. bi h.m. afgenomen. - 33. V.A. Jueghet heet d.d.e. B. Joget heet d.d.e. - 34. V.A. jaren. B. te XV jaren begaet. - 35. V.A. tote. B. tote XXV. - 36. B. Dat wint di minsce twaren. - 37. V.A. Maer lasen. V. menschelihede. A. menschelichede. B. Mar laise d. minschelijchede. - 38. V.A. Vloeiet s.i. die o.B. Vervloit s.i. donsuverhede. - 39. V.A. hem selven v.B. Dattie m.h. selven v. - 40. V.A. Met te d.d.h. beghert. B. Met te d. - 42. V.A. waert dan. B. wert dan. - 44. V.A.B. al ontbr. B.T. XX ofte XXII j. - 45. V.A. Dan s. die s. entie b.B. Dan s. die zenuen entie b. - 46. V.A. vulcomen. B. beide. 1) N.R. In 5 annis..... crescit puer medietatem stature sue. + L. 27 b. 2) N.R. dicitur puer a puritate. 3) Lees met de variant: afghenomen. 4) N.R. Haec etas currit ad 35 annum. 5) N.R. hinc habilis homo fit ad cognacionem et seminalem in eo virtutem natura confortat. 6) Lees in vs. 37: die menschelijchede, en in vs. 39: Met te doene. - N.R. heu! hinc frena laxantur luxurie et libido damnata corporibus exhaurit virtutes naturales in miseris, et tam cita fatigacione debilitantur, ut cum robur corporis... habere deberent iam membris omnibus dissoluti effeminati pocius dicendi sunt quam secundum vocabulum viri virtutis. + A. 39 b. 47. A. vulc. B. Entie w. meest v. - 48. V.P. tsoude. B.P. noch et s. vromen. - 49. V.A. Manlicheit es die die vierde e.B. Manheit heet die vierde e. - 50. V.A.B. te XXXV jaren. B. anegaet. - 51. V.A. vulc. - 52. V.A. hevet. B. heeft dan g. - 53. V.A.H. groeve. B. groefde. - 54. V.A. hare d.B. Entie l.e. hare d. - 55. V.A. Begonnen. V.A.B. man. - 56. V.A. dinc. B. willi s. dinc. - 58. V.A.B. Maect orl. - 59. V.A. hoverde. - 60. V.A. dicken ten stride. B. stride dan w. - 61. B. die l. twaren. - 62. V.A. Upwaert. B. Tote vollen viftech. - 63. V.A.T. vijftich so c.B. Te vijftich j. soe c. - 64. V.A. ne w.B. niman. - 65. V.A.B. Nochtan. - 66. V.A. hevet. - 67. B. die ontbr. - 68. V.A. die m. B. Alse. - 69. V.A. Al houdet. B. oudet. - 70. V.A. luttel. B. Di l. - 71. V.A. in een s.B. valt in e.s. - 72. V.A. Want soe g. wort e.v.B. Dat hi girech wert e.v. + V. 3. b. 1) N.R. hinc enim perfecte stature robur in latitudinem in longitudinem accipit homo. + L. 27 c. 2) N.R. Ista etas iracundie ac superbie subiacet, vitiis, odiisque agitatur ac seditionibus. 3) N.R. unde illi, qui parum habent de sanguine, cito senescunt. 4) N.R. Hec etas subiacet vicio. 74. V.A. market. - 75. V.A. wil. B. wille. - 76. V.A. Hem die. B. Hen die - twaren. - 77. B. haer l. - 78. V. om. V.A. selfs. B. om sijn selfs. - 79. V.A.B. Alse. - 81. V.A. In doude m. in den m.B. doude m. an den m. - 83. V.A.B. vrecheit. - 84. V.A. Beghonnen d.e. wassen. B. irst wassen. - 85. V.A. Ja a.p. hire. B. Ja a.p. hire nie. L. Ja ontbr. - 86. V.A. hevet h. vaste. B. vaste. - 87. V.A. D.e. die s. - 88. V.A. Nu betide t.B. Tote LX j. - 89. V.A. lijd. B. alse. - 90. V.A. tijd. B. LX j. dien t. - 91. V.A. suffen. B. Dan g.h. suffen. - 92. V. alle. B. donct. - 93. V. denct. B. siet donct. - 94. V.A. al. B. lachter al datter wel. - 95. V.A. pr. al datter w.B. prijst al datter. - 96. B. doncten g. - 97. V.A. crachte. B. crachte di t. - 98. V.A.B. in s. - 99. V.A. vort. B. lide. - 100. V.A. Dinken - wort. B. Donken - wordt. - l.B. donctem. - 2. V.A.D. etaet l. ter d.B.D. etaet. - 3. V.A. hevet. B. onfaen. - 4. B.t. inde. 1) Lees met de variant: in den man. + A. 39 c. + L. 27 d. + V. 4 a. 2) Lees met de variant: etaet. In het origineel toch wordt als de zesde etaet de ‘decrepita etas’ genoemd. 105. V.A. daer naer. - 6. V.A.D.n. en werd g.B. Des nembermer en wert. blijf. - 7. B. Oftu. - 8. V.A. Terghedoet. B. soe nen d. - 9. V.A. mac i. ore. B. make in dore en g. - 11. V.A.B. So ontbr. - 12. V.A. tbloet doet na. B. hem ontbr. - 13. V.A. hort. V. wonderlike. B. liden. - 14. A. af b.B. af bediden. - 16. V.A. Horter of teersten i.g. B. Horter af tirsten. - 17. V.A.B. Om d dese. L. die. - 18. B. Dwonder. - 19. V.A. vraget men. B. Soe vragmen oft. - 22. V.A. Enne. B. En si dan a.g. - 23. B. Alse o. bescrivet. - 24. V.A. Centauroene. B. Centaurone. - 28. B. ter m. - 29. V.A. wondre onlangh. B. selke. - 30. V.A. hevet. B. Sente. - 31. V.A. groots. B. Ins outs. - 32. V.A. deerste. B. dierste erem. 1) N.R. Si hominem videris subito in cadendo vel in claudendo aut evertendo oculos quidem ad subitaneam mortem disponi, aurem ei statim.... cultello perfora, sicut solet fieri ovibus. Si vero locus vel tempus illi venam minuas medianam, cum enim frequenter accidit mors ex replecione subita et accensione humorum. + Nat. R. L. III. + A. 39 d. + L. 28 a. 2) N.R. Querendum primo est, si homines illi (monstruosi) de Adam primo homine descenderunt, et respondendum est quod non, nisi forte.... de onocentauro, qui per adulterinam commixcionem hominis et bestie, si tamen verum est, provenerunt, cui opinioni illud contrarium est, quod dicitur monstra diu vivere non posse ab homine et bestia cognata. 133. V.A. Datten sinte Anthonis. B. Dat doene s. Antonijs. - 35. V.A. Ende q.e.w.h. te g.B. Hem q.e.w. daer tgemoete. - 37. V.A. vor s. vorh. B. vor s. vorhoet. - 38. V.A. bux hore mijn. B. Alse bucshorne min. - 39. V. seide ontbr. V.A. spreict. B. scripture. - 40. V. bem. A. bem ene. B. ben sterflike criature. - 42. V.A. bidden dat wilt bidden G.B.b. dattu wils bidden G. - 43. V.A. Over mie e. over. B. Over m.e. over de m. - 44. B.D. hir w. - 45. V.A. wie bekennen. B. bekinnen. - 46. V.A. te s. ente v.B. te salecheiden ente v. - 47. V.A. na d. vraye wort. B. scient na di vraie w. - 48. V.A. hort. - 49. V.A. Als of d.c.B. Alse oft. - 50. V.A. Menschelike redene. B. Minscelijchede redene. - 51. V.A. segghen. B. wi en segghen. - 52. V.A. Aldus b. een ghediet. B. beesteliken een d. - 53. V.A.B. moghe. - 54. V.A. vintmen van. B. vintmen an hen. L. vintment van h.s. - 55. V.l. ende deel. - 56. V.A. es das g.B. es des g. - 57. V. niet en h.o.A. niet ne h.o.B.d. zile hebben. - 58. V.A. nemmermee en m.B. nembermer mach. - 59. V.A.B.E. en es t. wonderne. - 60. V.A.D. aldus wonderlijc ghediet. B.D. aldus minsceliken d. - 61. V.A. meerre. B. merren. 1) N.R. ubi dicit beato Anthonio querenti Paulum monstrum heremo occurisse. - Lees met de variant: Dat doene, of wel, in plaats van Daer na: Daerne, d.i. daar hem. + V. 4 b. 2) N.R. Mortalis ego sum, unus de accolis heremi, quos delusa gentilitas faunos, satiros et inculos (l. incubos) vocat, legacione fungor gregis mei. 3) Lees met de varianten: niet hebben. - N.R. Animalibus vero monstruosis animam inesse non credimus. + A. 40 a, L. 28 b. 164. B. minscelijcheden. - 65. V.A. Sijn sin mach lichte v.b.B.S.s. machlicht v.b. - 66. V.A. Een deel sijn van subtijlre s.B. Een deel v.s.s. - 67. V.A. hebben wi. - 68. V.A. wondre. B.H. nu v.e.a. - 69. V.A.B. Vitri die. - 71. V.A. Land v. wonderliken. B. wonderliken liden. L. derliken. - 72. V.A. hortmen. B. horet men bediden. - 75. V.A.B. vremder. B. maniren. - 76. V.A.E.l.b. van r.B. Ende dlant b. met r. - 77. V.A. Amozonia. - 78. V.A. wijfs. B. wijf. - 79. V.A.B. Ende ontbr. - 80. V.A. Ende d. sijnder mee n.B. sinre. - 81. V.A. CC. M.B. twee M. - 82. V.A. Wiltijt so hare m.s.B. Weltijt so haer m. scowen. - 83. V.A. Dat s.B. enen w. - 85. V. moghen. V.A. alle. B. hen alle. - 86. V.A. enewarf. B. Nember d.e. werf. - 87. B. Sone ontbr. - 78. V.A. als si. - 89. V. Est. V.A. een ontbr. B.E. knapelen. - 90. B. E.s. dan den v. 1) N.R. Et non mirum si monstra hujus alicujus actus habilitacione ceteris animalibus preferantur, quia forte, si quanto plus homini appropinquant exteriori forma in corpore, tanto illi appropinquant sensu estimacionis in corde. + V. 5 a. 2) In den tekst: derliken. Won is door het voorafgaande van den afschrijver in de pen gebleven. - N.R. Homines.... ab aliis mundi nationibus valde dissimiles. 3) Lees met de variant: van rivieren. - N.R. mulieres iuxta montes Capsios (l. Caspios) et in insula undique concluse fluvio. 4) Lees: datse, of met de varianten: dat haer. + A. 40 b. 191. V.A. Ist m.B.E. mesken. - 92. B.D. blijft h.l. - 94. V.A. Daer nes g.g. - 95. V.A.B. alsmen. - 96. B. Dattie. - 97. V.A. femmele starker. B. femellen starker. - 98. A.B. marle. B. dats in scijn. - 99. V.A.A. m. daer b. - 200. V.A. Starker. B. Starc b. die man di vr. - 1. V. oic. V.A. ist jeghen r.B.E.o. neest jeghen. - 2. B. nature. - 3. V.A.W. so men seere w.B.W. so men seerre w. - 4. B. ons cuescer. - 5. V.A.D. m. bi v.m.v. B.D. bi m.v. macht v. - 6. V.A. starker. B. van rechte starker. - 7. V.A. tbeghin. B. Doe. - 8. V. besreven. B. Irst. - 10. V.A.B. et ontbr. - 11. B. Haer m. afg. - 12. V.A. der j. - 13. V.A. voersi met. B. Dat si voren met. - 14. V.A. Up h.d.h. daden die s.B. hen d. hen daden die s. - 15. V.B. sloghent. V.A.B. altemale. - 16. V.A.B. hare s. - 18. V.A. was g. - 19. V.A. nemmermere vort. B. nembermer v. si en w. - 20. V.A. wesen s.B. haer here wesen. - 21. V.A. wijfs. B. wijf s. der kerst. - 22. V.A.E. h.g. menichfout. B. hebben ontbr. - 23. V. up. V.A. Sarasine. B.M. o. dicke op Serrasine. + L. 28 c. 1) N.R. Sunt enim sicut in quibusdam volucribus femine fortiores viris suis. In vs. 196 zal men wel moeten lezen: Dat bi voglen. + Nat. R. O.V. 5 b. + A. 40 c. 224. V.A. hare. B. Des es h.g. in scine. - 25. B. lide h.N. Vrode. - 26. V.A. d. bi in hare h.B. bi in haer h. - 27. V.A. Oetmoedich n.e. arm. - 28. V. ontwaert. B. onwerd. - 29. V.A. aerdrike. B. eertrike. - 30. V.A.B. hole w. si. L. si ontbr. - 31. V.A. wijfs. B. Haer w. - 32. B. Die ontbr. - 33. V.A. no ne s.B.A. vechten si ende s. - 34. V.A. Wilen q.i. houden t.B. Bi ontbr. - 36. V.A. arm. B.E. doe h. arm e. wijs v. - 37. V.A. ontfermelike. B. oetmodelijc. - 38. V.A. Bid, hets. B. hets. - 39. V.A. doe. B. doe onse. - 40. V.A.S. bidden wi. B. Wi bidden onsterffelijcheden. - 41. V. andwoerde. A. andworde. B. antwerde hen. - 42. B. ben. - 43. V.A. mach ic u.B. maghic u. - 44. V.A.D. g. soud ewelike. B. sout ewelike. - 46. V.A.B. Datti. - 47. jaghet di. - 49. V.A. andre. B. andren maniren. - 50. V. Oveganghes die. A.B. Over Ganghes die. - 51. V. de lettre heetet. A. lettre heetet. B. de lettre heet Bracmanne. - 52. V.A. sonderlanghen. B. sonderliken. - 53. V.A.B. dinc. - 54. V.A. godsone. B. Gods sone lijf onfinc. - 55. V.A. ghone. B. wiselijc. + Nat. R. V. 9 a. L. III. + L. 28 d. + A. 40 d. 257. V. haren. B. evengheweldicheden. - 58. V.A. Alexandre. B. Ane Alexandre d.s. beden. - 59. V.E. s. haren wort. A.E.s. hare wort. B.E.s. haer wordt oppenb. - 60. V.A. Joft kerstenlijc. B. Oft kersten. - 61. V. dair. V.A.B. beneven. - 62. V.A.B. comene in dat l. - 63. V.A.B. comt n. dat. - 64. B. Hen. - 67. V.A. houden. B. ouden. - 68. V.A.e. te samen e.B. Te d.s. ente samen e. - 70. V. en d. heet q.A.d. heet q.B. Dies nine d. hi es q. - 71. B. menech l. - 72. V.A.M. grooten g.B. groten. - 73 B. XV c. - 74. V.A. Ander (Ande) v. sijn so cleine e. so c.B.E. oec v. die sijn so c. - 75. V.A. also l.w. lesen. B. alse l.w. lesen. - 76. B. Dan dr. voeten oft. - 77. V.A. vrouwe. V.A.B. horie. D. iwagen. - 78. B.D. maer. - 79. V.A. worden. B. Entie w. grau. - 80. V.A. hout. B. wijs h. - 81. V.A. wort. B. wert hen. - 82. V.A. wijfs. - 83. V.A. bringhen terre (teere) drachte. B. Dire v.d. terre drachte. - 84. V.A. jare waer achte. B. achte. - 86. V.A. rowe. A. heten. B. de r. vesche. + V. 6 b. + L. 29 a. + A. 41 a. + V. 7 a. + A. 41 b. 287. V.A.B. soute. - 88. B.A.v. woont daer m. - 89. B. Die de. - 90. V.A. an die voete. B. Entie voete. - 91. V.A. hebben si t. II warven. B. So hebbense t. twewarf. - 92. V.A.B. so ontbr. B. eser. - 93. V. vote staen. A.v. staen. B. Dien d.v. staen. - 94. B. Ende alse. - 95. V.A. erande. B. Oec e. erande. - 96. B. Gehoet g.h. - 97. V.A. clawen. B. cromben. - 98. B. velle. - 99. V.A.E. die over h.B. Entie over. - 300. V.A.B. daer bi. - 1. V. de l.B. di lide. - 3. V.A. Inzughen. B. In sughen moten. - 4. V.A.B. beneven. - 5. V.A. menschen ete als ic hore. B. alsic hore. - 6. V.A. die liede. B. bi den spore. - 7. V.A. roke d. hare. B. den roke dits hare. - 10 V.A. men heet. V.B. Arismaspi. - 11. B. Oft. - 12. V.A. maer ontbr. B.D. met ere oghen s. - 13. V.A. staende int vorhoeft. B. staende int voerhoet. + V. 7 b. 1) Lees met de varianten: an die voete. - N.R. in pedibus octo digitos habentes. + L. 29 b. + A. 41 c. 295 2) N.R. pro voce latratus canum proferunt. + V. 8 a. 300 3) N.R. qui gracili calamo non nisi sorbilia comedunt. 4) N.R. Hii hominum vestigia tam diu olfacere percipiuntur, quousque aquam illi quos insecuti transierunt. + A. 41 d. 314. V.A. volc ontbr. B. daer bi. - 16. V.A. Mit e.v. min no meere. B. v e. nemmere. - 19. B. Hen. - 20. V.A.W. so si r. theere s. B.W. si resten t s. - 21. V.A. lie dies ghelovet. B. dies gelovet. - 22. B. al ontbr. V.A.B. hovet. - 23. V.A. Hare o.i. hare scoudren. - 24. V.A. In h.b. II g. uteg. B. In haer t. gaten utg. L. Int. - 25. V.A. Over n.e. over. - B. Over nese e. over. - B. Sijn si e. alse. - 27. V.A.B. beneven. - 28. V.A. roke. B. een a. roke. - 29. V.A.B. tonfane. - 30. V.A. Ist d.h. verre s. te gane. B. verre s.t. gane. - 31. V.A.B. draghene vor. - 32. B. Want en si ontbr. - 33. B. hen enege l. - 37. V.A. Wijfs. - 38. V. eenre. B. warme rivire. - 39. V.A. yser. B. Dies si h. yser. L. yseren. - 40. V.A. wapen. B. Wapenen si hen. - 41. V.A. wapen silvere. B. wapinen v. selveren. - 43. V.A. wijfs. B. gebardt. + V. 8 b. + L. 29 c. + A. 42 a. + V. 9 a. 1) N.R. Mulieres sunt ibi speciose valde in quodam flumine calido habitantes + A. 42 b. 344. B. borsten nederwart. - 45. V. Entie cleden. A. Entie cleder. B. Entie cleder v. hude. - 46. V.A. al g. int jaghen. B.E. hen al g. int jaghen. - 47. V.A.B. tigre. V. lyone. L. tinghere. - 48. V. lapaerde. V.A.B. tharen d. - 49. B. Getemt daer jagense m. - 50. V.A. somigher. B. ter meneger s. - 51. B. beide. - 52. V.A. ne dr. B. Engeen c. dragense. - 53. V.A. ruu g. anden l. - 55. V.A. doken, dan. B. duken, dan. - 56. V.A. die wijfs e.d. man. B. Wantie w. entie man. - 58. V.A. Upt l.e. in de r. - 60. V.A. starc e. ongediede. B. Gr. starc e. ongediede. - 61. B. Alse. - 62. V.A. briesschen alst e. stier. B.E. brissen alst e. stier. - 63. V.A. ene r.s. daer w.B. ene r.s. oec daer. - 64. V.A. huut scone. B. dlijf. - 66. V.A. Ghetant sijn alst ware e.h. B. Getant sijn alse e.h. - 67. B.O. vintmen daer P. - 68. V.A.B. harde. - 69. B. montange v. Indi. - 70. V. jaren. 1) Lees met de variant: int jaghen. - N.R. nec vivunt nisi de venacione. 2) N.R. habent... pro canibus tigrides et leopardos. + V. 9 b. 3) N.R. submersi in flumine non apparent. + L. 29 d. + A. 42 c. + V. 10 a. 371. V. winden. - 72. ne ontbr. - 73. V.A.E. si houden ten achtenden jare. B.E. si ouden t. VIII jare. - 74. V.A.B. Dese houden orloghe sware. - 75. V. A, Jeghen die c.d. mit g.B. Jegen die c. met g. - 76. B. Die w.n. haer coren. - 77. V.A. hevetmen. - 78. V.A. Eenrande v.m. starten. B. Eerhande. - 79. V.A.B. wilder st. - 81. B. Alse m. in w. vaen. - 82. V.A.o. die lieden. B. die liede. - 83. V.A. Mochtsi. B. En m. - 84. V.A.B. Sine w. gheen. - 85. V.A. mit hongre. B. doetden hen. - 87. V. claer ontbr. B. nachs. - 88. B. Alst oft e. kersse. - 89. B. some lide. - 90. A. Up. B. Optie, ene. - 91. B.D. niet e.d. vlesch al roe. - 92. B. ute gegoten h. - 93. B. heet Brisant. - 94. B. India. - 96. B.D. de hude h. bl. - 97. B. danscijn gedeilt. 1) Lees met de varianten: Ende si ouden ten achtenden jare. Dese houden orloghe sware. N.R. quibus bellum est contra grues, qui tercio anno pariunt, octavo senescunt. + A. 42 d. + V. 10 b. 2) In het Leidsche Hs. ontbreekt een blad, dat heeft geloopen van vs. 387 (oghen is het laatste woord op fol. 29) tot B. II, vs. 28. De ontbreken de tekst is ontleend aan het Haagsche Hs. (V.). 3) N.R. Homines quidam sunt Orientis statura mediocri, et eorum oculi lucent ut lucerne. 4) N.R. in Brizantis fluvio. + A. 43 a. 399. A. ghescreven. - 400. B. Alst, boke. - 1. B. lant v. Indi. - 2. B. Wonder meer nu hord na mi. - 3. B. Vitri hi s. - 5. B. alse d.k. werden. - 6. B. Comt a. irst. - 7. B. Werde. - 8. B. daer ontbr. - 9. B. tien an. - 10. B. sijt a.e. andren. - 11. B. onwarde. - 12. B. Seit, Lombarde. - 13. B. Borgonien in e. inde. - 14. A. beerghe. B. Monjou gehinde. - 15. B. lide. - 17. B. Alse g. oft e. cauworde. - 18. B. Vrankrike eist. - 19. B. lide heeft. - 20. B. tuscen. - 21. B. Vorme alst wijf oft v.m. - 22. B. Cecilien. - 24. B. bert e.h. Hetna. - 25. B. lide m. ere o. - 26. B. alle. - 27. B. Doge. - 28. B. Dese s. vresselijc. + V. 11 a. + A. 43 b. 1) N.R. circa Alpbes. + V. 11 b. 2) N.R. qui unum oculum sub asperrima fronte ad clipei latitudinem habent. 429. B. vlesce e.b. blode. - 30. B. westinde a. ic vrode. - 33. B. wonden i. hoet. - 34. B. alse. - 35. B. metter. - 36. B. twaren. - 37. B. purpe w. si. - 38. B.H. lingde a.w. - 39. B. hystorie. - 40. B. negen. - 41. B. groette oec v.H. - 42. B.D. niet af b. en e. - 47. B. Ja na. - 49. B. Hi s. teken. - 51. B.w. in Spanien lant. - 52. B. Columben. - 53. B. lictekene. - 55. B. al ontbr. - 57. B. ongier. - 58. B. in en v. - 60. B. sijn. - 61. B. licteken. + A. 43 c. 1) Lees met de variant van D. (uitg. Bormans): L cubitus. - N.R. que erat 50 cubitorum longitudinis. 2) N.R. Herculis magnitudinem miratur mundus, miratur etiam arma eius. + V. 12 a. 462. B. niet een ontbr. - 64. B. int Ditsce l. - 65. B. Daer was e. die heet T. - 66. B. Dutsce l. af heeft. - 67. A. ende ende. B. Sinen n.e. hout. - 68. B.S.g. steet tere s. - 69. B. Denouwen. - 70. B. Weinen in. - 71. B. beneven. - 72. B. Sente Steven. - 73. B. Leit hi negen c.l. - 74. B. Di. - 75. B. op. - 77. A. Theersenbeckin. B. Thersenbecken. - 78. A. Alebrecht. B. Breuder Albr. seit vor w. - 79. B. en m. de proven. - 80. B. helte. - 81. B. op dat ander. - 82. B. mochse k. vordt. - 83. B. Alombe int. - 84. B. secgen dise kinnen. V.A. kinne. - 86. B. wondere. - Vs. 487-88 ontbr. bij B. - 89. B. Hebbic gheseit. - 90. B. ine r. - 91. B. Maer s. ben. - 92. B. dware. - 93. B. ic b. vinde. - 94. B. ierste b. nempt hier inde. - 95. B.Nu sal ic den andren g. - 96. B. Vorwardt v.d.g.b. + A. 43 d. 1) N.R. iuxta Danubium fluvium in villa que vocatur Sancti Stephani ad duo miliaria prope Viennam in Astria. + V. 12 b. + A. 44 a.

Vorige Volgende

Der naturen bloeme (1878)

Boek I.