Der naturen bloeme



[p. 24]

Boek II. + Ghemeenlike so sal ic te voren Ghemeene nature jou laten horen, Die beesten hebben int gemange, Daer na van elker sonderlanghe. 5 Aristotiles die seghet, Wat dat voete thebbene pleget, Jof twee, jof viere, jof negheene, Die dieren hebben alle ghemeene Aderen, ende bloet daer in. 10 Diere meer hebben, seghet sijn sin, Dan IIII, en hebben gheen bloet. Ende maerct dat men verstaen moet, Dat hi ‘bloet in aderen’ seghet1); Want die worm bloet te hebben pleget, 15 Maer haer negheen diene hevet adre. Die visschen hebben allegadre Beenine ogen ende starc dat vel, Om dat si dat water wel Weeren sullen ende gedoghen: 20 Dit mach men wel bi redene togen. Bi den watre si u bekent Desen waerliken torment; Bi den visschen suldi bekinnen Luden die die werelt minnen. 25 Maerct van werlicken lieden: Horen si iet van Gode bedieden, Si hebben so harde verstannesse,
[p. 25]
+ Neghene gheestelike lesse En moeghen si onthouden wel: 30 So haerd es hem oghe ende vel1). Dieren die hebben oren ghemene Roerende, sonder die mensche allene2). + Dat meent, dat hi onthouden lere Al dat hi hoert van onsen Here. 35 Ende so menighe creature horen Met gaten, al sonder oren, Als alle voghelen ghemene3). Alle diere groet ende clene Die roeren donderste caken. 40 II gaenre jeghen dese saken, Dats cocodrillus, ende daer na Een dier, dat heet Gentilia4), Die de opperste caken roeren, Ende dats maniere van vreemder voeren. 45 Ambrosius spreect, dat God heeft Somich dier dat leeft Ghemaect den hals lanc, dats bedi Dat sine spise op derde si, Alse den camel ende den paerde; 50 Maer den wolve ende den liebaerde Heeft hi den hals cort gegheven, Want si bi der proven leven. Die langhe hals meent die lange hope. Elc man maerc wien ic nope:
[p. 26]
55 Die ghene, die met proyen leven, Hoe mach haer hope sijn verheven Enich sijn si te Gode waert1)? Die den aermen niet en spaert, Ende met hem hout sine ghile, 60 Hoe waent hi ter laetster wile An onsen Here vinden ghenaden, Die emmer die aermen sal beraden? Alre meest alrehande diere, Die pleghen edekens maniere, 65 + - Dats die vermalen hare spise - Hebben halse van langher wise. Dat meen ic die heilighe woert, Die een leset ofte hoert, + Verwandel dicke sonder ontlopen, 70 Die behoert ter langher hopen2). Men vint onder allen dieren Tande van III manieren: + Some effene, some alse zaghen, Ende some tande die uutraghen. 75 Effene tande heeft die man, Ende wat so hoerne draghet nochtan, Et ne ware gehoernet serpent. Wat so hem met proyen bekent Es gethant gelike der zaghen, 80 Sulke, meen ic, als honde draghen; Ende die ever ende die oliphant Hebben den ragenden tant. Al dat bloet heeft, dies geloeft,
[p. 27]
Dat heeft hirsine int hoeft, 85 Sonder worme, segghic ju; Ende so wat dier den staert heeft ru, Heeft grote kinnebacke ghemene, Ende dat hersenbecken clene. O wi! o aerme! hoe waer eist heden 90 In heren der moeghentheden! Hare staerten, hare meisnieden, Die verteren dat darme lieden Souden hebben te hare noet. Si hebben die kinnebacken groet, 95 Dat si verteren in overdaden Hare goet te haren scaden: Dus so waerd hem clene thovet, Want si werden so verdovet, Dat si laten yaren al 100 Wat dat hier of comen sal1). Haer ende wolle van allen dieren + Verwandelt na der werelt manieren2). In heten lande karsp ende swart, Ende in tasten een deel hart; 105 In couden lande slecht ende wit: Aldus machmen merken dit. Viervoete gehoernde diere Boven, dat es haer maniere, Sone hebben si ghene tande, 110 + Also als Aristotiles cande. Alle creaturen van hare ru Noten vele, seggic ju.3)
[p. 28]
+ In die maghe van sukende diere Vintmen lib van goeder maniere, 115 So ouder, so van betren doene1). Ets slotel van den menisoene2); Maer des heerts lib ende des hasen mede Es van der meester crachtichede; Maer die dieren, die niet vermalen 120 Hare spise, die si inhalen, En hebben lib noch groet no clene, Sonder die hase allene. Al dat heeft oghenlede, Dat luucter sijn oghen mede 125 Alst slaept, sonder die liebaert Ende die hase, die bloede Cuwaert. Al dat voeten heeft, sonder ghile, Mach wel swemmen ene mile3); Die mensche minst oec van hem allen. 130 Men seghet dat hem doet ghevallen, Dat hi heeft boven hem allen Na sire groet alreminst gallen. Want die galle es heet ende droghe, Dus heffen si opwaert int hoghe4); 135 Maer die swembalch, die den wint hout, Doet vissche swemmen met ghewout. Men vraghet dies in menighen lande, Twi die ever hevet sijn tande, + Die liebaert clauwen ende die beren, 140 Die stier hoerne te verweren,
[p. 29]
Die re, die hasen die snelhede, Die mensche, van meester wardichede, Nature ne wapende nie so wel, Noch ne makede ter vlucht so snel? 145 Dus machmen antworden hier inne: Mensche, die redene heeft van sinne, Heeft twehande gewerke an1), Dats raet ende daet nochtan. Dies heeft hi met sinne vonden 150 In orloghen tallen stonden, + Dat hi daer toe hem wapenen can; Ende als hi pays heeft, laet hise dan. + Waer hi geboren dan daer mede, So scheen hi altoes buten vrede. 155 Waer hi oec snel als dat ree, Hine ghewachtes hem nemmermee2), Hine soude verliesen daer mede Sijn edele ghestadichede. Nu, alst tijt es ende stede, 160 Raet hem die behendichede, Sijt op waghen, sijt op paerde, Snellike te varen siere vaerde, Ende in scepen met corten stonden Overliden des waters honden. 165 Dus machmen hem antwoerden dan, Hem die vraghet, twi die man Traech ende ongewapent mede Geboren es te minschlichede. Gherehande diere, seghen die wise3),
[p. 30]
170 En hebben vercoren vleesch tere spise. Si lapen met der tonghen in Twater, dit leert hem haer sin; Maer die met effenen tanden Suken int water alte handen1). 175 Dat vele tanden ende ganze hevet, + Men seghet dattet langhe levet, Eist dier, eist man, dit verstaet, Dat over die mere menechte gaet2). Wat dier ghene longhen en heeft, 180 Es sonder luut, als men ons seght3). Niet dat leeft ne werpt sijn saet Buten der femelen, daert toe gaet, Wakende noch slapende, sonder die man; Ende dits grote onsalicheit nochtan, 185 Dat hi so swaerlike hem besmet, Die redene verstaet ende wet4). Alrehande creaturen Nemen haer voedinghe bi naturen In spisen die hem best genoeghet, 190 Ende in dranke die hem voeghet. Bi naturen die dieren alle, + Die leven ende sijn sonder galle, + Als heerte ende olifante sijn, Die cameel ende dat delphijn, 195 Die moghen alle langhe leven; Ende ets recht, want et es gescreven:
[p. 31]
‘Die goedertieren sullen ter erven, Daer altoes nieman en mach sterven’. Diere, die groet sijn van lichamen, 200 Winnen lettel al te samen; Ende so dieren oec sijn minder, So si winnen te meer kinder. O wi! hoe waer es dit noch heden! Grote heren van moeghentheden 205 Hoe lettel baten doen si den lieden! Si gapen alle so seer ter mieden, Dat si te hare langher vlucht Ne moeghen winnen ghene vrucht. Vijfterhande creaturen 210 Die verwinnen bi naturen Ons menschen in onsen vijf sinnen: Linx siet claere, als ict kinne; + Die gier riect voerder ene sake; Tscimminkel es van scarper smake; 215 Die spinne gaet int ghevoelen voeren; Die ever is subtijlre int horen. Die creaturen, hoer ic gewaghen, Die de modere langhe draghen, Plinius hevet bescreven, 220 Dat si moghen lanxte leven. Nu hoert vort van elken diere Sine sonderlinghe maniere. In Latijn sal ic haer namen Ordinieren alle te samen, 225 Omme datter menich dier in steyt, Daer ic die name niet of en weyt. Teerst in A, daerna in B, Na dordine van den A.b.c. Sullen haer namen sijn geset, 230 Omme dat mense vinden mach te bet.
[p. 32]
+ Asinus dats des esels name, Een lelic diere ende onbequame, Met groten hoefde, met oren lanc, Traech sere an sinen ganc, 235 Ende dat niet can worden vet. Op sine scoudren es gheset1) Een teyken van der passien ons Heren. Want dat hi ons wilde leren Oetmoedelike, reet hi sulc paert2), 240 Daer hi voer ter passien waert. Die esel diene can niet vechten, Ende hi gedoghet oec van knechten Sware steken ende sware slaghen; Ende willemen hem doen draghen 245 Meer dan hi geleesten can, Hine stecter niet jeghen nochtan3): + Dit es sijn doghentachtichede. Nu hoert sine quaethede: Hi es luxuriose uutvercoren, 250 Achter staerker dan voren; Omberechter van manieren Dan enich van anderen dieren: Daer hi sinen wech sal striken, Daer ne can hi niemen wiken4). 255 Daer toe es sijn luut so swaer, Dat hi al quetst wat hem es naer5). Alsi clene sijn haer jonghen, Sijn si schoenst ten selven spronghe, Maer si leliken emmer voert:
[p. 33]
260 So ouder so argher es haer woert1). Tote XXX jaren2) noten si tewaren, Maer sine winnen dan te III jaren. + Esels melc es sere wit. + Plinius bescrivet ons dit, 265 Dat si witte huut mach gheven. Bi dien so vintmen bescreven, Dat Popea, keysers Nortens wijf3), Dwaen dede daer mede haer lijf, Omme dat si wilde wesen wit. 270 Die Roemsce geesten scriven ons dit. Esels vleesch dat maect quaet bloet, Want et quaet te verduwene doet. Die esel heeft in spisen vercoren Scarpe diestelen ende doren. 275 Esels melc waerm als bloet Es jeghen die tantswere goet, Wilmeer die tande mede dwaen. Si doetse vaste staen, Wilmense daer op striken, 280 Oec es si goet jeghen visiken4). Die esel es van groeter coutheden, Hine wint niet in couden steden, Bedi ne draghen si no ne winnen + In landen die cout sijn van binnen; 285 Noch sine noten in gheene stede In den heerfste noch in lenten mede, Maer in des heets somers cracht. Een jaer draghen si hare dracht.
[p. 34]
Als die esellinne es op den spronc, 290 Dat si worpen sal een jonc, Wilsi in demsterheden vlien, Daerse negheen man mach sien. Haer leven es XXX jaer; Also langhe winnen si, dats waer. 295 Sine sparen gheen vier dat si vinden, Sine gaenre dor te haren kinden. Maerct alle liede an desen brieve Scamelheit ende kinder lieve1). Aper silvestris int Latijn 300 + Es in Dietsche een wilt everswijn, Ende es een beest starc ende wreet. + Doetmen hem lief ofte leet, Men machen in ghere manieren Te gherehande doecht bestieren2); 305 Maer emmer blijft hi wreet ende fel. Swaert van hare es sijn vel. Maerct: somen den keytijf meer bit, So hem sijn hals crommer sit. Sijn sin es ongheleert ende haert, 310 Dus es hem sijn vel dan swaert. Ragende tande crom ende lanc Heeft hi, die staerc sijn ende stranc, Ende met scarpen snidenden egghen, Maer men hoerter wonder of segghen: 315 Die scarpe egghen, die de tant hevet
[p. 35]
Die wile dat die beeste levet, Die verliest hi, als hi es doet, Ende dit hevet betekenisse groet: + Al daert ons in dit lijf die felle, 320 Hi voert met hem in die helle Sine quaetheit altemale1). Men mach den ever licht ende wale Moede maken met cleenre pinen, Bestaetmen eer hi maect urine 325 Tideleec in der morghenstont: Anders ontgaet hi lichte den hont. Ende nochtan, al es hi moede, Hi werp hem ter weere enter hoede, Ende bijt ten jagher enten man 330 Bede camp ende were nochtan2), Ende wachte hem wie sone bestaet! Tene si dat die ever ontfaet Eene doetwonde ten eersten steke, Hi es in vresen sekerleke. 335 So vliet hi in den doeren dan, Dat hi den honden enten man Also te bet mach ontvlien. Boven allen beesten die sien Hoert hi beste voer alle die leven. 340 + Experimentator heeft bescreven, Dat sijn drec versch es sere goet, Want hi stempt der nuesen bloet. + Die swine soeken haer eten In der aerden, daer sijt weten,
[p. 36]
345 Ende wentelen gaerne in den gore. Verdoemt wokerare, nu hore: Waer omme so setstu dinen moet In dit neder eertsche goet? Int eertsche goet es al dijn sin, 350 Daer naer haect1) di een swaer ghewin. In India, wi lesent dus, Sijn als lanc als een cubitus Evers tande, ende gehornet mede Vintmense daer in menigher stede. 355 In Arabia es bescreven, + Dat altoes gheen swijn mach leven. Aper domesticus in Latijn Es in Dietsche een tam everswijn; Een beer hetet in onser tale. 360 Wreet es hi, ende die hem temale In die wase ghaerne besmit2); Ende al ware hi gedwogen wit, Hi ginghe weder in den gore. Onder die bere, als ict hore, 365 Hoe vele datter sijn tere partie, Een hevet al die voghedie. Coemt onder hem een sterker an, So gaet hi den voghet an, Ende soe wie daer winnet den zeghe, 370 Hi blivet voeghet alleweghe. So welc tijt dat een swijn gellet, Alle die rote haer versellet, Of si alle verwoet waren3), + Omme dat si horen mesbaren;
[p. 37]
375 Ende dan eist vreselike tallen tiden Hare verwoetheit tombiden. So welke tijt dat die soeghe riden, + So verwoeden si in dien tiden1), Ende si scoren gaerne den man, 380 Die en wit cleet draghet an. Dit scrivet Plinius te waren. Die bere ne winnet niet na III jaren. Men wil segghen ende wanen, Die der soeghe ofsnijt die manen, 385 Dat haer luxurie coelt te bet, Ende dat si dan worden vet. Aristotiles heeft bescreven, Dat si XV jare moghen leven. Boeven vele viervoete beesten 390 Mach die bere meest ridens geleesten, Es dat sake dat hi es vet2). + Swinen vleesch es int saisoen beth In den somer van in den lentijn3); Want toten herfste slaept dat swijn 395 So vele, dat sijn vleesch daer mede Ontfanghen moet onreynichede. Alay4) dats sonder waen Een dier na den cameel ghedaen, Maer sonder knien sijn sine been. 400 Als hi hem rusten sal al in een, So moet hi an enen boem staen; Ende alst die jagher sal vaen,
[p. 38]
So onderhouwet hi dan den boem. + Die beeste nemets ghenen goem, 405 Ende vallet met den boem der neder. Danne mach hi niet opstaen weder. Anders so es dat dier so snel, Datment gevanghen can niet wel. + Anabula es in Ethiopen 410 Een dier datmen daer siet lopen. Plinius scrivet, diemens gelovet, Dattet heeft eens cameels hovet, Ende gehalst als een paert; Maer so edelike gehaert 415 Over algader sine lede, Dat te sien es wonderlijchede. Omme sine scoenheit, weet dat wel, So es dien diere1) vele sijn vel, Omme die genoechte van den oghen, 420 Die hem niet connen gedoghen, Noch diemen sat niet can gemaken Te siene scoene niwe saken; Dat sijn die veynsteren, dat verstaet, Daer die doet bi ter zielen gaet. 425 + Alches, als ons Solinus seghet, Daer oec wonder groet in leghet, + Es een dier dat bi gherste levet, Dattet die opperste lippe so lanc hevet2), Eist dattet eten beghaert, 430 So moetet gaen achterwaert: Dat doet sine lippe lanc.
[p. 39]
Du souster toe doen dinen ganc1) Ten leven der onnoselhede, So dat du di behouds daer mede, 435 + Ende maec reyne dinen moet, Joftu wils wesen ghevoet Metter spise die nemmermeer tebreket, Dats metter spise daer God of spreket. Dine lange lippe, dijn quade bec 440 Hevet di gebrocht in sulc strec, Gaestu voert, du bliveste doet In die ewelike noet. Achune2) dat es een dier, Als Aristotiles spreket hier, 445 Dat nature hem verkeert heeft3) Trecht datse allen beesten gevet; Want viervoete beesten alle Hebben binnen al hare galle, Maer dit heeftse int een ore. 450 Die dit merket es gheen dore: Wie heeft anders int ore die galle, Sonder die ghene diese hoert alle, Dat sijn die oerscalke, entie hem gelovet? Dicke worden si so verdovet 455 Ende so ontweghet bi haren rade, Dat op hem moet vallen die scade4). + Ana, sprect Aristotiles,
[p. 40]
Dat in Orienten een dier es, Ende es utermaten wreet; 460 Maer haer negheen heeft andren leet. So gelieve sijn si onderlanghe, Coemt enich dier in haren ganghe, + Dat si van andre maniere, Alle die scare van dien diere 465 Coemen op dat dier gelopen, Ende wondent so met haren ropen, Dat vliet of stervet tehant; Want die ana sijn wel betant1). Die exemple seghet den leken: 470 Wat so cleerke segghen of smeken, Si draghen over een so wel, Nopen siere enighen ant vel, Si hebben op hem te handen Die clergie met haren tanden, 475 Die doerbiten wijf ende man, Ende men verwinnen niet en can2). Hier eyndet van den dieren in A; Nu hoert van B hier na. Bubalus dat es een dier, 480 Mi dinct te merkene hier, Et meent een bufel in leke wort; + Ende dat es mere, als men hoert, Dat sijn ossen som3). Die hoerne heeft hi lanc ende crom, 485 Den hals lanc, ende swart van haere,
[p. 41]
Thoeft groet, ende niet van vare, Want sijn opsien es goedertiere1). Magher sijn dustane diere, Ende si hebben clenen staert. 490 Als dit dier verbolgen waert, + So eist utermatene fel. Nutteliker vintmen cume iet el, Dor des menschen nuttelijchede, + Want et hevet durstaerke lede. 495 Experimentator die seghet, Dat die melc van bubalus pleghet, Dat si den lichame ghevet die vaert2), Ende dat si versche wonden bewaert, Ende si den ghenen staet te staden 500 Die met venine sijn verladen. Bubalus es dinne van hare, Ende hi mach pine doghen sware. Sijn luut es te horen pine. Sine galle es medicine 505 Den lixsemen van swaren wonden3). Met melke gemenghet tallen stonden Die galle geneset, als wijt horen, Die mesquame van den oren. Sine huut es hart utermaten. 510 Men pleghet in sine nuesegaten Datmere enen ring in doet, Daermen bi leeden moet, Dat hi met sulken bedwanghe In des menschen genaden ganghe. 515 Verleedmen oec al te sere4), Hi verwoet so lanc so mere,
[p. 42]
Ende worpt van hem den last saen; Hine wille niet gaerne opstaen, Eer sijn last gheminret es. 520 Bubalus draghet, ghelovet des, Onder twater groten last; + Nochtan es sijn adem so vast, Dat sijn adem gaet al dure1). Oec vintmen some scrifture, 525 Die van deser beesten weet, Ende diene bisontes heet. + Bonacus dat es een dier, Dat thovet hevet als een stier, Dat lijf entie manen mede 530 Rechte na der paerde sede; Horen met so menighen kere, Sine moeghen wonden nummermere2). Alsment wille jaghen int strec, So worptet achter hem sinen drec, 535 Daer toe loeptet so sere; Dat sijt gheraken nemmermere, Dien maect hi dat lijf verbolgen3): Dit word hem die hem volgen4). Dat5) bediet die ypocrite, 540 Die voren seinen als of si quite Waren van alre mesdaet,
[p. 43]
Maer wie so na hem gaet Ende ondersoeket hare meninghe, Hi salre in vinden sulke dinghe, 545 Daer hi mede wort bescout, Eist dat hi hem daer mede hout. Hier enden die namen van der B; Hoert voert die woerde van der C. + Camelus es des cameels name, 550 Ende es een dier onbequame. Die kemelen hebben bulen twe Op den rig, ende noch een mee Neffens den rigge in hare berste, Daer si op nemen hare erste1); 555 Langhe been enten hals lanc, Ende traech sere in haren ganc. Solinus seghet datmen achter lande Kemelen vint drierhande2): Deen es last te draghene goet, 560 Ende dander te ridene spoet; + Maer deen wille altoes niet draghen Meer dan hem wille behagen; Ende dander oec, wat soes gesciet, + Ne loept over sine palen niet. 565 Jacob seght, alsmense sal laden, Clopmen an sine knien bi staden, Ende knielende ontfaet hi dan Den last, dien hi draghen can. Aldus saltu ontfaen, besondare3);
[p. 44]
570 Du best onschone ende ommare, Ghebuult ende onschone van zonden: Oetmoedelike ontfaet tallen stonden Die penitencie van dinen daden, Dat es die last dien du moets draghen1). 575 Plinius seghet, alst coemt in tiden, Dat si willen noten ende riden, Danne sijn si verwoet ende wreet, Ende hebben alle paerde leet. Vier daghe sijn si sonder dranc, 580 Ende alsi te watere hebben den ganc, So drinken sijs so vele, hebben sijs stade, Dat si verhalen haren scade An dat hem es onthouden al, Ende dat hem na gebreken sal2). 585 Si scuwen dat water claer, Maer dat dicke es ende swaer Dat houden si over goet, Ende dat es om dat wel voet. + Baselis seghet, dat die kemel langhe 590 Gedinct der slaghe in sinen bedwanghe, Ende vaert als dies niet acht mede; Maer als hi vint stade ende stede, So wreect hi dat hi was gesleghen3). Men seghet dat die kemele pleghen, 595 Stater enich in den stal Siec onder dander al, Ende niet en eet, dat dandre mede + Vasten dor die ontfaermichede.
[p. 45]
Ende du mensche, dune achtes niet 600 Al hevet dijn evenkerstin verdriet! Plinius scrivet over waer, Dat een kemel levet C jaer, Eist dat hi in sinen aert blivet. Eist datmense verdrivet, 605 Dat sine noten noch en riden, Si sijn te staerker tallen tiden1). Eerhande kemele cursarijs Es diemen heet dromedarijs, Die utermaten sere sijn snel. 610 Die kemel draghet, men weet wel, XII maenden, sijn noten2) Gaensi ende langhe stoten, Ende danne sijn si in hemelichede. + Scaemdi, mensche, van dinen seden, 615 Alstu souds soeken dijn ghenoet, Dattu di laets sien al bloet! Rechte kemele dine draghen Maer ene bule, hoer ic gewaghen; Die dromedarise hebbenre twe. 620 Haer voeten doen hem so we, Alsi swaren wech sullen doen, Datmen hem doet maken scoen. Plinius die meester hi toghet, Die eens kemels hersene droghet, 625 Ende danne drinct met asyne, Dat so sacht die grote pine3)
[p. 46]
Van den evele daermen of vallet. Nu heb ic van den kemelen gecallet. + Canis dats in Dietsche een hont. 630 Jacob van Vetri maect ons cont, Dat beesten sijn diemen mach wel Leren menigerhande spel. Ende si slapen1) gaerne mede, + Nochtanne so es haer sede, 635 Dat si thuus wachten voer den dief. Haer heren hebben si so lief, Dat si dicke doet sijn bleven Omme te bescermen haers heren leven; Ende dies toghen si noch vele 640 Nachts ende al met haren ghebele. Oec es dat dicke gesproken, Dat honde haer heren wroken. Sente Ambrosius scrivet mede Selve over een waerhede. 645 Plinius ende Solinus leren, Doe Alexander soude keren + Tlant van India te bestane, Dat hem die coninc van Albane Enen hont sende so groet, 650 Datmen noyt vant sijn ghenoet. Alexandren wonderts sere, Ende dede evere ende bere Voer ghoenen hont ginder toghen. Cume keerd hi omme sijn oghen, 655 + Ende bleef liggende al stille, Als die sulke proye niet en wille. Doe geboet hine toe verslane.
[p. 47]
Dit hoerde die coninc van Albane, Ende hi sende noch enen tien doene, 660 Ende gheboet dat hine an lyoene Proevede wat hi ware waert. Alexander liet gaen enen liebaert, Ende die hont scoerdene te hant, Daer naer enen olifant. 665 Jacob die spreket van Vetri, Dat so menighe maniere der honde si1), + Die moerdenaers rieken ende dieve. Also ons segghen somme brieve, Sijn si met vrouwen melc ghevoet, 670 Ende ghetraent ins mans bloet. + III manieren sijn van honden, Also als ons die boeke oerconden: Dedelste sijn hoghe ende lanc, Ende snel in loepene ende in ganc; 675 Ende dese sijn goet ter jacht, Ende te bassene hebben si ghene macht. O wi! die honde die niet en bassen, Hoe si alle daghe wassen, Dese edele honde van der jacht! 680 Die so2) hebben nu al die macht + Over dat kerkelike goet, Daer Jhesus omme sturte sijn bloet. Dit souden noch hebben ons Heren lede, Nu hevet al die edelhede. 685 Dese honden hebben3) niet, (Dat bassen predeken bediet)
[p. 48]
Want edelinghe niet en leren Daer si volc mede bekeren; Maer si gheneren hem metter proyen. 690 Een edeling die hevets joye, Als hi vrouwen bedrieghen mach: Dats sine proye ende sijn bejach. Ander manieren heten bracken Met langhen oren, die hem backen 695 Na die dieren so rieken si wel Al sijn si niet so snel1), Si maken die beesten moede. Oec men vint riekende so vroede, + Die al duere in den wouden 700 Emmer haer eerste spor behouden. Huushonde dats die derde maniere, Ende al ne rekenmense niet so diere, Nochtan sijn si in den wachte Nuttelijc bi daghe ende bi nachte. 705 Plinius bescrivet ons dit: Als een man ter aerden sit, Dattene die honde sparen. + Ets recht, die hem oetmoedicht te waren Voer die goene die hem fellike vermeten, 710 Dat si ontgaen haren beten. Die hont woert geworpen blent, Ende LX daghe, so eist bekent, So draghet die teve. Als men waent, Die hont rijt tsire achtende maent, 715 Ende die teve alsiere hevet sevene. XV jaer pleghet si te levene;
[p. 49]
Sulke mach oec XX jaer leven. Datse bachten te gadre cleven, Coemt hem van heter luxuren. 720 Dat welp heetmen best bi naturen, Datter spaets si gehinnet1), + Jof welc die moeder meest minnet. VII weken sijn si blent2), Ende sulke III maent ommetrent. 725 Men sal gheven verwoeden honden In hare spise tallen stonden Capoens drec, dat es hem goet; Ende bijtdi een hont verwoet, Die wortel van der wilder rose 730 Sal di ghenesen van der nose. Als een gequetst hont beghint gellen, Lopen op hem sine ghesellen Ende bitene alle ghemene. Pissende heffen si op die bene 735 Suilc tijt so si jarech sijn; Want si hebben die roeke fijn, Ende int rieken die ghenoechte groet, Ende rieken elke bacht andre3) bloet. + Die jachhont leeft maer X jaer, 740 Die teve II jaer daer naer. In al dat levet, sonder in desen, Leven langher, als wi lesen, Die hi dan die sie ghemene,
[p. 50]
Sonder in jachhonden allene. 745 + Aristotiles die seghet, Als den hont siecheit anleghet, So eet hi gras of ander cruut Ende spuwet dat evel uut. Sulke segghen oec ier an, 750 Gheen hont mach leven sonder man. Des honts tonghe es goet ten wonden. Es hi ghewont tenigher stonden, Ende hiet gelecken niet mach bloet, So lecti sijns selves poet, 755 Ende salvet daer sine wonden mede: Nature leert hem desen sede. Der ouder philosophen boeke Seghet enen vreemden ondersoeke: Neemt een welpkijn datmen soghet, 760 Ende enen sieken, die ghedoget Ornica dat evel groet, Leghet hem op die beerst al bloet, + Dicke et es des siex mans helpe, Ende ets die doet van den welpe. 765 Honde en bijten niet die teven, Sine sijnre toe verdreven: Dus eist welna van allen dieren. Scamedi man van felre manieren! Hi nes mans name niet waert, 770 Man die vrouwen niet en spaert. Et es meeste alre honde sede, Dat si ontreynen die reyne stede. Honden scoen sijn sekerlike Goet jeghen die aertytike, 775 Maer riexse die hont draghen den man, Hi heeft op sijn been ende pister an.
[p. 51]
+ Castor, dit woert in Latijn Mach in Dietsche een bever sijn. Castorium heten haere hoeden, 780 + Die sijn vele te nuttene noden1), Ende dat es daer mense omme jaghet. Ende als den bever dan wanhaghet, So bijt hise selve of te waren: Dan laten die jaghers varen. 785 Eist datmenne anderwarf jaghet, Hi toghet dat hi niet en draghet, Ende vallet voer den jagher neder. Die Pollaene segghen dan weder, Haer bevre hebben die hoeden binnen, 790 Recht als wijt ghemerken kinnen2) Hoe moghen si danne hem selven vueren? Die bevre pleghen bi natueren Als een gans te smeltene daer. Plinius seghet over waer, 795 Dat hi sine galle uutspuwet, Die misselijc evel verduwet3). Sijn lib es nuttelijc, dat hi draghet, + Daermen oec omme jaghet; Want et geneest, als men ons callet, 800 Tevel daermen of vallet4).
[p. 52]
Dit dier en mach niet langhe leven, Et en si den wateren neven1), Ende hi es ghemaect als eens visch staert. Experimentator sprect, et es sijn aert, 805 Dat sijn staert smaect na den vische: Bedi etene sonder wische. Die kerstine, alsmen vasten sal; Maerswijn heten sine ende niet el2). Sijn lijf es vleesch al over waer3). 810 + Sijn staert III voete lanc wel naer, Ende die es utermaten vet. Subtiliker nochte bet Maect gheen beeste onder daerde Husekine na siere waerde, 815 Some op ende some neder: Wasset twater of dalet neder, + Dat hie dale ofte clive, Soe dat die staert int water blive4). Bittere scuersen ende bladen 820 Et hi, daer hijs hevet stade, Boven allen dinghen die men weet. In bitene es hi harde wreet: Wat hi mach met tanden slaen En laet hi altoes niet ontgaen, 825 Eer hi beseft den tant al dure. Experimentator scrijft sine nature,
[p. 53]
Ende seghet dat si met scaren Ten woude ghaen samen te waren; Ende alsi boemen hebben gevelt 830 Met haren tanden met ghewelt, Ende ofghebeten dat hem genoeghet, Nemen siere enen die hem voeghet, Ende worpene dan opt water soete, Ende latene tusschen sine IIII voete, 835 Ende slepene also te hole1). Dit doen si ghemene uut hare scole, Maer vreemde ten vreemden lande + Dien doensi dustane scande; Want sise te menighen doene houden2). 840 Andre segghen, si doent den ouden, Dien haer tande sijn so versleten, Dat si niet en doghen ter beten. Dese bever kennen die jaghers wel, Want hem es op den ric dat vel 845 Van den slepene al bloet, Si latense lopene uter noet. Thout minnen si dor II saken: Omme dat siere of haer huse maken, Ende om die scursen die si eten. 850 + Op dachterste voete es hi gheseten, Ende hout voeren in die voete Sijn spise met goeder moete. Alle die schursen so eet hi dan, + Die sijn poet beluken can.
[p. 54]
855 Dachterste voete sijn min no me Alse der ganse voete twe, Maer merer, ende die clauwen ront, Die voerderste recht als een hont. Dies prijst die nature goet, 860 Omme dat hi voren es ghevoet Als een hont, op tlant te gane, Ende bachten, mede te bestane Dat het swemmet, alst hevet noet. Sijns tants cracht es so groet, 865 Suilctijt dat hi slaet enen boem, Dat hi vliet, ende neemt goem Jof die boem yet vallet noch; Ende so dicke doet hijt doch, Dat die boem dan vallen moet. 870 Vier tande heeft hi scarp ende goet, Twe beneden ende twe boven; Ende salmen ouden boeken gheloven, So es die tant ende dat cakebeen Bede massijts ende al een1). 875 Sijn sin es edel ende goet, So wat sijt me te prisene doet2). Solinus seghet dat dit haer hout Boven allen haren gout, + Ende es ene ding die sere es diere 880 Onder der heydene maniere3). Dien die crampe pine doet,
[p. 55]
Thaer van den bever es hem goet, Ende hem, dien die lede beven1), Mach et goede bate gheven. 885 Van den balghe es goet dat smout, Daer men sijn hoeden in hout. Wijn met bevers cul ghesoden, Ende die roke van den hoden Es hem duergoed medicine, 890 + Die van der jucht hevet pine. + Chama es een beeste, Daer Plinius of sprect in sinen geesten, Dat si den woelve gelike wel; Maer spekelde es sijn vel2). 895 Uut Ethiopien sijn si comen, Dese beesten die wi nomen, Al vintmense in ander lant. Pompeius, Julius viant, Was deerste diese dor wonderlichede 900 Te Romen brochte in die stede. Capelus3) dat es een dier Wreet ende stout ende ongehier, So vreselijc in allen saken, + Engheen jagher dar hem ghenaken; 905 Want langhe hoerne sietment draghen, Ent es getant ghelijc der zaghe, So dattet daermede velt Langhe boeme met ghewelt; Want et can wel zaghen daer mede.
[p. 56]
910 Op die Effrate es sine stede. + Nu wassen daer erehande haghen, Die smale langhe roeden draghen, Ende als et dan ghedronken hevet, Ende et in feesten heeft ghelevet, 915 Gaetet spelen jeghen die roeden Ende met sine hoerne verwoeden, Ende speelt so vele in den wedauwe, Dat sine hoerne, ghetant nauwe, Verwerren in ghoenen telghen. 920 Dan alreerst so moetet belghen, Ende ghevet een vreselijc luut1). Danne coemt die jaghere uut Ende slaet sonder pine doet. Nu merct yer an exempel groet, 925 + Ghi staerke! Die niemen ontsiet, Die den cranken niet en vliet, Ende niet en acht dien noch desen, Hine mach nauwer seker wesen. Camelus pardalis 930 Leesmen dat ene beeste is In Ethiopen, dies dus gedaen, Als ons die glose doet verstaen: Thovet na den kemel, den hals na den paerde, Voet ende been na des heerts aerde, 935 Dat gespeckelt es haer entare + Met enen sconen claren hare. Dit dier was oec te Romen mede Wilen gebrocht dor wonderlichede.
[p. 57]
+ Capra dats in Dietsche een gheet, 940 Die hoerne hevet scarp ende wreet Ende onder den kin ene baert. Haer weghe1) leghet te dale waert, Ende in busschen ende in haghen, Al daer sise can bejaghen. 945 Hare melc es dueregoet, Maer alsmere lib in doet, So corrumpertet, want dat case, Si segghen, ens niet waert een blase2). V maende draghet die gheet, 950 Also alsment van scapen wet. In den voerwinter es best haer riden, Also alsi in lentin tiden Moeghen bringhen hare dracht, Want hem es quaet des winters cracht. 955 Ysidorus die sprect oec hier, Die buc es een luxurioes dier, Ende dat altoes bina wille riden; Sine oghen loepen ende gheliden + Vele na der luxurien cracht3). 960 Even wel siet hi dach ende nacht. Die navens niet siet ghereet, Ete die levere van der gheet, Hi siet navens vele te bet. Aristotiles hevet gheset, 965 Dat die buc dicke op den dach Haerde lettel ghesien mach, Maer avonts siet hi claer. Experimentator seghet over waer, Dat van den bucke die galle
[p. 58]
970 + Die winbrawen doet vallen alle. Ritammiclarum1) boec die seghet, Daer doude philosophie in leghet, Dat uten bucke dat bloet Alrehande haer vallen doet. 975 Oec seghet hi: bucs bloet gebrant Doet ontwaken altehant Die ligghen in litaergien, Of in swaer epilencien. Oec maectet donker oghen claer. 980 Bux galle, seyt hi over waer, Es si in enigher stede ghelegen, Datter puden te versamene pleghen. Bux haer te pulvere gebrant Stopt dat bloet altehant 985 Ende van den lechame die vloet. Jegen venijn drinc sijn bloet, Hevestuut gedronken of gheten2). Sijn haer es goet jeghen beten Ende jeghen der quetsinghen dere. 990 Sijn drec es goet jeghen die tantswere, Maectmer of een plaester opt sere. Gheets hoern, dits wonder meer, Ghebernet ende ghebonden dan Voer die noesegate van den man, 995 Die waerlike hevet tevel swaer, + Te hant moet hi vallen daer. Serpenten die vlien oec mede Die roeke, dats die waerhede. Die buc die es harde fier 1000 Ende staerc ende een moyelec dier.3)
[p. 59]
In hoernen, in hoevede es sijn cracht. Sijn bloet es oec van sulker macht, Dattet scuert den dyamant, Die noyt anders meester vant1). 1005 Gheets bete es in bomen quaet, Want si verliesen vrucht ende saet. + Capreola dat es een ree, Den arn pijnleec emmermee2); Nochtanne jeghen andre diere 1010 Sere bloed ende goedertiere. Als die ree in Triten lant3) Geschoeten woert, soucti tehant Pullegium, omme dat et verdrive Daermede tiser uut haren live. 1015 Die bucke vechten omme die reen Haerde seer welnaer in een, Ende dits meer alsi riden dan. Alsmen hem gaet met honden an, Ontflien si, want si seer sijn snel; 1020 Maer aldus vancmense wel: Want altehant sie dane vliet, Daer si die hoghe berghe siet, Daer volghen die jagheren naer, Ende als si woert gheware daer, 1025 Datse die jaghere wacht daer neder, Ende si ne mach no voert no weder4),
[p. 60]
Si siet den jaghere enten spiet, Danne screytse, dats om niet; Want hine souct el niet dan haere, 1030 Ende doetse vallen neder swaere; Ja, sommewijl clemt die jaghere daer, + Daer hi somwile moet vallen naer. Die ree gaet op montaengien hoghe, Ende laet verre ghaen omme haer oghen, 1035 Ende sietse liede van verren ghaen, Altehant heeft si verstaen, Oft jaghers sijn, die si siet dan: Dit doet nature diet al can. + Cacus1) es een dier, een wonder, 1040 In die Moreyne besonder2), Ende es geberstelt als een swijn; Ende, so ons scrivet Adelijn, Alst gram es ende ongehier, So werptet uten buke vier. 1045 Dit wonder houdt hem verstolen In aghedochten ende in holen, Ende es wreet ende fel. Een osse genoeghet hem niet wel; Maer et neemter drie of viere 1050 Bi den sterten staerke stiere, Met crachte trectse achterwaert In sijn hol dan metter vaert3), Datmense niet en vindet wel; Ende al eist den beesten fel, 1055 Nochtan den mensche et seer ontsiet;
[p. 61]
Nochtan en latet sijn laghe niet, Et en wacht vroe ende spade Sere om des menschen scade. Ceffusa es een wonderlijc beeste, 1060 Daer of spreket Solinus geeste, Dat mense wilen te Romen brochte, + Ende mense te wonder sien mochte. + Haer achterste voete ende die been + Ende des menschen scheen al een1), 1065 Ende haer voerderste voete twe Als mensche hande min no me. Cervus dats die heert, weet men wel, Ene beeste die sere es snel, Ende gehoernet met telghen langhe. 1070 Als hi twe jaer heeft ommeganghe2), Beghinnen hem die hoerne uut te gaen; Ende elc jaer voert, sonder waen, Achter een tote VI jaren Wast hem een telghe voert te waren. 1075 Niet meer telghen wassen hem dan, Maer si meeren emmer voert an. Aristotiles die seghet, Dat gheen dier els te wassen pleghet Sine hoerne van jare te jare. 1080 Alsi siecheit beseffen sware, Jof als hem die oude gaet an, So soeken si serpenten dan, Ende gaen ter fonteynen drinken3):
[p. 62]
Dus doen si haer evel sinken 1085 Ende verjoeghen alle daer. Augustijn scrivet overwaer, Als si te betre weder tiden1), Ende sijt water sullen liden, Die staerxste swemmen voeren dan, 1090 Ende die andere volghen hem an, Elc anders hoeft liggende ops anders stiet2): Dus helpt elc anderen in den vliet. Hier bi si elc mensche beraden, + Dat elc den anderen sta te staden. 1095 Als die herte willen riden, + Verwoeden si welnaer in den tiden: Also seer woerden si verheyt. Na den oeste geschiet hem dit. + Solinus seghet dat sijre twe draghen, 1100 Die si in busschen ende in haghen Decken harde nerstelike, Ende leerse legghen hemelike3); Ende alsi staerc sijn, leren si hem mede Springhen, lopen, dapperhede. 1105 Heerts kalf, dat in der moeder stervet, Sijn vleesch verdrivet ende verdervet Venijn, entes tallen stonden Goet jeghen serpents wonden. Blasen, pipen, bassen van honden 1110 Hoeren si ghaern te menigher stonde4),
[p. 63]
Ende men seghet dat si best horen, Alsi staen opt rechter horen1). Ambrosius doet te verstane, Dat sijt cruut, dat heet tiptane2), 1115 Eerst den mensche makeden cont; Want als die heert es ghewont Met eere ghevenijnder strale, Et hi dit cruut ende gheneest hem wale. Heerts vleesch, vro ende dicke gheeten, 1120 Verdrivet den corts, wilmen weten. Der Persen ystorie seghet, Dat die heert te levene pleghet C jaer ende daer toe mere. Venijn scuwet hi duersere. 1125 Als hi sine horne en hevet niet, Gaet hi daermene niet en siet, Ende et in die donker nacht. Dan scuwet hi der wolve cracht, Als die selve weet te voeren, 1130 Dat sine wapene sijn verloeren; Ende alse haer hoerne niwe sijn, Soeken si dat sonnen scijn, Omme dat si droghen souden ende stiden3), + So dat si daer op moegen tiden. 1135 Dan gaen sise jeghen die boeme slaen, + Proeven of si vaste staen. + Haer rechtere hoern decken si waerde, Sijt op twater, sijt op daerde, Ende scijnt van nide wesen4).
[p. 64]
1140 Hi es sere goet, als wi lesen, Want sijn roeke die verdrivet Die serpenten, als men ons scrivet, Als hi es int vier gheleghet. Platearius die seghet: 1145 Uut siere herte machmen halen Een been, dat machmen te sticken malen: Dat pulver ghevet verganc Jeghen den swaren hertvanc1). Esculapius die seghet, 1150 Datmen den hoern te bernen pleghet, Ende pulvert dat te handen, Es goet onvasten tanden, Op datmense daer mede wrivet. Met wine ghedronken, dits datmen scrivet, 1155 Es jeghen tgroet evel goet. Oec stoptet den wiven dbloet, Ende stopt des lichames onvrede2). Platluse dotet mede. Die enen bewint in een herts vel, 1160 Serpenten en sijn hem niet fel. In die matrice van der hinden Machmen enen steen vinden, Die vrouwen kint draghen doet. Tmaerch van den hert es so goet, 1165 Dat et verdrivet uten lede Die noet van menigher siechede. Jaghers segghen onder hem somen, Mach die hert te watre comen, Dat hi van der moetheit wort los. 1170 Die heert ontsiet tluut van den vos.
[p. 65]
Die herten vechten onder hem sere, Ende wie so behout die ere, + Dandre alle houden hem vrede Met groeter oetmodichede. 1175 Herts vleesch es te verduwen swaer. Die calveren daer of, dat es waer, + Sijn ghesonder ende waerder dan1), Si sijn alrebeste den man. Cymera es een van den dieren, 1180 Die men van menigher manieren In woeste Babylonien vint. Selsienre es cume yet een twint: Voeren hoghe ende neder bachten. Jacob seghet dat die heydine wachten 1185 Nauwe te vane dese beeste, Ende maker mede groete feeste. Welctijt so sise hebben gevaen, Met dieren clederen anghedaen Presentieren sise haren here, 1190 Om hem te doen sonderlinghe ere2). Cymera mach die ziele bedieden. Die narenst van den heidenen lieden Dat es der vianden engien, Die utermaten sere plien3), 1195 Hoe sise bringhen te presente Hare here ten tormente, Daer si hem mede dienen lieve. Elc wachte hem van desen dieve! + Cyrogillus4) es een dier bor groet,
[p. 66]
1200 Dat Moyses in die wet verboet; Ende al eist cranc ende clene, Nochtan eist noesel al ghemene Ende vreselijc tallen dieren1): + So fel es et van manieren. 1205 Cuniculus dat es een conijn, + Der vele in vele landen sijn. In daerde wonen si ende in holen. Nachts soe coemen si uutghestolen, Ende doen scade int coeren2) 1210 Bede in wingard ende in coren. Danne kerensi ter morghenstont, Ende sluten weder des gaetes mont, Dat mense sdaghes niet vinde daer. Waer so conine wonen een jaer, 1215 Daer dien si seer in corten tiden, Want si dicke draghen ende riden. Mescoemt hem yet in enighe stede, Si loepen wech, ende dandere mede, Die van haere kiesen sijn3). 1220 Langhe noet dat conijn. Crisetecus es een cleen dierkijn, Dier vele int lant van Poelgen sijn. Als groet als een eencorn es dit. Sijn hovet es swaert ende wit, 1225 Sijn haer seytmen, dat so vaste sit, + (Up den ric root, an den buuc wit) Men moet hem eer scuren die huut,
[p. 67]
Eerment mach ghewinnen uut1). Dit betekent wel den vrecken: 1230 Met bede en can men van hem trecken Altoes nieman2), hoe soet ware, + Hem en dinct oft sijn lijf ware: So vaste houti dat hi hevet. Dese beeste also levet 1235 Ende woent in daerde alst conijn. Niet lichte mach sie verdreven sijn Uut den holen, daer si in geet, Men ghieter in water al scoutheet. Aldus hevet die vrecke rike 1240 Gesettet hier in aertrike So vaste sine sinne, Dat hi blijft toter doet daer inne. + Corocrotes es ene beeste, Also seghet Solinus geeste, 1245 Ende Jacob van Vetri nochtan, Die tluut hevet als die man, Sijn oeghen ondaen talre stont, Engheen tantvleesch in den mont. Eenen tant heeftet staerc ende groet, 1250 Van crachten es gheen sijn ghenoet; So vreselijc es hi, sonder waen, Voer dien tant mach niet onstaen. Dit dier es comen, dats bescreven, Van den wolve ende van der teven. 1255 + Catapleba3) es een dier
[p. 68]
Vreselijc ende ongehier, + Ende es op Nilus die riviere, Van so vreseliker maniere, Traech eist ende buer groet; 1260 Den last hevetet swaer ter noet1) Van sinen hoevede dat hem verweghet. Van deser beeste es datmen seghet: Coemt ieman op hem onversien, Ende tusschen den oghen siet met dien, 1265 Hi es te hant quite van den live. Dit dier slacht een deel den wive, Diet hoeft draghet gehoernt so sere, Dattet scijnt voer onsen Here, Ende scijnt of et ware verwoeghe2). 1270 Dan coemt een ries, die tonghevoeghe Op haer siet, ende word ghevaen Ende van herten also ondaen, Dat hi ziele ende lijf verliest, Ende dien doet daer omme kiest. 1275 Van der C so neemt hier ende; Hoert wat ic van der D voert vende. + Damma, een dier dat also heet, Es van der groete dat es een gheet, Ende staerc na siere groete voeren. 1280 + Et hevet sere staerc die hoeren. Nauwe riectet ende es snel, Ende can sijn leven ouden wel3).
[p. 69]
Sine hoeren sijn II voete lanc; Opwaert recht es haer ganc, 1285 Ende gescepen al daer si staen Als eens menschen hande ondaen1). + Dammula, over dat ict hilt, Es in Dietsche een danwilt, Ende es een bloed dier ende cranc, 1290 Daer een poete dus of sanc2): ‘Die ever weert hem met den tanden, Die heert metten hoerne sine vianden; Maer dat danwilt en es niet el Dan proye ten dieren fel’. 1295 Dese beeste die bedieden Die ghemeente van den lieden, Die proye sijn der hogher heren: Waer so si hem hene keren, Alle die heren op hem gapen, 1300 Bede ridders ende papen. Duram, sprect Aristotiles, Dat een wrede beeste es, Utermaten staerc ende snel. Als hem die jaghers sijn te fel, 1305 Ende sijt moede hebben ghejaghet, + So dat hem sijns selves wanhaghet3), Penstet dus tongaen haer strec, Ende woerpet uut sinen drec Jeghen die honde die hem volghen, 1310 + Ende maectse so verbolghen
[p. 70]
Met gheenre onreinre lucht, Dattet ontgaet metter vlucht. + Daxus, waen ic, dats die das, Die lettel meere ghesien was 1315 Dan die vos1), ende corte been, Ende alle viere niet over een; Want corst sijn si ter luchter side, Ende daer omme soect hi vlucht ter lide Emmer in die waghe geslagen2); 1320 Swilc tijt als hi hem hoert jaghen, So set hi die rechte beene int dal, Ende die luchteren boven al. Ende dat vel heeft hi dicke gehaert3), Ende een deel ten grauwen waert. 1325 Sijn haer dat wast ende waent Metter maen in elken maent4); Ja, slaetmene als die maen es niet, Datmere gheen smeer inne siet. Men maect salve van sinen smeere 1330 Jeghen quetsinghe groet ende deere5); Ende dit es dat te wonderen scijnt, Dat sine bete es ghevenijnt, Ende sijn smeer es gans mede Jeghen misselijc siechede6);
[p. 71]
1335 Maer die redene diemer toe ghevet, Dats dat hi bi wormen levet, Die ghevenijnt sijn ende bi slanghen: Daer of moet sine tanden ontfanghen1). + Esculapius, die vroet was, 1340 Die scrivet aldus van den das: Bestrijc den ghenen sine lede Metten smeer, die hebben den rede, Hem woerd te bet in allen noeden. Sine hersene met olye ghesoeden 1345 Die doet al evel ghenesen, + Dat mach ans menschen scamenesse wesen. + Sijn bloet, ende sout daer mede, Bestreken an des menschen lede, Bescermet drie daghe den man 1350 Voer moet plaghe, die hem mocht an2). Daer toe mede sine hoeden In honighe wel ghesoeden, Ende nuchteren gheten dan, Gheven macht den couden man, 1355 Dat hi III daghe daerna wel Pleghen mach der vrouwen spel. Van der D segghic nemme; Voert suldi hoeren van der E. Elephas dats die olifant, 1360 In Dietsche eist een elpendier ghenant. Een dier eist groet ende stranc; Ter mulen hanget hem een snavel lanc, Die groet es, ende daer hi mede Doet alle sine besichede;
[p. 72]
1365 Ende des snavels hevet hi noet, Want hi es hoghe ende groet, Ende hine machen niet ter aerden boeghen: Anders en mocht hi niet van hoghen + Hem ghevoeden in gheere wise1). 1370 Hi neemter mede dranc ende spise, Ende doter mede in sinen mont. Jacob van Vetri maect ons cont, Dat siere mede in wighe slaen Hare viande ende vaen; 1375 Want si sijn goet in wighe ende stout, Ende hare partien houd. Toghemen haer roet wijn of bloet, So verwast hem die moet2). + Die Persiene ende die van Inden 1380 + Sijn die hem vechtens onderwinden Met dien beesten, ende doer op dan In enen castele L man, Ende doerbrekere mede die scharen: Daer ne mach niet jeghen staen te waren. 1385 Haer luut dat es so swaer, Dattet elken man ghevet vaer. Langhe tande hevet thelpendier, Uutraghende, lesewi hier, Crom boven, lanc II cubitus. 1390 Van desen tanden maectmen dus Medicine groet ende diere: Te pulvere bermense in viere. Dat pulver stopt der nuesen bloet;
[p. 73]
Tmenisoen stoptet metter spoet; 1395 Menstrua ende emorroyde En stoppen nauwer mede me. Dat moetmen drinken ende reden Metten sape van wegebrede. Dese tande data yvoer fijn, 1400 Dandre benen die en sijn Niet so goet noch so diere1). Der hie tant, dats sine maniere, Si sijn crom boven ende onder recht: Die cromste sijn die waerste echt. 1405 Ende men leset in ouden boeken, Dat mense dus can vanghen ende soeken: Twe maghede gaen in die woestine Naect, daer si pleghen te sine; + Dene dreght een kelec an die vaert, 1410 Ende dandre draghet een swaert; Lude singhende gaen si voert. Als dolifant dat hoert, Coemt hiere toe geloepen dan, Ende alsi siet die magheden an 1415 (Natuerlike minnet hi suverhede), Dan lect hi die suvere lede + An die bersten ende an tlijf al bloet; Soe heeft hiere in genoechte groet, Dat hi word slapende metter vaert. 1420 + Dene joncf rouwe die hevet tswaert, Ende steecten int lijf metter spoet,
[p. 74]
Ende dan so coemt uut dat bloet1), Ende dat dier blivet dus doet. Men vaerwet metten bloede roet 1425 Purpur, dat die coninghe draghen: Dus hoer ic den boeken gewaghen. Dit bloet bediet dat soete bloet, Dat uut Jhesus siden woet; Die joncfrouwen die bedieden 1430 Twe wet, twe manieren van lieden, Dats doude ende die niwe wet, Daer Joeden ende Kersten in sijn gheset. Synagoga, der Joeden joncfrouwe, Die boese was ende onghetrouwe, 1435 Dat es die Jhesus side ondoet; Ecclesia ontfaet dat bloet In den kelec op den outaer; Dat soete vel purpur ende claer Van geen was ghevaerwet daer mede2) 1440 Met uutnemender sierhede. Dies singhet die bruut in haren sanc: ‘Mijn lief es wit ende roet ghemanc, Van M uutvercoeren3).’ Voert suldi die materie hoeren, 1445 Hoemen temmet dat elpendier; Dat vindewi bescreven hier, Also als die glose seghet, Die in de fraye Bible leghet.
[p. 75]
+ Als dolifant es ghevaen 1450 Met engiene diere toe gaen, So blouten seer enen hont ende slaet Die ghene in dies bedwanghe hi staet1). So coemt daer toe een ander saen + Dat dier wil hem sijn onderdaen, 1455 Ende versteect den ghenen van den diere. Dan es dolifant so goedertiere, Dat si den gheenen doet groet ere, Diene quite van den sere, Ende dolifant blijft hem onderdaen. 1460 Dit soud elc mensche verstaen, + Ende Gode danken, diene ontbant Van den eweliken viant. Tusschen den olifant enten drake So es van nide ene sake, 1465 Die nemmermeer en staet in vreden. Die drake es staerc ende groet van leden, Ende hi laghet die dier te waren, Daer si te gader gaen in scaren, Ende knoepten om den voet den staert; 1470 Ende dat ondoet dan metter vaert Met sinen snavele die olifant. So vaert die drake te hant In doghen ende in die nuesegate; Want daerne mach hi ghene bate 1475 Hem selven metten snavel doen:
[p. 76]
So suket uut die dragoen Van den elpendier dat bloet. Plinius seghet, die was vroet: Die drake es so groeten dier, 1480 Dat alt bloet van den elpendier Hem lettel ghenoech es teere toghe. Van den dranke woert die drake an hoeghe, Ende woert dronken aen sinen danc; Ende die olifant wort cranc, 1485 Ende moet vallen doer die noet, Ende vallet somwile den drake doet1). Nu hoert met welkerhande sake Dolifant beleit den drake2): + Hi merct sere nauwe die stede 1490 Waer die draken slapen mede, + Eist onder roetse, eist onder boem; Ende dan neemt hi goeden goem, Dat hi op hem doet vallen den last3). Dese strijt es ewelijc vast: 1495 Daer dolifant serpent mach beghaen, Si verterense ende verslaen4). Aristotiles scrivet te waren, Als die sien sijn van X jaren, Ende van V jaren die hien, 1500 Dat si dan notens plien. + II jaer noten si achter een, Ende elcs jaers in daghen tween,
[p. 77]
Ende elcs jaers nemmermeer. Mensche, scaemdi doer die onere, 1505 Ende du noets ewelike tewaren1), Noch en keren niet ten scaren, Eer si gedweghen in hare maniere Sijn in lopenden rivieren. Sine striden niet om hare soen, 1510 Want si gheen overspeel en doen. Mensche, nu merc hovesche maniere An desen dommen stommen dieren. Als si noten deen rijt den andren, Ende die moeder die moet wandren 1515 II jaer omme met hare dracht, Eer haer daer of wort ghesacht2); Ende dan gaet si in broeken Haer vrucht uut te werpen soeken; Want veilt op derde, sonder waen, 1520 Nemmermeer en mocht opstaen3); Ende some doen sie alte hande Hare calveren in eylande4); Ende dat es al die sake, Om dat si ontsien den drake; 1525 Ende emmer alsi calven sal, So es die hi bi haer al.
[p. 78]
Solinus die meester ghewaghet, + Dat dolifant maer eens en draghet; + Maer tes bevonden dat ic scrive: 1530 Si draghen III waerve ofte vive. Siet hi die muus, hi es verzaghet, Ende vliet of hi waer verjaghet, Ende dit es te wonderen sere. Wonderlijc so bestu, God here, 1535 In alle dinen werken ghemene, Weder si sijn groet of clene. Die olifant ontsiet dat paert, Ende hi es van der muus vervaert1). Si leven wel CCC jaer. 1540 Tcoude dat es hem te swaer. Tam olifant nighet den coninc, Ende dit es waerlike ding. + Alst elpendier rusten sal, Sittet hi op sinen ende al2), 1545 Die voerderste voete staende recht, Ende an enen boem lenende echt; Ende als hi brect, so vallen si neder, Daer en es gheen opstaen weder. Ende somwile nemen jaghers goem, 1550 Die oec ontwe saghen den boem: Dan brieschet hi sere ende mesbaert. Dan coemen dandre darewaert, Ende mesbaren ende onthoeghen, Alsi hem niet helpen en moeghen3). 1555 Som wile helpen hem die clene
[p. 79]
Met snavelen ende met lute ghemene1), So dat hi opcoemt ende vliet; Ende als hem dat merren2) ghesciet, So blivet hi van den man ghevaen. 1560 Alle viere sine voete staen Alse posten sonder knien: Bedi en macht hem niet ghescien, Vallet hi, dat hi opcoemen mach. Die wint es hem een swaer slach3); 1565 + Ende alle elpendier die sijn Die drinken doerghaerne wijn. Si wassen tote XL jaren. Rivieren minnen si te waren. + Equus heet in Latijn dat paert, 1570 Ende es een beeste waert, Datmen in menich lantscap vint; Maer die beste die men kint, Die sijn van Capadosia Ende int lant van Scicia. 1575 + Diet hovet diepste int water steken, Die sijn best, dat horic spreken. Den wielen4) paerden, wilmen wanen, Eist datmen ofsnijt die manen, Dat hem die luxurie ontfaert, 1580 Omme datse dat verhoevaert. Dit selve vintmen an die wijf, Die hem verheffen in haer lijf Om hoer haer scoene ende lanc. Int lant van Sciten ende oec ghemanc
[p. 80]
1585 In Capadosia sonder waen, Sprectmen dat die merien ontfaen Van den winde, maer over waer Soene leven sie maer III jaer. Alst paert es oud drie jaer of twe, 1590 So notet, maer nemmermee En dietet dat si tidelike winnen1). Tote XX jaren, wilmen kinnen, Dat haer noten es wel in die tijt. Dat paert notet ende rijt 1595 Al tote sinen XXX jaren, Ende die merien tote XL te waren. XXXV jaer es des paerts lijf, Ende XL jaer so levet haer wijf2). + Maer men seghet dat in Cycilen 1600 Een paert leeft LXX jaer bi wilen. + Noch seghemen dat die paerde daer Leven also menech jaer, Op dat tpaert van dane si. Al tselve seghetmen van Perci. 1605 Die Spaensce paerde entie van Gallen Leven onlanghe met allen. In paerden meest boven allen dieren Machmen merken haer maniere, Ende hoedane wijs si sijn ghesinnet, 1610 Dats an die oeren datment kinnet Hoet hem van moede mach staen. Sijn si vermoyet, si latense gaen; Sijn si gram, si leggense an thovet; Ende hebbense vaer, dies ghelovet, 1615 Si rechtense voerwaert weder;
[p. 81]
+ Ende sijn siec, si leggense neder. Ysidorus seghet dat tpaert Vier poente sal hebben, salt sijn waert: Sceppenesse, doeghet ende scoenhede, 1620 Die vaerwe van den hare mede. Dits die sceppenesse, nu maerc1): Dat sijn lijf hart sal sijn ende staerc, Wel ghesonken langhe siden; Hoghe gherigget, recht int riden, 1625 Ront ende clovende over den stiet2), Ende thovet an die voete niet3), Hol ende vast ende droeghe die oghen4); Over al sijn lijf salmen loven, Dat ront stivende si sijn vel. 1630 Sine dooghet hoert also wel: Dat snel ende stout si ende niet en sneve, Ende et metten leden beve, Dat es teken van crachte5); Ende alset staet stille ende sachte, 1635 Dattet si te porrene goet; + Ende als hem yet verhit die moet, Dat et goet te houdene si, Ende saen sijn moet ghesocht6) daer bi. Die scoenheit priesmen int ghemene, 1640 Dat hem si dat hovet clene,
[p. 82]
+ Droghe dat vel an dien been1), Doren cort, scarp ende cleen, Groete oeghen, noesegate wijt, Den hals opwaert talre tijt, 1645 Dicke manen ende staert, Die voete ter ronthede waert. Sine vaerwe van den hare Seytmen dat beste swaert ware, Roet, ende appelgrau of wit. 1650 Andre vaerwe danne dit Nes niet van der bester waerde. Men vint oec drierhande paerde: Een dat es ten oerloghe goet; Een ander datmen riden moet 1655 Elkes daghes na ghevoech; Een derde dat nutte es ter ploech. + Men vant paerde in ouden tiden, Die hem niet en lieten riden, Dat die teerst heren waren2). 1660 Alsuilc was Julius paert te waren, Ende des coninx paert van Siten; Ende in Alexanders viten Was suilc Busefael sijn paert. Doet staerf, so hadde hijt so waert, 1665 Dat hijt eerlike graven dede, Ende maecte in sijn ere ene stede. Oec waren suilke paerd hier te voeren, Alsi haren here hadden verloeren, Datse weenden utermaten,
[p. 83]
1670 Ende oec nemmermeer en aten, Men hevet gheweten dat paert1), Daer die here versleghen of waert. Ysidorus sprect ende meent, Dat sonder den mensche el niet en weent. 1675 + Oec sijn paerde daer liede aen sien Wat in wighen mach ghescien: Sijn si droeve ofte vro, Daer daerna die dinc coemt also. Dit vintmen an sonderlinghen paerden. 1680 Merien hebben suilke werde + Die ene van den andre, steerfter ene In al haren scaren ghemene, Dat andre ophouden hare volen: So ghelieve es hare scole2). 1685 Equiterius dats een dier3) Van Orienten, sprect Solinus hier, Dat ghemaent es als een paert, Ende onder den kinne enen baert. Die hie heeft hoerne, die sie enghene; 1690 + Spletvoete sijn si alle ghemene, Ende sijn na den heert ghemaect4), Ende hebben vlesch dat wel smaect. Eale dats een beeste Den paerde ghelijc, sprect die geeste. 1695 Als telpendier es et ghestaert,
[p. 84]
Ende het es pecswart ghehaert, Ghekinbact na dat ever zwijn, Ende hevet hoerne, die langher sijn Dan twe voete, daert mede doet 1700 Menech vreselijc ghemoet1). Dit sprect Solinus, ende Jacob seghet, Alst wille, dattet achterleghet Den enen hoern, ende oerbaert Den andren te stride waert; 1705 + Ende als die blonc es ende moede2), Rechtet op den andren met spoede, Ende laet dien ligghen bi sire manieren. Dit dier es ghaerne bi rivieren. + Enthires3) dats een dier bekent 1710 In dat lant van Orient, Dat dien stier ghelijc oec es, Als ons scrivet Aristotiles; Maer dat manen heeft als een paert, + Cort ende sochte, nederwaert 1715 Hanghende bi sinen scoudren daer. Bruun roet so heeftet dat haer; Sijn ander haer na wulve maniere4), Ende sijn luut es ghelijc den stiere; Sijn hoerne erom, al ommegaende, 1720 Ende mede te striden wel staende5); Sijn voerhoeft ru, ende thaer ghesceden Boven sinen oghenleden;
[p. 85]
Recht ghetant als ene coe, Die voete ende staert daer toe; 1725 Maer korter es hi1), ende, sijn vel Mach vele slaghe doeghen wel. So doersoete vleesch et draghet, Datment daer omme vaet ende jaghet; Ende alsment jaghet over sinen wille, 1730 Blijftet somwile staende stille, Ende rust hem ende vecht, Ende worpt dan uut sijn drec recht Eere roede verre of me. Als of hem woerde van calve we2), 1735 So coemen diere elkerlijc3), + Ende maken van drecke enen dijc Omtrent dat dier, omme die saken Datmen hem niet mach genaken. Entyra4) es een dierkijn, 1740 Der vele in Almanien sijn. Die hien entie sien doen als die wise, Ende versamen hare spise + Onder daerde in somertijt, Om tetene als die winter lijt. 1745 Die sie es ghirech ter spise; Die hi es van vrecker wise, So dat hi cume hem selven ghevet, + Daer hi nauwelike bi levet. Als hi verneemt dat sine soe 1750 Gulselike gaet ter spise toe, So verstopt hi haer dat gat;
[p. 86]
Ende als die soe woert merkende dat, Dat versloten es die spise, So doet si na des scalx wise, 1755 Ende maect een ander hemelijc gat Ter spisen waert, ende gaet in dat, Ende steelt der spisen haer ghevoech, Ende laeten hie wachten ghenoech1). Als somer coemt ghevaltet wel, 1760 Dat die sie heeft een scoene vel, Alsi ront es ende vet. Die hier2) hem ter vrecheit set, Hevet een verhonghert lijf. Elc man die wil wachten sijn wijf! 1765 Erinacius dats een dier, + Ende men waent die waerheit hier, Dat Cyrogillus3) mede heet, Dat ghenoemt hier voeren steet4). Een eghel heetment in Dietscher tale, 1770 In Vlaemsche een heerts, dat wetic wale. Na een symmekin5) ist ghedaen, Ende es mit dornen al bevaen, Sonder an den buuke allene. Beseftet vrese groet of clene, 1775 Et wint hem te gadre als een bal, Ende dect hem in sine wapene al. So ist te tasten harde quaet6),
[p. 87]
Doch doemeere toe desen raet: + Als ment in waermen water doet, 1780 So eist te siene ende te tasten goet. Ambrosius ons te verstaen doet, Dattet es bi naturen vroet. Et maect in sijn hol twe uutganghe, + Ende voersiet te voeren langhe 1785 Welcs sijns dat die wint sal gaen. Sal hi nort, soe stoptet saen Dat gat dat int Norden staet; Ende welc tijt dat die wint suut gaet, So stoptet Suden ende ondoet dat Norden: 1790 Dit sijn sente Ambrosius worde1). Sijn vleesch verdroghet ende onbint lijf, Ende es der maghen confortatijf; Et doet wel oerine maken. Nuttelijc ist tot andren saken: 1795 Die gheset sijn lasers te sine Int poent datmen heet elefantine2). Dat gans es, dat moet vet sijn. Ghevlegen ist ghemaect alst swijn3). Dit dier ende anders nemmee 1800 Hevet beneden gate twe; Daert den vloegele ligghen, dats waer, Ende sine hoeden ligghen daer4).
[p. 88]
Ysidorus scrijft, dattet clemt ter vaert In heerfstijt op den wijngaert, 1805 Ende vellet die wijndruven neder; + Danne lesetse te samen weder, Ende wentelter op, ende draget so Sijn jonghene sijn dan vro1). Dat haerts te pulvere verbrant, 1810 Ende met pecke ghemenghet te hant, Doet in lyxeme wassen haer: Dat sprect Plinius overwaer. Aristotiles seghet oec al bloet, Alst een jeghen tander noet, 1815 Dat si staende hem ghevoeghen. + Nature mach elken ghenoeghen, Die elker creaturen ghevet, Daer bi si in ghenoechten levet. + Erminius dats een hermelijn, 1820 Een harde scone dierkijn, Ende es van weselen geslachte. Noch segghen meer dan si achte, Dat al een es dat ende dit. In wintertijt so ist sne wit, 1825 Sonder an den staert, an ende2). Als somertijt hem coemt ghehende, So ist op den rig bruun ende roet. Muse bitet gherne doet, Want met hare vleesche et levet. 1830 Als men sijn vel snewit hevet, So es waert ende diere: Anders en doeghet in gheere maniere.
[p. 89]
Van der E hebdi gehoert, Nu verstaet van der F voert. 1835 + Felena1) dat es een dier Vreselijc ende ongehiere, Verre in harde woesten lande; Ende es ghemaect tes menschen schande, Om te maten sijn hoevaerde; 1840 Want met so groter onwaerde Bestaetet den fieren man, Ende verwinten mede dan, Ende scoerten wilen an sticken2). Ende oec ist ghevallen dicken, 1845 Dattet ghemoete van der lucht Enen man comen van groter vlucht, Ende alst den onmoedich verstoet, Ne dede hem quaet nochte goet3). + Furmiculus4) dats een foret, 1850 Sijn haer na gelwe een deel gheset5), Mere dan die wesel een deel, Ghemaect na tfissau gheheel6); Stouter ende wreder nochtan Dan sijn cracht volleesten can7). 1855 Si sijn also gheset ter scolen, Dat si in der conine holen
[p. 90]
Gaen ende bitense dan doet, Jof si moeten sterven1) doer noet. Allene en haten si niet dese beeste; 1860 Maer al dat levet, mynste ende meeste, Bestaen si, moeghen sise verwinnen. Niet dat si dat vleesch so minnen, Want sine nutten el niet dan bloet; Maer ter quaetheit so staet haer moet. 1865 Vele jonghen hevet tforet: VII of VIII, dus ist gheset. Liggende, seytmen, dat si riden. Alsi willen te notene tiden, Hevet sie dan niet haer ghenoet, 1870 + Si verderret ende blivet doet2). Viertich daghe draeght si omtrent, Ende XL daghe sijn si blent, Ende daerna, binnen den XL daghen, Beghinnen si biten ende jaghen. 1875 Furions, sprect Aristotiles, Dat een luxurioes dier es, Ende ghuls van etene nochtan, Ende moet dicke vanghen an Sware aventure om sijn eten. 1880 Onlanghe leeftet; wildijt weten Waer bi dat dit es mede? Dats bi siere onsuverhede.
[p. 91]
Want alst die wille doet1), + Ghebaertet oft waer verwoet. 1885 Sijn wille es mere dan sijn macht; Ende om dat dier naturen cracht Allen creaturen ontseghet Luxurie, die es ontweghet Boven der naturen ganc, 1890 Sone mach haer lijf niet wesen lanc, Die so node rusten stille, Al es dat vleesch anders wille. Furions dat notet mede Rechte na des menschen sede; 1895 Want sie leghet onder, ende hi boven. In desen so machmen loven Dit dier, dat seer es ongheleert, Dat sine nature niet verkeert, Dies quade mensche plien ende plaghen, 1900 Dat ic, leyder! niet dar ghewaghen2). + Feles es een dier, daer aldus Ons of scrivet Plinius: Van quaetheden groet, van lude clene3). In daerde wonen dese dier ghemene. 1905 Si decken haren drec in daerde, Ende ghinghe enich diere sire vaerde, Dat sijn drec daer openbaerde, Ende feles dat dier daer ware4).
[p. 92]
Als et danne die dieren siet, 1910 Want et en mach dan lopen niet, Gaet et swaerlike ende stille; Ende alster enen siet in sinen wille1), Moerdadelike vaertet totem te handen: Bede met clauwen ende met tanden 1915 So gaetet scoeren ende biten. Dit dier slacht menighen ypocriten, Die maect een hemelijc dect2) Over sine zonden, daer hi in stect, Mit biechten die si spreken, 1920 + Ende al omme lose treken, + Om dat mense sal heten goet; Maer coemen hem daer meer int ghemoet3), Die scoeren si ende nemen thare, Hoe soet emmer voert gevare. 1925 Finges dat dier sietmen lopen In dat lant van Ethiopen, Ende een deel bruun van hare. Plinius seghet openbaere, Dat die si in die borste voeren 1930 Twe serpenten draghen, ende als wijt hoeren, So pleghens lettel diere dan dit4). Int lant, daert woent ende sit,
[p. 93]
+ Sone eist te sochte noch te wreet1); Maer doet hem ieman danne leet, 1935 Danne cant niet lichte verdraghen. Die sinen pays wille bejaghen Mit desen dieren in hare stede, Sie dat hi hem houde vrede. Hier coemt van der letteren G: 1940 Van der F vandic nemme. Glis es een dier ne buere groet, Som wit, somme swaert, somme roet. In Vlaendren heetment slaepmuse bi namen, Want den winter al te samen 1945 Slaeptet sonder spise ende dranc; Ende als die sonne haeren ganc Toghet, ende die somer hem naect, Bi naturen dat dier ontwaect. Minder dan die rotte so eist. 1950 + Van desen dier es datmen leist In Plinius boeke, dat sijn smere Ghesoden seer nutteliken were + Die ghene die hem ontsaghe der scade, Dat hi twater soude laden, 1955 Bestriker mede sine lede2). Op daerde ende op boemen mede Ende opt velt wel, als wijt hoeren3). Appelen hevet et seer vercoeren, Ende et doeter in, als et vint stade,
[p. 94]
1960 Dicke vernoy ende scade. Gali, sprect Aristotiles, + Dat een sere stout dier es, Want et hout te menigher tijt Jeghen die serpenten strijt; 1965 Ende alsetse heeft verbeten, So gaet et si te hant eten1), Ende daer naer eten rute, Daer mede jaghet tfenijn ute. Ende daer es toe een redene groet, 1970 Twi et bit die serpenten doet. Want gali bi den musen levet, Ende omme dat et verstaen hevet, Dat si die muse verteren, Hier bi so willet hem deren, 1975 Omme dat si cranken haer bejach. Hier bi eist datmen segghen mach: Onder stompers was oyt nijt2), Want elc om sijn winnen tijt. + Geneta dat es ene beeste 1980 Mere dan die vos; die meeste Valeu roet, ende daer in bont Swarte scivekine ront3). Ene beeste goedertiere ghenoech, Men ne dade haer onghevoech. 1985 Sie nes fier noch en climmet hoghe,
[p. 95]
Mare ghemaere ende ghedoghe1); Ende bi rivieren es haer ganc: + Daer souctse spise na hare belanc. Gresselus2) dat es een dier 1990 + Noch wreet, no fel, noch ongehier. Bi watre eist te menigher stont. Mere ist dan die muushont3), Ende minder dan teencoren. Roet valeu eist, als wijt horen, 1995 Maer al die wamme die es wit, Ende sijn haer dat hem wel sit4). Sijn drec riect als mussceliaet, Ende menich, die hem niet verstaet, Hevet over mussceliaet geacht; 2000 Maer et ne hevet niet die cracht. Ende dits wonder dies et pleghet, Dattet openbaere leghet Sinen drec, al of et woude, Datmene al daer vinden soude 2005 Alle den lieden te baten. Nochtanne vlietet utermaten, Waer soet mach, wijf ende man, Datment qualike ghesien can. In desen doene leert ons hier 2010 Dit ongheleerde wilde dier, Dat elc wel doe in alre wijs, Ende nemmermeer en soeke prijs
[p. 96]
Ter warelt, hoe soet gaet daer of: Der werelt prijs dat nes maer stof. 2015 Hier neemt ende van der G; + Van der I soe hoert voert mee. Ibex een dierkijn wel clene Op roetsen wandelt ende op stene, Als ons sente Gregorius seghet, 2020 Dat et daer sire joeghet pleghet1), Daer noch serpenten noch man, + Noch quaet dier toe comen can. + Plinius seghet, si sijn snel, Ende ghehoernet sere wel. 2025 Vernemen si yet vresen met allen, Si laten hem van der roetschen vallen, Ende behouden hem jeghen den val Op sine hoerne onghequetst al. Suilke boeke wanen des, 2030 Dattet van heerten coemen es. Ibida2) dat es een dier Ghemanc, ende een deel ongehier, Van enen evere die es wilt, Ende van der soeghen die men tam hilt3). 2035 Al eist dat si selsiene sijn, Nochtan sijn beter die huusswijn Jof die wilt sijn in den woude; Want sine eten niet als oude4), Ende haer vleesch es niet ghesont, 2040 Dat es naturienen cont.
[p. 97]
+ Istrix, als ons scrivet Solijn, Es een dier datmen heet portaspijn1). Die dier wandelt bi der zee Ende in holen van berghen mee, 2045 Als et nauwer niet en twint Te luscene bi der ze en vint2). + Te somere comtet selden voert; Maer alsmen den winter hoert Van coude maken groet ghedinghe, 2050 Dan es sine wandelinghe. Int water ende opt lant mede Houtet sine legherstede. Met berstelen swart ende wit So es et gheanghet dit, 2055 + Die scarp sijn, groet ende stide, Ende daertoe mede wreet in stride. Ghenaect hem yeman in corter stont, Teerst datment jaghen begont3), So scietet twe ofte ene, 2060 Die invlieghen toten benen, Ende hier mede eist altoes bewaert, Waer soet hene gaet of vaert. Van desen berstelen es ghesciet, Datmer hechte van messen of siet. 2065 Iena4) dat es ene beeste,
[p. 98]
In doden graven es haer feeste, + Daer die doden ghedolven sijn. Plinius scrivet ende Solijn, Dat hem twe dinghe behoeren toe, 2070 Want et es hie ende soe1). Beide sijn hals ende sijn bene2) Sijn hem even stijt over ene, So dat niet ommesien en can, Het en kere hem altemale dan. 2075 Daer heerden sijn in de woestine, Gaetet nachts al stillekine, Ende verstaet nauwe ende hoert, Hoe van hare name es dat woert, + Ende leert ghene namen nomen. 2080 Dan ist dicke bi nachte comen Roepende ter haerder keten, Ende noemde hoe si heten3); Ende alsetse dan utebrochte, Dodetse, opdat et mochte. 2085 Dicken dat dier ghebaren leert, Als een die we heeft ende keert Dat hi hevet in sine maghe4); Ende alst dan vant in sine laghe Weder dat man was ofte hont, 2090 + Dien verbetet daer ter stont. Jachhonde coemen si daer et gaet, Ende datse sijn scade beslaet,
[p. 99]
So hebben si haer bassen verloeren1). Alle diere dwolen uut hare spoeren, 2095 Eist dat man se mach ommegaen. Als et wille verkeertet saen Sine vaerwe in alre maniere2), Ende dits wonder van den diere. Dese jena draecht enen steen, 2100 Sijns ghelike nes engheen, Voeren op thovet of int oghe. Hier naer, als ic van den stene toghe, Sal ic ju ghewaghen des3). Van des wolves groete so es, 2105 Ende es ghemaect naes spaerts ghelike4). Vele vintmere in Affrike. Van der I gaet uut dat spel; + Nu hoert hier voert van der L. Leo, segghen Solinus geesten, 2110 + Es coninc van den viervoeten beesten. Lewe es hi in Dietsche ghenant, Ende liebaert heetmene hier int lant. Men vint, dat hoeric visieren, Van liebarden drie manieren: 2115 Cort vintmense als ende als5),
[p. 100]
Ru gehaert, carsp in den hals; Maer die en sijn noch staerc noch fel. Andre vintmen alse wel, Die pardus winnet, dat felle dier, 2120 Diene sijn edel noch fier, Noch in den hals oec ghemaent. Maer edele lyoen, als men waent, Sijn lanc ende slecht ghehaert, + Snel ende staerc ende onvervaert; 2125 Sine weten altoes ghene scalchede, Engheen ghedroch ontsien si mede; Simpel es dat sien van desen1), Ende si willen besien wesen2). Haer voerhoeft ende haer staert die doet 2130 Verstaen hoe si sijn ghemoet3). In bersten ende in voeten voeren + Leghet sijn cracht, als wijt hoeren. So heet sijn si, dat si riden Haer ghenoet wel tallen tiden. 2135 Die lewinne brinct teerst V jonghe, Dan IIII ten anderen spronghe, Dan III, dan II, danne een, Ende daerna nemmerme negheen. II spenen heeft die sic, ende die sijn clene, 2140 Midden an haren buuc allene. Augustinus die heilighe seghet, Als die lewinne haer jonghen leghet, Dat si in drien daghen niet ontwaken.
[p. 101]
Dan coemt die vader claghe maken, 2145 Ende grongieren ende mesbaren, Ende danne ontwaken si tewaren, Ende dese slaep ghelijct der doet. Dits van beesten wonder groet. Solinus sprect in sijn ghedichte: 2150 Men quetsene, hine belghet niet lichte; Maer maectmene erre, so ist verloeren. Den ghenen die hem ligghen voeren, Dien spaert hi1): dats heren doen. Twi draghen si in den scilt den lyoen, 2155 Ende sine int herte niet en draghen? Vinden si were, si laeten hem jaghen, Maer den aermen ende den verwonnen Dats dien si sparen niet en connen. Vint die lyoen oec, sonder waen, 2160 Ontloepen enen die was ghevaen, Dien en coemt hi altoes niet an2). + Node verbijt hi den man, Et en dade hem hongher groet. Houder hi oec den man doet 2165 + Dan twijf, dits edel sede; Ende houder doot hi de vrouwen mede Danne magheden onbesmet3). Als hi slapet, sijn oghelet En woert gheloken nemmermee. 2170 Gaet hi in sande of in sne, Hi dect met sinen steerte dan
[p. 102]
+ Sine sporen, om datten die man Niet en vinde also ghereet. In hare gheselscap sijn si wreet, 2175 Maer elc anderen vrede draghet1). Solinus sprect, als mene jaghet, Ende hem die jaghere volghet an, Onwaerdelike vliet hi dan; So staet hi stille een stic daer naer, 2180 Als of hi hadde ghene vaer. Dit doet hi daer dat velt es bloot, Als die scamenesse hevet groot, Dat hi ieman wiken soude; Maer als hi coemt in den woude, 2185 Ende hi merct dat nieman en siet, Dat hi voer die honde vliet, Dan vliet hi met alre macht Voer den jagher ende voer die jacht. Hi sprinct als hi sine proye vaet; 2190 Maer als hi voer die honde ontgaet, Sone can hi springhen niet. Als hi gaet daer daerde es heet2), So trect hi sine clauwen in, Dat si blonken souden de min, 2195 Ende des selves pleghet die cat. Ende als hi loept tenigher stat, So loept hi voerder dan hi acht, Ende dat doet sine groete cracht. Als hem hongert, den liebaert, 2200 Strect hi op daerde sinen staert;
[p. 103]
Dan maect hire een wijt paerc mede, So maect hi grote vreselijchede + Met grongieren onghehier. So nes dan so stout dier, 2205 Dat dar liden over den trec: + Dus sijn die diere in sijn strec1). Dit scrivet Ambrosius over wonder. Want dat menich dier besonder Ontgaen mochte met snelhede, 2210 Dat staende blivet daer ter stede, So baertet alset ware ghebonden2). + Die lewe en wille te gheere stonden Met anderen dieren hem gheminghen, Maer als een coninc in allen dinghen 2215 Sone wille hi hem ghesellen niet Onder die meente die hi siet. Dat hem blivet of oude spise Dat en wil hi in gheere wise3). Alle viervoeten ontfaen den lyoen4), 2220 Nochtan ontsiet hijt scorpioen; Ende waer hijt siet, hi vliet te hant Sinen ghevenijnden viant. Als die lewe hem ghevanghen siet, Es hi vervaert voer den spiet. 2225 Vier ontsiet hi alremeest. Van waghenen luden es hi ghevreest5),
[p. 104]
Ende hi ontsiet den witten hane. Alsmen hem gaet met bedwanghe ane, So bloutmen voeren enen hont: 2230 So waent hi dan ter selver stont, So men hem also mach dwinghen Als den hont, den hi hoert singhen1). Die lewe nes nemmerme vet; Te vasten hevet hi hem gheset; 2235 Ende ate hi dan iet te vele, Hi trect dan weder uter kele. Als hem siecheit oec goet an, Ende hi die symme siet, hi gheneset dan2), Of hi drinct des honts bloet. 2240 + Selden es hi sachte ghemoet, Ende dan leghet hem die staert stille; Maer dan als hi belghen wille, Slaet hi om metten sterte dan. Nauwe ende wel kent hi den man, 2245 Die hem ghave enighe wonde; Ende saghe hine tenigher stonde + Onder enighe groete scare, Hi souden bestaen openbare. Ende hadde een uut eere roeten 2250 Ghemist, ende na hem hadde gescoten, Dien soud hi daer neder loepen: + Anders dade hiet hem niet becoepen3). Sijn vlesch es heets uutvercoeren, Sijn herte alreheets te voeren:
[p. 105]
2255 Bedi gheeftmen hem in spisen Die sijn van sere couder wise1). Sijn been so hart, datmer ghemene Vier slaet uut als uten stene; Luttel heel ende maerch enghene2) 2260 Sonder in die rebben allene. Sijn smout es goet jeghen venijn. Die sijn smout neemt ende wijn, Ende hem daermede besmaert, Alle beesten hi vervaert. 2265 Sijn smout es van heeter manieren Dan gheen der viervoeter dieren. Sijn smout, met olye van rosen, Die gheneest van alre nosen Des menschen aenschijn, ende maket claer, 2270 Ende ghesontet, weet over waer3). Sijn hals es van enen bene; Dies en keert hi omme groet noch clene. Ghetant es hi na shonts maniere, Maer meerer, als betaemt dien diere4). 2275 Leopardus dinket mi + Dat in Dietsche die lupaert si. Die lewe ende pardus mede Winnense met hare ghemanchede. + Die syen sijn staerker dan die hien. 2280 Plinius spreket van dien: Die dit dier wil wederstaen,
[p. 106]
Wrive tusschen sijn handen saen + Loec te sticken, et wiket dan, Wantet die lucht ghedraghen en can. 2285 Swaert spotte eist ende valeu roet, Maer niet als die liebaert groet1). Sere fel ist tallen stonden; Nochtan heeftmense tam vonden, So datmere beesten mede vinc, 2290 Maer fel eist boven alle dinc. Maer alsment ontbint ter jacht, Macht niet met siere cracht Ten vijften spronghe begaen sijn dier, So sittet stille, erre ende fier; 2295 Ende ghevet hem die jaghere niet Een dier, als hijt erre siet, Daert an mach coelen sinen tant, So woertet op sinen meester te hant2), Want et ne sochtet niet sinen moet, 2300 Et en si allene int bloet: Dies so moeten si hem voersien, Diere te jaghen mede plien. Lamia es een groet dier, Vreselijc ende onghehier. 2305 Uten bussche coemtet bi nachte In der liede hoeve met crachte, Met aermen, dier et hevet twe, Ende brecter liede boeme entwe.
[p. 107]
Coemt yemen hem toe van den lieden, 2310 Die hem dat willen verbieden, + Et bijtse metten tanden dan. Ende groet wonder leghet hier an, + Want Aristotiles doet ons weten, Die van den lamia es ghebeten, 2315 Hine gheneset in gheere manieren, Hi en hoere dat dier grongieren1). Lansani2), als Solinus weet, Es een dier so doerwreet, Dat alle beesten sijn van hare 2320 Versachtet ende doet in groten vare3); Ja die lyoen moet hem vlien, Die nochtan alle diere ontsien. Allen dieren eist onsachte, Sonder van sinen geslachte. 2325 Et hevet sinen nijt verheven Op beesten die bi proien leven; Doch blijftet in sinen gheloeve, Ende levet bi proye ende bi roeve4). Noch pleghets manich groet baroen, 2330 Die die roevers wille verdoen, Om tlant te suverne van vresen, Selve roevet hi nochtan wesen. Lansani dat haet nochtan Boven allen beesten den man, 2335 Ende dats recht, want bi naturen Soude boven allen creaturen Die mensche sijn sachte van manieren:
[p. 108]
Nu es hi felste boven allen dieren. + Linx, seghet Plinius, es een dier; 2340 Jacob van Vetri volghets hier, Ende Lapidarius over waer, Dat dit dier siet so claer, Dat et doersiet ene masiere1). + Dit dier en draghet in ghere maniere 2345 Maer ene dracht, alsment bekent2). Getonghet eist als een serpent, Die het utesteket lanc3). Sijn hals maect menighen ommeganc. Van clauwen eist scaerp ende fel. 2350 Die dit dier bekennen wel, Scrivet dat van siere orine Eene ghimme woert dier ende fine: Longurius heet hi, dats waer, Daer ic of spreken sal hier naer4). 2355 In India vintmense, dese diere, Ende andre van vele maniere. Lichaon dat es bekent, Ende es een dier van Orient, Van wolfs gheslachte, als wi wanen; 2360 An sinen hals met langhen manen; So misselec ghedaen, als men spreect, Dat hem ghene vaerwe ghebreect5). Langher dan die wolf ghemene, Maere corter an die bene.
[p. 109]
2365 Van spronghe es hi sere snel. Bi proien leeft hi ende niet el. Den mensche es hi goedertiere. Dese beeste hevet een maniere1): Lelec eist ende sere ru 2370 In den winter, dat segghic u; + Ende in den somer schone ende slecht: + Dat es siere naturen recht. Lupus es in Dietscher tale Een wolf, men weet die waerheit wale; 2375 Ende es een dier scalc ende wreet, Guls ende te roeve ghereet. + Suilke boeke maken cont, Dat hi es een verwildert hont. Si hulen, maer sine bassen niet, 2380 Dat die hont bi naturen pliet. Alsmen met enen scape jaghet, So sachte hijt metter wollen draghet, Omme dattet stille ligghen sal: Els verloer hi die vlucht al2). 2385 Ambrosius seghet, den die wolf siet, Dat hi te verliesene pliet Sijn luut, siet hine int anscijn: Dat doet sines siens venijn; Maer sieten die man voeren, 2390 So heeft die wolf den moet verloren3). Woert die wolf gheware des, Dat die mensche so hees es, Dat hi roepen niet en can,
[p. 110]
So wille hine bestaen dan. 2395 Sente Ambrosius raet ende heet, Dat die man ofworpe sijn cleet1). Neem enen steen in elke hant, Den wolf sal twivelen tehant, Want hi ter were siet den man. 2400 Eist dat hi di navolghet dan, + So maec een teken tusschen ju tween, Jof legghe tusschen ju enen steen, Hi sal worden vervaert saen; Want hi met strecken waent sijn ghevaen2). 2405 + Experimentator sprect, die wise, Dat die wolf neemt wilgenrise Ghelovert in sinen mont, Ende decter hem mede menighe stont, Omdat hi die gheeten wil verraden, 2410 Die gherne comen toten bladen3); Ende als die wolf in loveren teert.4), Die droghe sijn ende een deel heert, Vrucht hi dat si sullen craken: + Dan can hi sine voete nat maken 2415 Met siere tonghen, dits groet sin, Omme dat si craken souden te min, Want hi vrucht der honde laghe. Bet siet hi nachtes dan bi daghe. XII daghe rijt hi binnen den jare, 2420 Ende dan gaenre vele tere scare. Dan huult deen voer ende dander naer,
[p. 111]
Ende dan eist bi hem wesen swaer, In hongere et hi daerde wel; Ende oec es sijn nature fel1). 2425 Als hi een osse of een paert Bestaen wille, dat hi beghaert, So et hi teerst daerde daer, Om dat hi wille wesen swaer, Ende bijt dat hi hevet die macht 2430 Ende worptet neder met siere cracht2). Dan doet hijt ende worpt uut daerde, Ende et hi dat hi beghaerde. Plinius seghet, ets sijn ghelove, Dat elc deelt andren van den rove3). 2435 In des wolfs blase leghet Sutices, een steen, als men seghet, Daermen some liede mach mede Doen groete pijnlichede. Altoes es hi van magher wise, 2440 Want hine maelt niet sine spise. + Manatech worden si te menigher stonde4); Daer si enen doden man vonden, Ende si sijn vleesch dan anebeten, Sone connen si niet vergheten 2445 Die soetheit van den vleesche groet: + Sone vruchten si daer omme niet den doet. Verdrijftmense van enigher stede, Si draghen hare jonghen mede, Daer si maken haer niwe ganghe.
[p. 112]
2450 Die wolf leeft utermaten langhe. + Sijt met clauwen, sijt met tanden, Die wonden sijn ghevenijnt te handen, Dien de wolf doet enighe diere. Dan salre toe die maniere, 2455 Daermen mede gheneest die wonden, Die coemen van verwoeden honden1). Die wolve die cort sijn van leden Die sijn van meester stoutheden. Men machen temmen als den hont2), 2460 Maer emmer sal hi talre stont Bi naturen jaghers vlien; Ende mach hi clene beesten sien, Als lammere, scape, dats om niet, Hi verbijtse, wat sijns ghesciet. 2465 Suilc seghet, daer die wolf gaet Tscaep stelen, als hi verstaet Dat sijn voet een rijs doet craken, Hi bitene, bi sulken saken Dat hi lere terden stille3). 2470 Hi delvet proie die hi niet wille4); Ende daer hi honden oec begaet, Ghevallet hem dat hise vaet, Hi bijtse doet, ende delvet die proie. Coemt die wolf in der scape coie, 2475 Hi bijt alle die scape doet, Eer hire of etet cleen of groet. Wolfs herte te pulvere verbrant, Ende ghedronken altehant, Doet ghenesen, men waent des,
[p. 113]
2480 Die in epilencien es1), + Op dat hi hem wacht eere sake, Dat hi nemmermeer vrou en genake. Oec seghet een quenicom, Ende licht et mach wel waer sijn som: 2485 Snijt een riem in des wolves vel, Ende goerder di mede wel, + Et sal di quite wesen doen + Van lancevel, van torsioen. Niet en seggic dat es waer; 2490 Maer dat proeven nes niet swaer. Des wolfs herte droghe gehout Ghevet roeke menechvout2). Lincisius3) dat es een dier Wreet ende fel ende onghehier, 2495 Van den hont ende van der wolffinnen; Nochtan sone was noyt pais no minne Tusschen haren gheslachte in ghere stede, Maer luxurie maect dien vrede. Dat dier hevet bede te gader 2500 Van der moeder ende van den vader Bede maniere ende haer, Ende mach bedieden overwaer Na den honde die prochipape: Die hont wacht voer den wolf die scape, 2505 Ende die pape moet met crachten Sijn volc voer den duvel wachten; Ende na den wolf, die leeft bi rove, So proevic wel ende ghelove,
[p. 114]
Datmen suilken papen kinnet, 2510 Die sijns volx ziele niet en minnet: Der liede goet, der liede wijf Roevet hi, die onsalighe keytijf. Dies ghesciede, weet overwaer, Et nes niet leden menich jaer, 2515 Dat sente Peter hem verbaerde Enen priester goliaerde, Ende seide: ‘Du heves versleghen Die zielen, die gheens stervens en pleghen1), Welctijt sultuse weder bringhen, 2520 + Die bi di ter hellen ginghen?’ Van scaemden en sprac hi niet een woert, Die pape; want hi liede der moert, + Ende heeft ghebetert sijn leven, Ende die werelt oec begheven, 2525 Ende so ghebetert dat hem mesquam, So dat hi salighen ende nam. Lentocrota2) es een beeste, Als Plinius scrivet in sine geeste, Die met snelhede verwint 2530 Alle beesten die men kint. Na den heerte ist ghestiet, Gebuult recht als men esels siet3); Geburst ghelike na den lyoen4), Ghehovet na des kemels doen; 2535 Ghemont van ore te ore;
[p. 115]
Spletvoete ist1), als ict hore. Sonder tant ist, maer een been Vast ende scarp, ende el engheen, Staet hem daer tande souden staen2). 2540 Naes mans luut roeptet sonder waen. Leocophena3), scrivet Solijn, Es een luttel beestekijn, Dat hem te asschen verbernen pleghet4), Ende die assche dan so leghet 2545 In die pade, daer die liebaerde Wandelen souden hare vaerde; Want die lewe blivet doet, Coemt hiere an clene of groet. Daer die lewe dit dier oec vint, 2550 + Hine spaerts niet een twint, Hine bitet doet: dan moet hi mede Selve sterven daer ter stede. Oec dotet met sire orine Den liebaert, sonder ander pine. 2555 Ontsiet die clenen, ghi grote heren: Misselijc hoe die saken keren. + Lacta, als die glose seghet, Die op Moyses boeke leghet, Es een dier ne buere groet, 2560 Ende dat wilen die wet verboet. Daer doden legghen gatet in die grave, Ende voer alrehande have Es sijn ghenoechte, horic bedieden, Dat vleesch van den doden lieden.
[p. 116]
2565 Lepus dats des hasen name; Sijn vleesch vele lieden es bequame; Sere bloed ende snel ter vlucht. Sdaghes et hi selden doer die vrucht. Die wesele gaet met hem spelen, 2570 Maer als die sie hem coemt ter kelen1), Bijt sine moerdelike doet. Elx jaers, dits wonder groet, Verwandelt hi, sprect die scrifture, Sine beestelike nature2). 2575 Sne eten si doer die noet. Ambrosius scrijft, die here groet, Dat suilc lant es, nu merct dit, Daer si sijn te wintere wit; Ende als dat coude vallet neder, 2580 So wast hem dander haer dan weder. + Des hasen longen, als men seghet, Es op die oghen goet gheleghet. Jeghen menegerhande sake, Die an den voeten es tonghemake, 2585 Wrive die longhe ontwe, So gheneset al sijn we3). Libbe, datmen vint in sinen maghe, Suvert den licham van sire plaghe; Et mach utelanghe gheduren. 2590 + Hem die sijn van natter naturen Es sijn vleesch goet ende ghesont. Snelre es hi voer den hont Opwaert dan nederwaert; Want hem beneemt sine vaert 2595 Voeren sine corte bene4).
[p. 117]
Hi entie liebaer allene Slapen die oghen wide ondaen. Sente Baselis doet ons verstaen: Daer si dien ende hem gheneren, 2600 Niet lichte machmense verweren; Want si dien ende winnen Meer dan mensche mach bekennen. Dit doet hem nature gheleesten, Want hi es proie meest allen beesten. 2605 Een paer jonghe worpt hi nu, So heeft hi in een andre ru, Ende ene andre al sonder haer, Ende in sade ene paer1). Esculapius die seghet, 2610 Dat des hasen herte pleghet, Al versch an eens hals ghehanghen, Den vierden rede doet verganghen2); Et helpt den ghenen oec die vallen. Oec sprectmen van siere gallen, 2615 Dat si maect donker oghen claer. Sijn niere ghedronken, dats waer, Ende ghepulvert sijn over een Groet jeghen der blasen steen. So es mit waermen borne sijn bloet3). 2620 Sine matrise ghedronken es goet, Want si knapeline doet ontfaen, Ende oec mede [sijn lib] sonder waen4)
[p. 118]
+ Ghepulvert ende ghenut te hant: Dus ist bescreven daer ict vant. 2625 Luter dat es, als ict weet, + Een dier datmen den otter heet, Van seere scalker manieren. Bi broeken woentet ende bi riviere. Sijn vel es bruen, scoen ende diere. 2630 Hole maken si, dats haer maniere, Daer si in broeden hare jonghe. Op visschen sijn si gheleert ten spronghe, Ende daer in doen si groeten scade. Langhe ende met goeden stade 2635 So mach hi onder twater gaen; Doch moet hi die lucht ontfaen, Jof hine mach anders leven niet. Daer bi es some wile ghesciet, Daer hi vissche vint ghevaen 2640 In corve, dat hise etet saen: En can hi dan niet uteraken, + So moet hire om die doet smaken, Want hi der lucht niet en hevet1). Ets een tghiericste dier dat levet, 2645 Want et leghet in sine holen Vele vischen terer scolen, So dat al die lucht wort quaet Van den stanke diere of gaet. Diese vanghen worden sware 2650 Dicken deser lucht gheware2).
[p. 119]
Vischers pleghen eere saken, Dat si den otter wel tam maken, Ende leerne, om te vischene bet, Die vische te jaghen in haer net. 2655 + Locusta, sprect Jacob van Vetri, Dat een viervoete dier si; Et hevet dat hovet vet ende groet, Ende es goet tetene ter noet. Also als sente Augustijn wiste, 2660 So at dit dier Johan Baptiste. Andre segghen dat hi ne dede, Ende segghen dat een cruut es mede, + Heet locusta, dat hi at; Maer liever volgix teser stat 2665 Der glosen ende sente Augustine. Viervoete sijn die dierkine, Als groet oft een conijn ware, Ende wandelen te samen bi scare. Aristotiles die telt, 2670 Dat een wijf een locusta helt, Om dat si jonc was ende clene; Ende daerna omme ganc allene Waert si draghen sonder ghenoet1), Ende dit was een wonder groet. 2675 + Van der L. hebdi gehoert, Van der M. hoert nu bet voert. Mulus es een dier, willewi kinnen, Dat deselen an die merien winnen, Ende sijn in pinen goet2).
[p. 120]
2680 Als desel so es hi ghevoet, Ghebaert1) ende daer toe ghecruust; Eyselike sijn stemme ruust. Magher es hi na den vader, Anders als een paert algader. 2685 Nemmermeer in haren daghen En moeghen si winnen noch draghen. In Roemschen boeken vintmen ghenoech, + Dat wilen mulinne droech; Maer dat es wonder groet ende stranc, 2690 Ende niet der naturen ganc. Si draghen sochte ende wel, Maer haren pas, ende niet el. Dat paert ende oec die esellinne, Alsi versamen in hare minne, 2695 Daer erehande muul of coemt, Dien dat Latijn bardulus noemt2); + Maer van den muule es desel vader: Dus hevet die scrifture al gader. Monocheros, verstaet mi wale, 2700 + Luut eenhoern in Dietscher tale. Plinius sprect ende Solijn, Cume mach vreseliker dier sijn: Sijn luut elken man vervaert. Ghescepen es et als een paert, 2705 Ghevoet ghelijc den elpendiere, Ghehalst na des heerts maniere3), Na dat swijn ghestert, als wi horen. Midden uten hovede voren Raghet hem een hoern so doerclaer, 2710 IIII voete lanc es hi, dats waer;
[p. 121]
So scaerp, daer ne mach niet voer staen1). Men maghet bi engiene vaen, Maer niet ghetemmen, hoe soet si. Oec scrivet Jacob van Vetri, 2715 Dat levende gheen man en vaet; Want ist also datment begaet, Ende et hem siet in des mans hoede, Et blivet doet van overmoede. Dit nest eenhoern niet, dat verstaet, 2720 Dat die reyne maghet vaet. + Molosus, scrivet Adelinus hier, Es een seer ontsienlec dier2); Men vintse in menich wilt lant. Dits al der werelde viant, 2725 Ende schijnt wesen ene sake Ghescepen ter werelt wrake. Sine tande sijn staerc ende lanc, + Sine bete wijt ende stranc. Wat soet gemoet stridet an. 2730 + Sere vechtet op den man, Ende doet hem groten vrese mede; Maer der kinder onnoselhede Ontsietet, dits ghene saghe, Ende vliet sere vor hare slaghe. 2735 Dus merctmen in dese maniere, Dat die wreetheit van dien diere Got makede om sulke zake, Dattet doen soud ghene wrake3), Niet om scade noch oec om lette
[p. 122]
2740 Der gheenre die sijn sonder smette. Mauricomorion es bekent Ene beeste in Orient, Na des lewen groete, des sijt ghewis, Als ons scrijft Aristotiles; 2745 + Sere wreet, van hare roet, III paer tande staerc ende groet, Oghen, oren ende anschijn Recht als eens menschen mochte sijn; Maer die ogen sijn van donkeren doene. 2750 Sijn staert ghelijc den scorpioene, Gheclauwet als een liebaert nochtan; Sijn luut recht als sprake een man. Si brieschen als een boesine1). Des herts snelhede ende die sine 2755 Die es harde even snel. Et es allen menschen fel, Ende waer soet enen mach bevaen, Verbittene ende etene saen. + Mantichora2) mach wel wonder sijn, 2760 Als Plinius scrivet ende Solijn. + Gheansicht ist na den man, Maer die oghen ghelu nochtan; Roet van hare; ghelijc den lyoen Eist bi na ghemaect na al sijn doen. 2765 So scaerp ghestaert dat wonder es. Soeten luut heeftet, gheloeft mi des, Dattet scijnt die waerheit das, Dat et kan al pipen gheblas3).
[p. 123]
Voer des menschen vleesch allene 2770 Sone mintet groet noch clene. Snel eist in sijnre vlucht Als die vogle sijn in die lucht. Drierekene1) staen hem int hovet Sine tande, dies ghelovet. 2775 + Musquelibet dat es bekent Ene beeste in Orient, Als ons Plinius seghet, Na die grote dat die heert te sijn pleghet2). Een swere wast hem an sinen scacht; 2780 Alsi riepe is, dat dier wacht Dat etse an enen boem breect; Ende, alse Platearius spreect, + Dattet veraert al daer et staet3), Ende dit es fijn mussceliaet; 2785 Maer best es dat die swere ghevet4). Als mussceliaet verloren hevet Sine cracht, men houdet in groten stanc, Et wort staerc, al was et cranc5). Ets goet jeghen die cranke herte 2790 Ende jeghen der syncopijn smerte; Cranke hersene, levere, maghe
[p. 124]
Es et goet ende te menigher plaghe. Mamonetus es een beeste, Sprect Liber Rerum in sijn geeste, 2795 + Na die symme een deel ghedaen, Maer minder een deel, sonder waen. + Ru ende lanc es hem die staert, Sijn hals so grof ten hovede waert, Datment qualike als ende als 2800 Mach ghebinden om den hals, Et en sluupt over thovet lichte1). Dit dier hevet sijn ansichte Sere ghelijc na den man, Al eser meer swaertheden an. 2805 Nese, mont versamen hem niet, Als men an tsymminkel siet2); Maer daer es ene lippe tusschen. In woestine ende in busschen, Daer si wonen talre tijt, 2810 Es altoes een staende strijt Tusschen tsymminkel ende mamonet. Al mach die symme van crachten bet, + Met stoutheit ende met snelheden Verwint dit dier te menigher stede. 2815 Dese beeste hout in den moet Langhe datmen dor haer doet. Migale, als die glose seghet, Die op Moyses boeke leghet, Es een quaet dier3); alst es jonc,
[p. 125]
2820 Een deel staerc in den spronc, Ende emmertoe dach ende nacht Neemtet of an sine cracht: So ouder, so verscubder mede1), Altoes wast sijn onsalichede. 2825 Int ende om sine verdorvenhede Wort bedwonghen, dattet vrede Buten toghet int ghelaet, Nochtan es sijn nature quaet2). Coemt yemen an sinen cant3), 2830 Het venintene te hant. + Mule, paerde hevet leet, Ende als het ene merie weet, Om hare scade ist dat wacht, Nochtanne hevet clene cracht. 2835 Van buten maectet schone ghelaet, + Ende ist dat et wort ghestaet, So toghentet met groter smerte Dat venijn van siere herte4). Dit dier slacht den nidighen best: 2840 Wie so den nijt int herte vest, Hi eselt van daghe te daghe, Ende als sine valsche laghe Onghehoert es talre stede, So veinset hi sijn goedertierenhede; 2845 + Siet hi nochtan sinen slach, Die sijns te doen heeft, so hem wach5)!
[p. 126]
Mysio dat es ene cat. Jacob van Vetri seghet dat, Dat si bi nachte in donkeren holen 2850 Muse vint, die haer sijn bestolen1). Nachts sietmen haer oghen claer, Alse oft een carbonkel waer. Onreyne es soe, muse ende ratten Ende dit sijn alle proie der catten2). 2855 Als sise vaen, so spelen sier mede, Ende alsi menighe onsalichede, Die si hem hebben ghedaen, Eten sise danne saen3). Oec vechten si, dus horic ghewaghen, 2860 Met padden die venijn draghen; Maer drinct si niet te hant daer naer, Si stervet van dorste daer. Den serpenten doen si pine, Onghescaet van haren venine. 2865 + Alse die catten willen riden, Werden si wilt, ende willen tiden Verre omme haer ghenoet. Haer vechten onderlanghe es groet: Dats bedi, des waentmen wale, 2870 Dat elc wille houden sine pale + Daer hi in musen sal. Als mense strijct, verheffen si al.
[p. 127]
Waerme stede minnen si so wel1), Dat hem dicke verbernet tfel. 2875 Cort men hare grane an haren baert, So worden si bloede ende vervaert2). + Die ghene die te verre ontgaen, Men corte hem die oren saen, Si sullen hem te bet temmen laten; 2880 Want si vruchten utermaten Dat hem in die oren reinen sal: Dats dat si ontsien voer al. Mustela hetewi dien mushont, Een dier dat menighen es cont. 2885 Et levet bi proien van dieren, Ende et es van sulker manieren3), Dat et draghet van stede te steden Sine jonghen, omdat hem onvreden Ontsiet, dat mense vinden sal. 2890 In holen es sijn wonen al. Serpente, muse pleghtet te vaen, Ende alst serpenten pijnt te bestaen, So draechtet voer hem wilde rute: Daer mede drijftet venijn ute. 2895 Oec eist van naturen anscine Goet boven alle medicine4). Vindet sinen jonghen doet, men seghet Dat et cruut te haelen pleghet, Daert sine jonghen mede verwect.
[p. 128]
2900 Die muushont pleghet ende mect Om tserpent ende muse te vaen. + In Proselana1), doetmen te verstaen, Es een eylant daer gheen in levet. Solinus es diet bescreven hevet, 2905 Dat et basiliscus verbijt, + Ende sterfter na in corter tijt, Dat met sien doet den man, Ende elc dier met den ademe nochtan; Maer dar naer sterven si gherne alle2). 2910 Men seghet dat van dien mushont die galle Es goet tieghen aspis venine3). + Echt esser an dese medicine: Kirammidarium boec die seghet, Daer doude philosophie in leghet, 2915 Datmen den muushont sal ontliven, Ende sieden in olye van oliven, So dat hi verteert si al. Dien olie men duwen sal Doer een cleet; dit salve rike 2920 Es goet jegen die artityke, Ende es den senewen sere goet, Ende gheneest den sieken voet. Mus es die muus, een dier niet groet, Dat harde gherne etet broet. 2925 Haer roeke scuwet telpendier. Om haer spise sijn si onghehier4). Drinken si water, si bliven doet,
[p. 129]
Sprect Aristotiles die meester groet; Ja, die muse van Libia, 2930 Als Plinius selve, volghet na1) Niet alrehande muse maniere. Basilius sprect, die meester diere: Te Teben, dat in Alexandria staet2), Als een waerm somerreyn angaet, 2935 Al te hant wort tlant vol muse. Waren C kase in enen huse, Den besten nemen si, merke dit. In somech lant sijn muse wit, Some sijn si roet, maer int ghemene3) 2940 + Sijn swart valeu, roet ende clene. Van musen es een andre maniere, + Ende heten ratten; maer die diere Sijn so quaet, alsi onsteken Met luxurien, horewi spreken, 2945 Valt haer orine op yemens huut, Al dat vleesch moet rotten uut. Somme wile, seghemen, dat si dien + Saen in harde grote partien; Ende saen verderven si ghemene; 2950 Nochtan vintmen groet no clene, Waer die dode heine varen. In West Vorne te waren
[p. 130]
Ne mach ghene ratte leven: Dat weet hi die dit heeft bescreven. 2955 Die muse sijn in Orient Als groet als die vos bekent, Die die beesten biten doet, Ende den lieden doen pine groet. In Arabia, als wijt hoeren, 2960 Sijn groete muse: haer voete voren Sijn wel ere palmen breet, Dachterste sijn smal, alsmen weet. M gaet uut ende N coemt in, Dies en es maer ene meer no min. 2965 Neomon dat es een dier, Als sente Ysidorus spreket hier, Dat beset na sire wise Dat besceet van alre spise, Weder soet draghet venijn 2970 Jof gans den mensche mach sijn1). Geborstelt is, dats waer, Na des swijns maniere sijn haer. + Dit dier heeft serpenten leet, Ende jaghetse daer etse weet, 2975 Ende vecht op aspis dien serpent, Om datten seer ghevenijnt kent. + Aspis leghet als men haert2) Om hem te wachten voer den staert, Ende als hem daer jeghen wacht,
[p. 131]
2980 + Neomon met sire cracht Ende met sire scalcheit groet Bedrieghetet dan ende slaet doet. Dit dier waer elken menschen goet, Die hem voer venijn verwoet1). 2985 N gaet ute, ende nu vort Wilic dat ghi van O hort. Onager dat es een dier, Ende es een wilt esel fier. Groet vintmense in Affrike 2990 Ende onghetemmet sekerlike, Int wout lidende haer ende thare Van sinen sien elc sijn scare2); Ende alsi dan jonghen voertbringhen, So poghet die vader in allen dinghen, 2995 Dat hi die hien wille wueren3); Maer die moeder na hare natueren Dect soe die jonghen den vader4); Want die sien sijn algader Luxurioes sere utermaten, 3000 Ende dats daerse die hien omme haten. Onager es wijs van naturen. Alsene nauwer laten gheduren Die honde, worpt hi sinen drec uut, Die soeter rijct dan menech cruut5).
[p. 132]
3005 Daer gaen die honde rieken an, + Ende die wile ontvliet hi dan. Boven allen dieren, die wi bedieden, Hat hi die wandelinghe van lieden1). Claer water minnen si seer. 3010 Men magghen temmen nemmermeer. + Vitalis scrivet dat in Polane2) Wilde eselen sijn van fieren ghedane; Si sijn groet ende sere wreet, + Ende hebben hoerne cort ende breet, 3015 Ende langhe baerde onder den kin. Jaghense die honde, sulc es haer sin, So sceppense water in noesegaten, Ende makent dan heet utermaten, Als oft over tfier wallende stonde, 3020 Ende bescouder mede die honden. In India es die esel wreet, Diemen onager daer heet. Ende sonderlinghe oren3) Die hevet hi int voerhoeft voren, 3025 Scaerp ende staerc ende sere lanc. Dese sijn groet ende stranc, Dese scaven van den roetzen stene Menighe ne buere clene4). Onocentaurus, scrivet Adelijn 3030 Ende Ysidorus die meester fijn, Es bet een wonder dan I beeste:
[p. 133]
Eens esels hoeft gheeft hem die gheeste, Ende al tander na des menschen leden. Adelijn sprect wonderlijchede: 3035 Hi sprect, dat coemen es ghetan Van den esel ende van den man1); Maer vele reden gaenre jeghen. + Die ander meester te segghen pleghen: Dat dier es paert beneden, 3040 + Ende boven na des menschen leden; Hovet, anscijn ru van hare, Ghelijc oft van borstelen ware; Aerme ende hande na den man; Ende als hi spreken wille nochtan, 3045 Roupt hi lippin als die sprect2), Maer die tale hem ghebrect. Sente Jeronimus scrivet dat, Dat sente Antonis in ene stat + Dit dier sach in een foreest; 3050 Maer hi twivels alre meest, Weder dat nature vant, Joft selve maecte de viant3). Maer men sprect dat in Orient Dustaen dier es bekent, 3055 Ende menich ander besonder, Dat nature maect doer wonder, Als hier an te toghen mede Ons Heren almachtichede.
[p. 134]
Orix es een dier no min noch mee 3060 Dan na der grote van den re1); Den bucke ghelijctet vele, Enen baert heeftet onder die kele. In woestine wandeltet vele, Ende daer moetment vaen met strecken2). 3065 Sijn haer staet hem jeghen maniere Van al meest alrehande diere: Dats voerwaert ghekeert vriendelike3). Dit dier vintmen in Affrike In tlant dat Getulia heet, 3070 Dats tlant daermen gheen water weet; + Ende om datter in es waters berste, Smoert van eweliken derste. Die dieve die om roven pinen, Ende legghen in die woestine4), 3075 Die vonden bi desen beesten Ene remedie alre meeste, Om dat daer es waters beerste, Jeghen die pine van den derste; Want haer orine es van der maniere, 3080 Dat es in die blase van desen diere,
[p. 135]
So wie dats nut enen clenen traen, Dat hi den derst mach wederstaen. Niet lichtelike bi naturen + En can dit dier jeghen cout gheduren. 3085 Wat ghebiet ons te verstaene Bi desen sijn1) edelen traene Bet dan die rike aermoede, Die die edele Jhesus, die goede, Ons in deser werelt toghede, 3090 Ende die van hitten noyt verdroghede? Twater hetic aerm bedi, Om dattet der aermer dranc si; Rike hetict oec, want al dat levet Waters emmer ghenoech hevet. 3095 Dus ist aerm, rike ende vri. Wie es die ter werelt so here si, Of hi Jhesus aermoede Altoes hout in sinen moede, Sine onwaerde ende sine smerten, 3100 Hem en sal in sine herte Al die ghierighe dorst vergaen, Die ten aertschen goede mach gaen. + Oralfus dat es een dier2), Dat van vaerwen es so fier, 3105 Dat ghene beeste sekerlike Van hare vaerwen es so rike. Op die voerste voete voren So ist so hoghe, als wijt horen,
[p. 136]
Dat viertich voete opwaert slaet 3110 Met den hovede daer et staet; Achter so en ist hogher niet Dan die heert over den stiet1). Na den herte voet ende staert, Ende ghehovet als een paert; 3115 Lanc opwart den hals gerecht; Sijn vel, so misselijc en es gheen echt, Ende so menighe vaerwe daer an, + Dat hem om niet elc man Pijnt te scrivene des ghelike2). 3120 Dit dier verheft hem sekerlike Als hem die liede sien aene: Et toghet hem allen sine ghedaene, Ende keert hem omme mettien, Om dat et wille wesen besien. 3125 Die soudaen van Babylone Sende dese beeste scone Wilen van Stoysen Vrederike3): In dat lant cam noyt haer ghelike. Ovis dats een scaep bi namen. 3130 Onder allen dieren te samen So es dat tsotste dat men vint4). En es an hem niet een twint Dat onnutte es of quaet, Selfs die drec die van hem gaet,
[p. 137]
3135 Ja dat slijm daert oec in leghet1). + Van den lamme oec men seghet, Talreerst dat coemt ter werelt uut, + So kentet der moeder luut; Ende sie kentet bi den roeke. 3140 Ambrosius seit in sinen sproeke: Die herde verliest sine conde An die scaep te menigher stonde; Maer die moeder en wisselt niet Haer lam, riect soet ofte siet. 3145 Ysidorus sprect, dat die ram Enen woerm heeft diene maect gram, Ende die leghet hem int hovet voren. Als hi en porret wast sijn toren, Ende dan hoert hi sijn ghenoet2). 3150 Sijn vleesch hevet arteyt groet, Ende versmelt noch also sware Als oft van enen scaepe ware3). Op dene side leeght hi I half jaer, Op dandre dander helft daer naer. 3155 + Lams vleesch, hebbic verstaen, Versmelt in den maghe saen; Nochtan gaetet node duere4): Ons coemen daer of die quade humuere. Best sijn si van enen jare. 3160 Siet tlam den wolf, et wort in vare Ende vliet als hem natuere ghebiet;
[p. 138]
Siet stier of paert, ten scuwet niet. Lammre die bi winter coemen Sijn gheprijst best voerem somen. 3165 Den wreden ram salmen doerboeren Sijn horne bi sinen oren, So sal hi werden goedertiere. In Ytalien es die maniere Ende Mesopotania, seghet tware, 3170 Dat scaep lammen twewarf ten jare. Best es van swarten scapen die melc, Ende meest oec so gheefter elc1). In droghe weyde leven si lanxt; Gaen si in natten, dats een anxt. 3175 Heetsi na Meye in honech dauwe, + So staet hem van den live nauwe2). Verbiten si bome ofte rise, Si en dien in ghere wise. + Van der O sprec ic nemmee; 3180 Nu hoert die namen voert in P. Pardus, sprect Jacob van Vetri, Dat misselike ghevaerwet si. Dese noten met der lewinnen, Daer si onedele lewen an winnen. 3185 Dit sprect Solinus, dat waters breke In Affriken es sekerleke. Dus coemt soemwile ten rivieren Menighe maniere van dieren, + Daer die lewinnen vrucht an ontfaen
[p. 139]
3190 Van dieren die haer niet en bestaen, Daer si paerduse ende lupaerde Winnen ende lyoen bastaerde. Pardus sprinct, et en lopet niet, Daer et sine proie siet, 3195 So dat hem van moede groet Hem selven somwile springhet doet; Ende et es utermaten fel. In Affrica so sijn also wel Pardus die hem in haghen decken, 3200 Ende sien si yet voerbi hem trecken, Ist dier, ist voghel of oec man, Die springhen si met crachten an. + Panthera, als ons scrivet Solijn, Es tscoenste dier een dat mach sijn: 3205 Spekelde als ront appelkine, Ende van vaerwen so fine1), + Blau, gheleu, roet, swart, wit, Dat hem so uterscone sit. Dit dier nes niet harde wreet, 3210 Allene die drake hevet leet. Phisiologhus die seghet, Dat et saet te etene pleghet2) Van specien harde menighertiere, In sijn hol gaet, dats sijn maniere, 3215 Ende slaept drie daghe; dan worptet uut Een sonderlinghe vreemde luut.
[p. 140]
Alle die beesten volghen hem naer, Die sijn luut verhoerden daer, Om sine doersoete lucht; 3220 Maer van sijn hoefde hebben si vrucht, Omme dattet so eyselec si: Van achter volghen si hem bi. + Die drake allene die es vervaert Ende vliet te sinen hole waert. 3225 Als panthera dat versiet, Datmen sijn hovet vliet, Steectet sijn hovet in die haghen, Ende laet tander lijf uutraghen, Omme dattet so scone si; 3230 Ende als die dieren hem sijn bi Wordet bi der lucht bedroghen Ende bi den opsien van haren oghen1); Want et sciet daer in den hoep, Ende neemt sine proie sonder loep. 3235 Op sine scoudren draeghtet mede Ene spoite tere stede, Die na der maen in elken maent Hare scept ende wast ende waent2). Dit dier en draghet maer ene warve, 3240 Want die jonghen die doen verdaerven Ende scueren hare moeder binnen, So dat si nemmermeer mach winnen.
[p. 141]
+ Pirander, tellet ons Solijn, Es ghevoet als een swijn, 3245 Ghehornet ende ghehovet mede Harde vele na des herts sede; Ru ghehaert alst waer een bare. Van hem scrivet hi openbare, Dat sijn haer die vaerwe ontfaet 3250 Sulc als die stede es daert gaet: Ist cruut, boem, aerde of gras, Et ontfaet die ghelike das. Hier bi ist goet te verstane, Dattet pijnlec es te vane1). 3255 Dit dier slacht den smekers wel: Die sijn haren heren fel2), Si stoeken ter felheit mede; + Sien si hem doen onsuverhede, Si bringhen3) oec te sulken dinghen; 3260 Es hi vro, si willen singhen. Wat so hi doet, si volghen mede, Ende dits der heren onsalichede, Dat si dat niene verstaen. Dese mach men qualike vaen 3265 Met engiene, met ghere aert; Ende dese sijn te hove waert, Die hoer haer aldus verkeren, Om te bedrieghene die heren. + Pegasus, sprect Plinius geeste, 3270 Es een eyselike beeste
[p. 142]
In dat lant van Ethiopen, Groet als paerde die hier lopen, Ende ghevlogelt als een aren, Maer harde vele mere te waren 3275 Dan arens vloghele, dies gheloeft. Grote hornen an sijn hoeft, + Ende so eseleec, dat al vervaert Wat so coemt te hem waert. Met vedren ende met benen mede 3280 Ist so snel, dits wonderlichede, Daer si lopen, si gebaren Als oft wintflaghen waren. Vele spisen bedaerftet wel. Allen dieren sijn si fel, 3285 Ende den mensche vele te voren Voer allen dieren uutvercoeren. Pilosus dat es een wiltman; Ende omme dat niemen twifel daer an, So sprect die heilighe Ysaie 3290 Daer of in sire prophecie. Die glose sprect opt wordekijn dan, Dattet boven si een man + Ende beneden een ander dier. Broeder Alebrecht seghet hier, 3295 Dat in sinen tiden sekerlike Dien coninc van Vrancrike Een dier quam in ere stont + Van der grote dat es een hont. Sijn hovet dat was harde naer 3300 Ghelijc des honts hoefde, dats waer;
[p. 143]
Altemael sijn andre lede Gheleken der menschelichede. Bloete hande, aermen ende been, Ende den hals oec over een1); 3305 Op den ric so had et haer. Gherne dranket wijn, dats waer. Met der hant namt sine spise Ghevoeghelijc naes menschen wise. + Opwaert stont na smenschen maniere. 3310 Joncfrouwen was et goedertiere. Oec onderkendet sonder blijf Welc man was ofte wijf2). Sijn scacht was ongevoegher maniere Na die grote van den diere3). 3315 Als men maecte dat dier gram, So was et lang eer et bequam; Maer alset was goedertiere, So waest van ghevoegher maniere. Papilio dats ene beeste, 3320 In Capadosia, seghet die geeste, Vintmen sulkerande diere. Si hulen na des wolfs maniere. Mere sijn si dan die vos es. Deen huult voren, si pleghen des, 3325 Ende dandre volghen alle naer4).
[p. 144]
Ru es haer vel ghehaer1). Daer si iemen weten versleghen Versamen si hem, alsi pleghen, + Met hulen, ende eten der ave2). 3330 + Si gaen in der doden grave, Honghert hem, ende etense mede. Als men waent sijn bi der stede Daer si roepen, so sijn si dane Verre buten des menschen wane. 3335 Pathio es I creature, Et dinct datse maecte nature + Te siene omme wonder groet3). Sijn vel dat es al bloet roet, Ende scijnt jeghen die sonne claer. 3340 Men cant volprisen niet overwaer, Ende hier of es wonder ghescreven: Al es dit dier scoen in sijn leven, Talreersten dat es doet Verliestet dese scoenheit groet; 3345 Maer emmer blijftes hem een deel, Maer nauwer na die elt gheheel. Uut strectet sine bene4); Vaster senewen vintmen ghene. Sulke heidene vanghen dese diere, 3350 Ende houdense na goeder5) maniere, Ende aenbedense ende erense mede,
[p. 145]
Ende houdense in groter werdichede, Ende wachten harde nauwe te waren Dat si uten lande niet en varen. 3355 Diese ontvoert of diese rovet, Die wet ontwiset hem sijn hovet. Alse groet, maectment ons cont, Dat si sijn als een hont. + Putorius dat hevet dien name 3360 Van stanke1); sijn roec es onbequame, Ende dat es meest alset es gram; Ende dits tfitsau, als ict vernam; + Een bonigher hetet in someghe stat. In die huse maectet een gat, 3365 Daert ingaet ende hoenre steelt, Ende emmer maectet gheteelt2), Dat etse bi den hoefde grijpt, So dat noch weder crijst noch pijpt. Men priset an dit dier niet el 3370 Dan allene sijn vel. + Pirolus dat es een dier, Dat wi teencorin heten hier, Roet op den ric, wit an den buke; In busschen wandeltet op die struke, 3375 Ende broet in holen boemen. Te somere kant hem so wel begoemen, Dat et heeft te wintere spise.
[p. 146]
Alle bome vrucht van soeter wise Daer staet hem die wille toe. 3380 Altoes es het ongheroe. Alst wille in een ander wout Varen omme sijn behout, Ende alst coemt ter rivieren, Neemtet een spaen, dats sijn maniere, 3385 Ende sitter op, alst in een scip ware, Ende metten staerte seyltet over dare1). Hier gaet uut van der P; Hoert van der R een ende nemme. + Rangium2) es een dier niet clene, 3390 Van herten comen of van denen3), Dat men in Noerweghen vint, Staerc ende snel als die wint. Dit heeft III paer horne, dats VI, Van wonderliken ghesceppenesse: 3395 Twee horne daer si den heert staen, Maer langher vele sonder waen: X voete lanc sijn die twe, + Daer an XX telghe of mee; II andre hornen, als wijt horen, 3400 So staen hem in sijn voerhoeft voren, Niet so lanc, maer breet ende vlac, Ende daer an so menech clene tac. Noch met II hornen gheladen, Die sijn ghelijc II scouderbladen. 3405 Aldus eist ghewapent dit dier.
[p. 147]
Jeghen sine viande fier, + Ende elken mensche, diet siet an, Te groeten wondre mede nochtan, Dat dit nature maken dar. 3410 Hier volghet ene S na der R. Symea mach, in Latijn, In ons tale I symminkel sijn, Ru van hare ende van leden, Vele na der menschelichede. 3415 Aen haer berst draghet sijt kint, Dat si boven den andren mint, Ende tander sit op haren hals. Hier bi ghevalt als ende als, Als mense jaghet, dat sijt lieve 3420 Vallen laet onder die dieve, + Ende moet tleetste behouden dan, Want si es gheloesen niet en can; Ende dan so moet dat sijn vercoren, Om dat liefste es verloren. 3425 Twee jonghen draghet si tere vaert: Teen hatse ende tander heeftse waert. Een deel sijn si van sinne vroet: Dat si sien datmen voer hem doet, Dat willen si doen ende bestaen, 3430 Ende hier bi worden si ghevaen; Want jaghers pleghen ende ghomen, Daer symminkel sijn op boemen Jof op berghe, dat sie scoen + Ghemaect hebben, die si aendoen 3435 Ende bindense an hare been, Daer die symme al in een Mach besten wat doet die man. So laetsi die scoen ghinder dan, Ende gaen daer mense niene mach sien.
[p. 148]
3440 Danne coemt die beeste ende wille dies plien, Ende bint die scoen so vaste dan, Dat siere ontbinden niet en can. + Plinius toghet ander maniere, Hoe datmen vaet dese diere. 3445 Hi seghet, dat te nemen plien Die liede lijm, al daer si sien Dat die symminkel sien moeghen1). So ghebaren si of si haer oghen Recht met ghenen lijm bestreken, 3450 Ende dit doen si in losen treken Voer die beesten al openbare. Si gaen wech ende laten tlijm dare. Dan coemt dat dier ende wille mede, Ende verlijmt al daer ter stede 3455 Sijn oghen, ende woert ghevaen. Tsymminkel can niet stille staen2). Bet smaken si dan enich dier dat levet3), Maer enghenen staert en hevet. Al sijn si ghetemmet wel, 3460 Nochtan sijn si van beten fel. + Si spelen gherne met kinden. Appele, noeten, die si vinden, Eten si ghaerne, en waer bedi Dat sine scoersen bitter si4). 3465 Es dat dulheit datmen scuwet tsure5)
[p. 149]
Ende die bittere aventure, So ist onrecht datmen moete Verhoghet wesen metten soete. Langhe leghet hem in dien moet 3470 Dinghe die men hem doet1). Den symminkel volghet hi an, + Den mensche niet, den selven man2), Die vergheven niet en mach, Als hem sijn vrient gheeft enen slach. 3475 Hi biet3) sonder sine bate, Datmen hem sijn sonden verlate. Symminkele vintment some ghestaert, Some schone, die sijn ghebaert, Met clenen staerten gelike ende clene 3480 Na die andren ghemene4). Symminkele, als hare anscijn toghet, Sijn ghetant, ghemont, gheoghet + Ende ghewijnbrauwet na den man, Gheaermt ende gehant nochtan, 3485 Ende ghemammet na den wive; Maer binnen eist van sinen live Den menschen ghelijc niet een twint, Ja myn dan enich dier datmen vint. In India vintmense wit. 3490 Ende elc mensche merke dit: Symminkele en hebben navel enghene Na den menschen ghemene.
[p. 150]
Hier nes van der S nemmee: Nu hoert voert van der T. 3495 + Tygris, als Solinus seghet, Est snelste dat te lopen pleghet1); Blont van hare, ghespeckelt ront, Wreet heetment in alre stont. Engheen ding nes so verre, 3500 Het ne vervolghet, wordet erre2). Dit weten si wel al sonder vraghen, Die hem hare jonghen ontraghen: Sine hebben water ofte zee, Si ne ontfaren nemmerme. 3505 Maer ons seghet Plinius, Datmense bedrieght aldus: Als die jonghen hevet die man, + Ende die moeder den dan Ydel vint3), volghet si den rovere naer. 3510 Als hise bi hem hoert, heeft hi vaer; Dan worpt hi een der jonghen int gras. Die moeder wort gheware das, Ende draegdet weder in den dan, Ende volghet anderwaerf den man. 3515 Hoert hise hem dan volghen weder, So worpt hi noch een jonc neder; Dat leghet si weder in haer nest, Ende volghet echt so si mach best. + Dit doet die rovere so dicke dan,
[p. 151]
3520 Tote dat hy tscip ghewinnen can. Dus pijnt hi hem tontfaeren ghinder, Want die tygre heeft vele kinder. Ambrosius telt een ander maniere Hoemen rovet dese diere. 3525 Rovers hebben glasine balle, Die binnen sijn ghescreven alle, Als offer tigris jonghen in waren1). Dit draghen si daer si int wout varen, Ende roven den tigren dan. 3530 Als hem die beeste volghet an, Woerpen si in den weghe gint. Die moeder waent sien hare kint. So bliven si daer bede staende, + Int gras tertende2) ende slaende, 3535 Ende vinden niet alst es ontwe. Dan lopen si daer na verwoet noch mee, So vinden si noch een in den pat; Ende als si hebben tebroken dat, Volghen si al dat si moeghen. 3540 So dicke woerden si bedroeghen, Dat si kinder ende wrake Verliesen al bi sulker sake3); Ende die roevere die ontvaert Te sinen behoude waert. 3545 + Na die snelheit van desen diere So es ghenoemt een riviere, Die coemt uten Paradyse. Want so es van snelre wise, Die Tigris heet na minen wane4).
[p. 152]
3550 Der beesten sijn vele in Hiercane. +Taurus dats in Vlaemsche een stier, Ende es voeren een staerc dier. Een verring heetment in hene verre1). Een wreet dier ist, ende2) erre; 3555 Allen dieren wil hi deren, Die hem met proien gheneren. Al haer meeste cracht es voeren In dat voerhoeft ende in die hoeren. Met bitene doen si niement quaet, 3560 Maer in die hoerne es al die daet; Ende si sijn goet tes menschen ghevoech Als in waghene ende in ploech, Op dat si ghevuert waren3); + Ende so si ouder sijn van jaren, 3565 Wilmense dan vet maken, So sijn si mereu in der smake4). Twe ossen, die in ere ploech Te samen trecken, daer sijn ghenoech, Als deen den anderen niet en siet, 3570 Dat hiere om te loiene pliet: So lief hebben si haer ghebure5). Dit es hovesche beeste nature. Om dat si alre staerxte sijn voeren
[p. 153]
Draghen si dat joc op dien hoeren; 3575 In menech lant en in menigher stede Trecken si metten halze mede. Ossen vleesch pleght drogher te sijn Dan van den boc of van den swijn: + Bedi coemter of swaert bloet, 3580 Doch gheeftet cracht ende wel voet; Maer ets te verduwen pine, Et en si met loeke of met wine. Baselis sprect al bloet: Stiers bloet ghedronken dats die doet. 3585 Sijn bloet waerm es over een Goet daer tebroken es een been. In India vintmen stiere, Sprect Plinius, van bruunre maniere, Dien eyselike die boerstelen staen; 3590 Die mont van ore te oren gaen1); Al wederkeert so staet hem thaer, + Ende sere dapper, dat es waer. Willen si liggen hoeren neder, Ende willen si opstaen rechtse weder2). 3595 Si lanxe, si cortse in hare tijt3), Alsi willen, in haren strijt. Als mense jaghet worpen si haer smelt
[p. 154]
Verre na met ghewelt, Daer si die jaghers ende die honde 3600 Mede1) letten langhe stonde. So haert ghehuut, datmen daer duere Ne coemt met ghere aventure. Sijn moet es staerc ende so groet, + Wort hi ghevaen, hi blivet doet. 3605 Oec sijn daer sulke, die enen hoeren Allene hebben int hovet voeren; Ende sulke diere hebbenre drie, Als paerde voete2) ront sijn sie. Tramet3) es een clene dierkijn 3610 Van der grote dat es I conijn, Als Plinius doet te verstane; Ende al ist clene in sinen ghedane, Ets nochtan van moede groet, Staerc ende stout in alre noet. 3615 + Oec heeft gegheven nature Enen helm deser creature, Die hem thovet bescermen mach Jeghen bete ende jeghen slach. Dus machmen merken wel in dien, 3620 Dat die scepper heeft versien Elker creaturen thare, Als eerlijc ende nuttelijc ware. Dit dier es van vaerwen roet, Ende schone onder sijn ghenoet. 3625 In dat lant van Orient, Seghet Plinius, so ist bekent. + Tragelafus es gheset
[p. 155]
+ Een dier in doude wet, Ende was verboden tetene1). 3630 Ysidorus doet ons te wetene, Dat na den heert es gedaen, Maer ru als een buc, sonder waen, Ende met hoernen ghetelget lanc; Staerc ende snel in sinen ganc, 3635 Ende stout in siere were Jeghen der viande dere. Men vintse omtrent Falsidia2), Ende el nergen verre noch na. Tragodrice3) dat sijn diere 3640 Van seer wonderliker maniere: Van viervoeten so nest niet Dat also eet als dit pliet; Want over rigghe als ende als Woerpen si haren langhen hals 3645 Ende eten also dat gras. Ende waer bi dat coemt, merct das: Si hebben hoerne sere langhe, + Die hem neven die lierwanghe Toter aerde nederslaen5). 3650 + Dus en connen si niet ontfaen Hare spise als andre beeste eten. Nature, die niet en wille vergheten, Gaf hem den langhen hals bedi, Om hem te gheneren daer bi. 3655 + Talpa dats in Vlaemsche een mol, Die onder daerde maect sijn hol,4)
[p. 156]
Ende es I blinde beeste. Van der aerd wast hi, sprect die geeste, Bedi ist dat hi daerde mint, 3660 Ende leeft bi den woermen die hier vint. Ende lieden1) doet hi dicke toren, Oec eet hi die woertel onder tkoren. Somwile et hi daerde wel2). Dicke es sijn haer, pecswart sijn vel. 3665 Een mol te pulvere verbrant, Met witte van eye ghemenct te hant, Ende tanscijn daer mede ghewreven, Heeft dicke laserscep verdreven. Sijn bloet, segghen si, doet wassen haer 3670 Op een caleu hoeft, dats waer. Aristotiles die seghet, Wat diere dat te noten pleghet, Sonder die mol, hevet oghen3); Maer hi wille daer toe toghen, 3675 Die sijn vel keert4), sonder waen, Daer sijn oghen souden staen, Dat hire gescepen oghen vint, Al es hi bi naturen blint. Maer hier an machmen merken mede 3680 Van onsen scepper die hoveschede, Die elker creaturen ghevet Dat si met rechte te hebben pleghet5): Die mol en heeft gheens siens noet. + Plinius die seght al bloet,
[p. 157]
3685 Dat niet so nauwe en hoert als die mol, Daer hi es in sijn deemster hol; Ende dats wonder gheopenbaert, + Want al luut slaet opwaert1). Nemmeer vant icker in T; 3690 Van der U hoert voerwaert me. + Unicornus luut teenhoeren; Espentijn hetet, als wijt hoeren; Rinocheros hetet in Griexe woert, Om dat er heeft, alsmen hoert, 3695 Den hoeren staende te siere bate Tusschen sijn twe noesegate. Na siere cracht so ist clene, Na sire grote hevet corte bene, Dus scrivet Ysidorus die here. 3700 Snel ende wreet ist harde sere. Nemmermeer oec, sonder waen, En can et jaghere ghevaen. Ghelu so es et ghehaer. IIII voete lanc, wet over waer, 3705 Ende2) die hoeren staerc als een been. Dien wettet an enen steen: Sone mach hem die olifant Niet gheweren voer den viant. Gheen piec en mach et vervaren3). 3710 Op hoghe berghe wandeltet te waren, Ende in woestinen nochtan,
[p. 158]
Die onghewandelt sijn den man. Ons scrivet Jacob van Vetri Ende Ysidorus die meester vri, 3715 Hoe ment vaet ende niet en jaghet. Men neme een onbesmette maghet, Ende setse allene in gheen wout, + Daer die eenhoeren hem onthout. Daer coemt dat dier ende siet ane 3720 Dat reyne lijf, die scone ghedane, Ende maect daer wech ende ofdoet Allen fellen overmoet1), Ende anebeet die suvere lede. + Sijn hoeft met goedertierenhede 3725 Leghetet der joncfrouwen in den scoet, Ende slaept met ghenoechten groet. So coemen die jaghers binnen dien Ende vanghent al onversien. Si slaent doet, ist haer ghevoech, 3730 Jof si bindent vaste ghenoech, + Ende bringhent in palaise dan Hoghe heren te scouwen an. Dit wrede dier, dit espentijn, Dinct mi een bedieden sijn 3735 Van den Godsone, die sonder begin Was ende es in des vader sin; Want eer hi van der maghet quam, Ende daer onse vleesch anenam, Was hi in hemelrike wreet, 3740 Ende verstiet die inghele leet Uut den hemele onder daerde, Om haer groete hoevaerde. Int aertrike balg hi mede
[p. 159]
Om sine overhorichede 3745 Op onser alre vader Adame; Oec toghend hi hem sine grame, Den quaden Sodomiten mede, Om haer onsuverhede; Ende om haer ghuulseyt1) also wel 3750 Den kindren van Israhel. Dit eenhoren, desen enighen soene, En levede in der werelt die ghoene, Diene enechsijns hadde ghelaghet, Sonder Maria die soete maghet, 3755 Die allene, alst es anscine, Sat in der werelt woestine2). + Allene was si, want haer ghelike Ghebrect nu in aertrike. Haer oetmoede, haer suverhede 3760 Daden den soene der ewelechede Vergheten sine wreetheit groet Ende beiten in haren scoet, Dats in haren lichame rene, Daer hi, sonder mans ghemene, 3765 + Den menscheliken roc andede Tonser alre salichede. In desen rocke, sonder waen, Hebbent die jaghers ghevaen, Als in der reynre maghet scoet. 3770 Dat sijn die Joeden, dien doet + Sloghen alsine daer vonden, Die daer naer in corter stonden Van dode te live op was ghewect, Ende in den hoghen palaise ghetrect
[p. 160]
3775 Met sinen eweliken vader, Daer na die inghele sien algader. Ursus dats een vreselic dier, Eyseliken ende ongehier; Een baer hetet in Dietscher tale. 3780 Trectmen hem tfel af altemale, So ist na den menschen ghedaen. Sijn cracht leght, sonder waen, In aermen ende in lenden ghemanc; Int hovet es hi weec ende cranc. 3785 Men seghet ons, als die barinne Die jonghen worpt, die si heeft inne, Dat si dan sijn doerclene, Mere luttel dan die muse ghemene; Ende als een sticke vleesch oec mede 3790 Sijn si ghescepen, sonder lede, Sonder clauwe; so nes er an + Let, datmen bekennen can; Maer die moeder scept die jonghe Lickende met hare tonghe. 3795 Si noten, als ons Plinius seghet, Recht als die mensche pleghet. + Solinus seghet dat die hien Hare sien te eeren plien, Alsi draghen, nu merct des; 3800 Ende niet so selsin en es, + Als iemen te comen ten spronghe, Daer die barinne worpt haer jonghe2). Merct op dese beesten dan,1)
[p. 161]
Onschamel wijf ende man! 3805 Hebben si gheen hol, si maken danne Neste verdect in haren danne, In steden daer si hebben vernomen, Dat men hem qualike toe mach comen1). Die syen sijn staerker dan die hien, 3810 Also als die lupaerde plien. Die baer eet, horic ghewaghen, Vrucht die daerde ende boeme draghen, Ende vleesch, ende daer toe so pleghen, Seghtmen ons, in Noerweghen 3815 Ende in die lande daer omtrent, Daer men die witte baeren kent, Dat si tijs breken ontwe, Ende gaen onder die zee, Ende vaen die vissche ende eten die. 3820 Oec segghen some boeke mie, Alsi siec sijn van manieren Eten si carvitsen ende raieren2). Lettel bloets hebben si ghemene Sonder in dat herte allene. 3825 Sijn adem es quaet, als et scijnt, Onghans ende ghevenijnt. Heerte, evere, dats sijn maniere, Vaet hi ende wilde stiere. + Die stiere can hi wel bestriden3),
[p. 162]
3830 Ende gaen hem op den ric riden, Ende worpten metten hoernen neder, Ende biten doet eer hi rijt weder1). Wil hi iemen gaen te ghemoete, So gaet hi op sine achterste voete, 3835 Ende vecht met den aermen voeren. Men seghet dat si niet en scoeren Enghenen man noch en bestaen, Sine hebben smerte van man ontfaen. Alle slaghe sonder doer tfel 3840 + Sughen si uten poeten wel2). Als die baer den buffel bestaet, So voersiet hi emmer den raet, + Dat hine ghewinte te sire ate Tusschen sijn II nosegate3), 3845 Omme dat hine daer best vermach. Lettel beesten onder den dach Wassen aldoer haer leven, Sonder die baer, dus ist bescreven; Ende bedi vintmense groet ende lanc. 3850 Swaert vintmense int ghemanc, Ende wit vintmen someghe baren So groet dat wonder te segghen ware. Een boec van ouder wijsheden Seghet van baren wonderlichede. 3855 Hi sprect, dat elc der lede syne
[p. 163]
Es des menschen medicine: Die clauwen van siere rechter hant Verdrivet den rede, alsict vant, Van hem diese met hem draghet. 3860 Die luchter clauwe die verjaghet Quade gheeste also wel, Ende die vloen die vlien sijn vel. Veson, als ons scrivet Solijn, Es een dier dat dinket sijn 3865 Na den wilden stiere ghedaen, Els dan hem in den hals staen Burstelen ende manen mede Lanc recht na des paerts sede. Snel eist sere in sine vlucht, 3870 Van grooter were, van groter vrucht. + Men maghet vaen met somen dingen, + Maer nemmermeer temmen no dwingen. In foreesten groot vintmense wale. Wesende hetent in Duutscher tale. 3875 Urun1), sprect Jacob ende Solijn, Dat bi na sulke diere sijn + Als es veson, ende men vint dese In Germania, als ict lese, Dats tlantscap van over Rijn. 3880 In Beheem leesmen datter sijn. So groet hevet sulc den horen, Datmenne bringhet heren te voren, Ende men op taflen daer of drinct2), Omme dat lieden wonder dinct. 3885 So staerc vintmense, horic ghewaghen, Dat si op haeren hornen draghen
[p. 164]
Enen gewapenden ridder wel. Dit wilde dier es sere snel. Vulpes heet een vos in Latijn, 3890 Scalker beeste en mach niet sijn. Als die vos vliet voer die honde, Slaet hi dan doer hare monde Sinen ruwen bepisten staert, Ende vliet ten woude waert. 3895 + Ambrosius sprect, als die vos siet Dat hem naect der doet verdriet, Siet hi dat hi den pinboem ghewinnet1), + Ende dat sap, dat daer uut rinnet, Dat nut hi ende gheneest al daer, 3900 Ende levet dan menech jaer. Experimentator die seghet, Dat die das te maken pleghet Holen, daer hi in rusten sal. Dan coemt die vos ende neemtse hem al, 3905 Want die vos die smelter in, Ende dan en wils meer no myn Die das, ende vliet siere vaerde2): Aldus blivet dat hol Reynaerde. Dus bepijnt menech een goet, 3910 Dat een ander al verdoet. + Met svos smere bestrijc dijn oghen, Men mach et sonder smerte ghedoghen, Dats ene sake daer men mede Bekeert der oghen demsterhede. 3915 Men seghet oec dat die vos es wijs.
[p. 165]
Sal hi gaen over een ijs, Dat hi dat ore den yse leght bi, Om te horen oft dicke si; Ende es dat hi tijs ontsiet, 3920 Hi ne coemt op den yse niet. Ende als hem gaet die honger an, So can hi hem doet maken dan, Ende steect sijn tonghe uut sinen monde. So wanen vogle dan ter stonde, 3925 Dat ene croonghe si, Ende vallen hem so bi, Waer bi dat hier enen begaet1), Daer hi den hongher an verslaet. Alse die vosse noten ende riden, 3930 Ligghen si over hare siden, Ende versamen also Een dander helsende ende vro2). Des vos galle ghevet raet Hem die heeft dat hoeren quaet3), 3935 + Ende es ten oghen goet. Sijn smeer mede wel horen doet. Jeghen podagre helptet wel. Ten selven evele es goet sijn vel, + Op datmer mede inwinde den voet, 3940 Ende men die vleeschside inwaert doet. Braet sine levere ende drincse in wine, Dats goet jeghen der lanken pine. Lever ende herte bede es goet Mede te stempen die sere bloet4). 3945 Men gheve sijn hersene dicken eten
[p. 166]
Kindren, men wille die waerheid weten, Dat si ewelike sullen wesen + Van epylencien ghenesen. Bede sijn smere ende sijn roet 3950 Es allen sieken lieden goet1). Sijn longhe ghedronken ontbint Lede diemen vercrompen vint. Varius dat es een dier Sere scone ende niet fier. 3955 An die wamme ist wit2), Ende op den ric ist grauwe dit. Van eencoren eist I maniere. Op boemen wandelen dese diere Ende in woude met haren ghesellen. 3960 Van dustanen dieren van den vellen Pleghen vrouwen ende manne mede Te meerren haer hovaerdichede, Ende verheffen hem daer in, Al ne bestaets hem meer no min; 3965 Nochtan en achtes dit dier niet, Dat et hem selven so scone siet3). Scamet u, aerme naecte worme, Ghi dect juwe scamelike vorme + Met vreemder huut, met vreemder wulle! 3970 Die hem verheffen dat sijn die dulle. U gaet ute, ende vortmee Hoort van den beesten in Z.
[p. 167]
+ Zubro dats een vreselijc dier, Ende es erehande wilt stier1), 3975 Ende es wel XXX2) voete lanc. Sijn haer es bruun, na swaert ymanc3). VI voete lanc sijn sine hoerne, Ende sere snel in sinen torne. Alsmen jaghet, ten selven stonden 3980 Worpt hi sinen drec voer die honden, Ende maectse blint ter selver stont. Mach hi gecrighen man of hont, Met sinen horne worpt hine opwaert, + Ende vaeten weder metter vaert 3985 So dicke ende daer toe so vele, Dat hine doet met sulken spele4). Met ere ding vaeten die vroede: Men jaghen met honden moede, So gaet die jaghere staen 3990 Onder enen boem saen Met sinen spiete; so wille dat dier Doerlopen daer et es so fier, Ende vaet tusschen sijn horne bede Ghenen boem al om gherede, 3995 Als die op den jaghere mect, Die hem metten boeme dect: Dan velt hi met den spiete dat dier. Sin ende vroetscap doet hier Dat cracht en doet niet bi hem. 4000 + Die meeste vintmen in Behem,
[p. 168]
Ende oec vintmense in Pollane Minder ende snelre, dat ic wane. + Zubo es van felre maniere Bede den mensche ende den dieren, 4005 Van der grote dat die wolf es, Ghemaent als een paert, sijt ghewes. Na smenschen luut leertet ghebaren; Daer mede hoent hi liede te waren, Die wanen dattet si een man, 4010 Alsine horen ghebaren dan1). Oec gaet hi in der doden grave, Ende hevet sinen wille daer ave, Want hi mint tvleesch van den man. Honde bedrieghet hi nochtan 4015 Met sinen lude ende scoertse mede. Vele heeft hi na dien dieve2) die sede, + Ende scijnt van dien gheslachte wesen Na der manieren, dat wi lesen. Hier gaen uut die worde van den geesten 4020 Van den viervoeten beesten. Vondics meer, ic souds senden meer Gherne minen lieven heer. Gedicht hebbicker C ende achte Viervoeten dier in haeren geslachte. 4025 Nu coemt hier van den voglen voert Menech sonderlinghe woert, Daer spel an es ende dachcortinghe, Medicine ende leringhe.
[p. 169]
Ghebiedijt, here, dit suldi lesen 4030 Die wile dat ghi ledich sout wesen; Maer eer ic segghe van elken allene, + Hoert voeren spreken int ghemene.	1. B. Gemenelike. - 2. B. Gemeine n. laten. - 3. B. geminge. - 4. B. elken sonderlinge. - 6. B. te hebbene. - 7. B. Oft t. oft v. oft n. - 8. B.D. dire. - 9. B. Adren. - 10. B. Dire, seit. - 11. A. ghen. B. vire si ne h. - 12. B. merct. - 13. B. adren. - 14. B. hebbene. - 15. B.M.h.n. hebben aderen. - 16. B. visce h. alle gadren. - 17. B. Beinen. - 19. B. Weren selen. - 20. A. redenen. B. Dat, met redenen. - 21. B. water. - 22. A. warliken. B. Dese werellike. - 23. B. viscen seldi. - 24. B. Liede d. de. - 25. V. werlieken. B. Merct v. den werenliken liden. - 26. B. Al h. - 27. B. soe hart. + Nat. R. L. IV. 1) N.R. intelligitur de sanguine qui ordinatur per venas. 29. V.A. Ne m.s. bescouwen. B. Moghen si verstaen. - 30. V.A. hart. B. Soe hard es hen ogen. - 31. V.A. oghen. B. Die dire d. - 32. V.A. Roerense. B. Rorense. - 33. B. Dit meint d.h. onthout ende l.L. hi dat. - 34. V.A. hi hout. - 35. V.A. somighe creaturen. B. some creaturen. - 36. V.A. Mit, horen. - 37. V.A. Als a. voglen. B. Alse a. vogle. L. Als ontbr. - 38. V.A. dieren. B. dire. - 39. V.A. die onderste. B. Roren die onderste. - 40. V.A. II dieren gaen. B. II dire gaen. - 41. V.A. cocdrillis. B. cocadrillis. - 42. V.A.E.d. hetet g.B. dat ontbr. - 43. V.A. die upperste. B. roren. - 44. V.A. vremder. B. vremder voren. - 45. V.A. spreict, hevet. B. hevet. - 46. V.A. So menighen diere d. levet. B. Someghen diere d. nu levet. L. So m..... h. (de overige letters ontbr. door een gaatje in het perkament). - 47. B. dats ontbr. - 48. V.A. up die eerde. B. haer sp. - 49. V.A. Als d. kemel. A. enten p.B. kemel. - 50. V.A. dien w. enten l.B. wolf enten libarde. - 51. V.A. Hevet. B. Dien h. hine c.g. - 53. V.A. de l.h.B.D.l.h. dats d.l.h. - 54. V.A. merke. B. wat ic n. + V. 13 a. L. 30 a. 1) Vs. 21-30. N.R. in hoc notatur quod seculares durum habent intellectum ad spiritualia, quia non potest eos penetrare sal sapientie. 2) N.R. Omne animal habens aures habet eas mobiles praeter hominem. + A. 44 b. 3) Lees in vs. 35: somighe. - N.R. Quedam animalia audiencia non habent aures, sed foramina, ut omne volatile. 4) N.R. praeter cocodrillum et tentelia. 55. V.A. ghone d. mit. B. bi der proven. - 57. V.A. Enich sins. B. Enechsins t.G. wardt. - 58. V.A. armen n. ne s.B. nine. - 59. V.A. houdent. - 60. V.A.B. lester. - 62. V.A. emmermee d. arme. B. ember den a. - 63. V.A. Almeest. B. dire. - 64. V.A. edekens. B. Plegen ederekens. L. edekene. - 65. V.A. vermaken. B. vermaelt sine. - 66. V.A. alse. - 67. V.A.D. men die d. heilighe wort. B. meent die h. wort. - 68. V.A.D. hie l.B.D. hi l.o. oec hord. - 69. V.A. Verhandelt dicken. - 70. V.A. behort t. langhen open. B. behord te. - 71. V.A. alle diere. B. alle die dire. - 72. V.A.B. drierhande maniere. - 73. V.A. ende some als. B. some van z. - 74. V.A. ute raghen. B. di ute ragen. - 75. V.A. Effen t. hevet. - 76. V.A.E. so wat horne. B. horne. - 77. V.A. En w. ghehorent. B. En w. - 78. V.A. So wat. V. proeyen. - 79. V.A. ghelijc. - 80. B. Selke m. alse. - 81. B. Entie e. entie. - 82. V.A. Die h. - 83. V.A. hevet d. ghelovet. B. des g. 1) Lees met de var.: Enichsins te. - N.R. Quomodo enim misericordem Deum spectare possunt qui in pauperes crudeles existunt? + L. 30 b. + V. 13 b. 2) Lees met de variant B. in vs. 67: meent die die, en in vs. 68: Die hi. - N.R. in hoc significatur, quod illi, qui ruminant libenter scripturas divinas, ad spem facilius elevantur. + A. 44 c. 84. V.A. hevet hersene i. hovet. B. hersenen. - 85. V.A. seg ic u.B. secgic u. - 86. V.A.E. w. diere d.s. hevet. B.E. wat diere d. stert. - 87. V.A. Hevet g. kinbacken. B. kenebacken. - 89. V.A. och armen hoe w. est. B. och arme hoe w. eest. L. hoe ontbr. - 90. B. In die. - 91. V.A. sterte h. messnieden. B. Haer stert dats haer maisenide. - 92. V.A. daerme. B. liede. - 93. B. tharre. - 94. V.A. kinbacken. B. Dese h.d. kenebacken. - 96. V.A. Haer. B. Haer guet. - 97. V.A. wort. B. wert, thooft. - 98. B. werden s. verdooft. - 99. B. sijt. - 100. V.A. datter of of c.B. Watter ave. - 1. V.A. wulle. - 2. V.A. lande maniere. B. des lans. - 3. V.A. eten l.B. kersp. - 4. V.A.B. tastene. - 6. V.A.A. so m. marken. - 7. V.A. Viere voete ghehorende. B. Viervoette ghehornede dire. - 8. V.A. hare. B. dats hare. - 10. V.A. alst. B. alst A. becande. - 12. V.A. dat seg ic u. B. Ghenoten v. dat secgic u. 1) N.R. Heu! quam verum est hoc hodie in hiis qui principantur in hominibus et familias, hoc est caudas pilosas et superfluas ha bent; qui parvi capitis sunt et sensibus minorati et mandibulas magnas quia multos tenent. Qui superflue consumunt ea quibus deberent pauperes sustentare. + L. 30 c. 2) N.R. secundum situm locorum et terras. + V. 14 a. 3) N.R. in terra frigida pendentes et molles. 113. V.A. sugenden dieren. B. zugeden dieren. - 14. V.A. libbe, manieren. B. libbe v. guder manieren. - 15. V.A. houder, beteren. - 16. V.A.B. Hets. B. menisone. - 17. V.A.B. herts libbe. V. dev' hasen. B. thasen. - 19. V.A. diere d. niere v.B. diere. - 20. B. Haer. - 21. V.A.B. Ne h. libbe groot. - 23. V.A. hevet oge lede. B. hoge lede. - 24. V.A. sine o.B. luecter sine lede m. - 25. V.A.B. Alst. L. Als. - 26. V.A.E.d. blode h.C.B. Entie blode h.C. - 27. V.A. voete hevet. B. voete. - 28. V.A. wile. B. swimmen e. wile. - 29. B. oec ontbr., hen. - 30. B.M. seit oec. - 31. V.A. hevet. - 32. V.A. grote. - Vs. 131-32 ontbr. bij B. - 34. V.A. hefsi upwaert. B. heffe opwart. - 35. V.A. zwimbalch, B. den swimbalch. - 36. B. visce swimmen. - 37. B. vrages. - 38. V.A. sine t.B. Twidi e. heeft sine t. - 39. V.A. claeuwe entie beere. B. entie beere. - 40. V.A. sijn horne ter were. B. sine horne ter weere. + A. 44 d. 1) N.R. quanto plus levescit, tanto melius est. 2) N.R. valet contra fluxum ventris. 3) N.R. Omne animal habens pedes naturaliter natare potest ad horam. 4) Lees met de variant: hefsi, d.i. heft si. - N.R. Dum enim predicta cista fellea clausa tenetur corporis levitatem membrum levare non potest. + L. 30 d. 141. V.A. hase hare s.B. hase haer. - 42. B. minsce. - 43. V. niei. B. en w. niet. - 44. V.A. maecten. B. No ne maecten t.v. niet s.s. - 45. V.A. andwerden hir. B. antwerden. - 46. V.A. hevet. - 47. V.A. Hevet twerande werke. B. tweerhande werke. - 49. V.A. hevet hi sinne. B. Dus h.h. met rade. - 50. V.A. orloghe. - 51. B.D. hire hem jegen w.c. - 52. V. hevet. B. alsi pais. - 53. V.A. Ware. - 55. A.B. alse. V.A.B. die ree. - 56. B. nembermee. - 57. V. daer m.A. der m.B.H. souder v.m.L. soude verliese..... er mede. Door een gaatje in 't Hs. zijn een paar letters weggevallen. - 58. V.A.B. Sine. - 60. B. So r.h.d. edel behindichede. - 61. V.A. up, up. B. parde. - 62. V.A. vaerne. B. varne s. varde. - 63. A. scepe. B. scepe in corter stonde. - 64. A. water. V.A. onden. B. gronde. - 65. V.A.D. m. andworden. B.D. m. antwerden. - 66. B. de man. - 68. V.A.B. ter menschelichede. - 69. V.A. Ghetande d. saghe wise. B. Ghetande d. zagen wise. 1) N.R. homo rationale animal atque idem sociale aptum est ad duas operaciones: attencionem dico et consilium. - De lezing der variant H (bij Bormans): were, in plaats van werke, gewerke, is duidelijker; doch werke, ghewerke, komt meer overeen met den Latijnschen tekst. + V. 14 b. + A. 45 a. 2) N.R. si idem levitate fuge munitus esset, et constanciam vagus amitteret. 3) Lees: Ghetande diere saghewise, en in vs. 170 schrappe men de ontkenning en. - N.R. Omne animal egreste habens serram in dentibus comedit carnes..... Et omne animal habens dentes sarrales haurit aquam lingua. 170. V.A.B. En ontbr., ter sp. - 71. V.A.B. Si l.V. mitten t.A.B. metten. L. Sine. - 72. B. Dwater d.l. hen. - 73. V.A.B.M. diere. - 74. V.A. Sughen in twater te h.B. Zugen dwater in te h. - 75. V.A. tande e. ganse. B. tande e. gans. - 76. V.A. dat het. B. seit d.l. leeft. - 77. V.A. Ist d. ist. B. dat v. - 78. B. meneghe. - 79. V. diere ne longere gheene hevet. A. diere ne gheene longhere hevet. B. diere gene longene h. - 80. V.A. luud also alst levet. B. als lange alst leeft. - 81. V.A. levet werp. B. ne ontbr. - 82. V.A. Buter f.V. daer. B. Buten f. dat verstaet. L. Buter der. - 83. V.A. noch ontbr., de m.B. noch ontbr., di m. - 84. V.A.B. Ende ontbr. - 85. B. swerlike. - 86. B. Dese. - 88. V.A. voetsel. B. Nemen voetsel. - 89. B. hen. - 90. V.A. ghevoeget. B. hen voget. - 91. V.A. Bie n., diere. B. diere. - 93. V.A. herte. B. Alse herten. - 94. V.A. Ende d. kemel e.d. delfin. B. Entie kemel. - 96. V.A.E. dats r. hets bescreven. B.E. data r. want hets bescreven. 1) N.R. Animalia autem que habent dentes equales sugendo trahunt aquam in ventrem suum. + L. 31 a. 2) N.R. Animalia multorum dencium sunt longe vite in pluribus. 3) Lees met de variant: als langhe alst leeft. 4) N.R. in hoc infelicissimus est homo ac flagiciosissimus, qui etsi dormiendo sine voluntate, vigilando tamen cum proprie voluntatis arbitrio omne nephas exercendo polluitur ac fedatur. + V. 14 a. + A. 45 b. 197. V.A. goedertiere. B. gudertierre die selen. - 98. V. niement in. A. niemen in. B. niman mach. - 200. V.A. luttel alle. B. alle. - 1. V.A. dierkine. B. dierkine. - 2. V.A. die meere. B. te ontbr. - 3. V.A.B. hoe w.L. hoe ontbr. - 4. B. werdecheden. - 5. V.A. luttel. B. liden. - 6. V.A. Si g. also sere. B. Si g. alse sere t. miden. L. Die. - 7. B. thaerre. - 8. B. Mogen winne. - 9. V.A. Vijfterande. B. Vifterhande. - 11. V.A. onse v. sinne. B. ons vif. - 12. V.A. claerre a. ic. B. claer alse wijt kinnen. - 13. V.A.B. vorder. - 14. B. Tsimminkel. - 15. V.A.D. coppe. B. coppe, gevolen. - 16. V.A. hever. B. subtiel. - 18. V.A. die moeder. B. moder. - 19. V.A.P. die h.B.P. die heeft. - 20. V.A.B. lancst. - 21. V.A. hort. B. hordt, dire. - 22. V.A. sonderlanghe. B. manire. - 23. V.A. An tLatijn s.i. hare. - 24. V.A. Ordineren al. B. Orderen al. - 25. V.A.B. Om, steet. - 26. V.A.D. ic Dietsch, weet. B. ic Dijtsch n. af e. weet. - 27. V.A. na in. - 28. V.A. die ordene. B. der ordenen. - Vs. 227 en 228 in omgekeerde volgorde bij V., A. en B. - 29. V. hare name. A. hare. B. Sellen. - 30. V.A. Datmen elc mach v.t.b. - Bij A. aan den voet der kolom: Hier omme es tbeghin. + L. 31 b. 231. V.A. des ontbr. - 32. V.A.B. dier. - 33. V.A. hovede m. horen. B. hovede. - 34. B. Trage. - 35. B. werden. - 36. V.A. Up s. scouderen. B. scouderen. - 37. V.A. Dat tekijn v.d. passie. B. Dat teken. - 38. B. Om dat. - 39. V.A. Oetmoedichede. B. Oetmoedicheit r.h. selc part. - 40. B. wart. - 41. B. dine. - 42. V.A. hi ontbr. B. No gedogen oec. - 43. V.A. Van swaren s.e. van sl. V. slaen. B. Vele swaerre steke e. sl. - 44. V.A.B. wilmen h. oec. - 45. V.A. Mee. B. geleisten. - 46. V.A. striter. B. strijcter n.j. dan. - 47. V.A. sine dueghetatichede. B. sine dodechtechede. - 48. V.A. hort. B. hort s. quethede. - 49. V.A.B. luxurieus. - 50. V.A. Bachten starker. B. starker. - Vs. 249 en 250 in omgekeerde volgorde bij B. - 51. V.A. Ombedecter. B. Onbedecter v. maniren. - 52. V.A. alden d.B.v. den andren diren. - 54. V.A. niemens. B. en c.h. niemans. - 55. V.A. luud. B. luut ontbr. - 56. V.D. hi quest al dat h.A.B.D. hi q. al dat h. - 57. V.A. hare jonghe. B. Alse cleine s. hare jonghe. - 58. V.A. So s.s.s.t. eersten s.B. ten irsten. - 59. V.A. vort. B. ember. + V. 15 b., A. 45 c. 1) N.R. In humeris stigmata portat crucis Christi. 2) Lees met de varianten: Oetmoedichede. - N.R. quia Christus ad passionem praeparans mundum morte redempturus, tergo illius humilis, pauper et mansuetus insedit. 3) N.R. non rebellans sarcinis et ultra quam ferre potest sibi impositis. + L. 31 c. 4) N.R. brutum et irracionale ultra omnia animalia via incedens nescit cedere obvianti. 5) N.R. hinnitu horrificus. 260. V.A. houder, wort. B. boert. - 61. V.A. Ten XXX maenden nootsi. B. Ten XXX maenden nootsi twaren. - 62. V.A. si w. tenden III. B. si w. ten drien j. - 64. B.P. die bescrijft. - 65. V.A.D. soe. B. si ontbr. - 66. V.A.B. Bedi. - 67. V.A. Noroncs. B. Pompeya coninc Norons. - 69. V.A. Om d. soe. B. Om d. - 70. V.A. houden dit. B. Romsce jeesten houden d. - 72. V.A.B. Om dat q.V. verduwende. - 73. V.A. hevet. - 74. V.A. stekelen. B. Scarpen distelen. - 75. V.A. warm. B. alse warm. - 76. V.A. die ontbr. B. den t. - 77. V.A.B. Wilmer. - 78. V.A. Ende soe d.B. Ende het d. - 79. V.A. up. B. Wiltment. - 80. V.A. si g.j. versiken. B. Ende ets guet j. versiken. - 81. V.A. es v. groter. B. es v. groter coenheden. L. es ontbr. - 82. V.A. Hine winnet n.B. Hine w.n. in couder s.L. Ne wint hi. - 83. B. en dr. - 84. B. lande. - 85. B. gheere. - Vs. 283-85 ontbr. bij V. en A. - 86. V.A. In herfst no in lentine. B. In herfste no. - 88. B. haer. 1) Lees met de variant B.: boort. - N.R. quanto plus senescunt, tanto turpiores fiunt. 2) Lees: Ten XXX maenden. - N.R. Azinus coit post XXX menses. + A. 45 d. + V. 16 a. 3) Lees in plaats van dezen in alle Hss. verknoeiden naam: Neroens. - N.R. Popea Neronis coniux. 4) N.R. Suspiria etiam tollit. + L. 31 d. 289. B. eselline e. opten s. - 90. V.A. werpen s. haer. B. Datse werpen s. haer. - 91. A. deemsterheden. B. Wilse in demsterheiden. - 92. V.A.B. Daer si gheenen. - 94. B. Alse l. win- nense. - 95. B. datse. - 96. V.A. ghaenre dore tharen. B. dore tharen. - 97. V.A. dese. B. Merct a. lide a.d. brive. - 98. V.A.B. Scamenesse. - 99. V.A.B. silvester in. - 300. V. Wille in Duutsche e.w. ever sijn. A. Wille, ever sijn. B. Wilt in Ditsch wilt ever sijn. - 1. V.A.B. ene beeste. - 2. B. Doemen h.l. oft. - 3. V.A. machene in g. maniere. B. maghene in engere. - 4. V.A. gherande dueghet. B. gherande doget. - 5. V.B. blivet. B. ember. - 6. V.A. Swart. B. Swart van aerde. - 7. V.A. Marct s.d. scalc. V. bid. B. Merct s.d. scalc m. bie. - 8. V.A. die hals. B. cromber sie. - 9. V.A. hem o.e. hart. B. hart. - 10. V.A. swart. B. hem ontbr., swert. - 12. V.A. starc. B. Heefti d. scarp. - 13. V. mit. B. snidende ecgen. - 14. V. horter. A.B. horter w. af. - 15. V.A. egghe d. die. V. thant. B. die t. heeft. 1) N.R. Gignit tota vita, que est ei ad XXX annos. Quare bea ta quorum vita sine querela criminis perseverans, fructum bonorum operum et innocencia perfecerunt. Qui enim perseveraverit usque ad finem, hic salvus etiam per ignem... tendit. - Uit de vergelijking met het oorspronkelijke blijkt genoegzaam, dat Maerlant deze plaats geheel verkeerd heeft opgevat. + A. 46 a. + V. 16 b. 2) N.R. bestia fortis est que nullam doctrinam bonorum morum recipit umquam. 316. B. dattie b. leeft. - 17. V.A. Verlieset die tant als soe. B. Verlijst die tant alsi. - 18. V.A. Die h. betekenesse. B. Dit heeft betekenesse. - 19. V.A.B. deert. - 22. V.A.B. lichte. - 23. V.A. cleinre pine. B. Mode m.m. cleinre. - 24. V.A. Bestaet mene, orine. B.B. menne. - 25. V.A. Tilike in die. B. Tilijk in de margenstont. - 26. B.A. ontloopt hi d.h. - 27. B. mode. - 28. V.A. werpt. B. werpten t.w. - 29. V.A. bit den jaghere. B. biet den jaghere. - 30. V.A. campt. B. Beide. - 31. V.A. wacht h. so w. datten b.B. wachtem wine b. - 32. V.A. En si. B. En si dattie. - 33. V.A.B. ter eerster. - 34. V. vrese. - 35. V. vliet vliet hi in dorne. A.B. die dorne. - 36. V.A. Datte. - 37. V.A. moghe. B. bat moghe. - 38. B. alle. - 39. V.A. Hort hi best vor. B. Hoort hi bat van allen. - 40. V.A. hevet. - 41. V.A. varsch sere es g.B. vers es guet. - 42. V.A. het stelpt d. nese. B. stelpt des nesen bluet. - 43. V.A. Alle s.B. Alle sw. soken. - 44. V.A. die aerde. B. die eerde. + L. 32 a. 1) N.R. Dentes recurvos in se habeat (l. habet), quia qui nocet alteri, primo se ipsum per mali propositum ledit in consciencia. Semipedales dentes habent, qui et si ledunt corpus, animam in potestate non habent, et hoc dignum in talibus, dum vivunt sevire tantum possunt. Mortuis vero illis et in infernum pessumdatis cessat eorum tyrannidis. 2) Lees in vs. 329 met de variant B.: biet. - N.R. Verumtamen lassatum non cedit, nam subsistit in posterioribus et lassitudinem acritate rigida anceps dissimulat. + A. 46 b. + V. 17 a. 345. V.A. in die g.B. wintelen geerne. - 46. V.A. woekerare. B. wokere. - 47. V.A.B. Twi setstu al d.m. - 48. V.A. nederste aertsche. B. Om d.n. eertsche. - 49. V.A. aertsche g. leicht al dinen s.B. guet leit al. - 50. V.D. of maecte e.s. begin. A.D. of naecti e.s. begin. B.D. af naecti e. swar g. - 51. V.A.B. lesen. - 52. V. also lange. A. also l.B. alse l. - 53. V.A. ghehorent. - 54. V.A.V. ter somigher s.B. ter menger. - 56. B. swin. - 58. V. Duutsche. B. Luut i.D.e.t. swijn. - 59. V.A.B. onse. - 60. B. is hi entie. - 61. V.A. modre gherne. B. modere gheerne. - 62. V.A. ghewasschen. B. gewassen. - 63. V. onder die g.A. onder de g. - 64. V.A. beere als ic. B. alsic. - 65. B. Ho. V.A.B. sore es t.p. - 66. V.A. Ene - voechdie. B. Een - vochdie. L. Ende. - 67. V.A. dan. B. hen e.s. dan. - 68. B. voecht. - 69. V.A. die seghe. B. wint. - 70. B. blijft. - 71. V.A. So wiltijt so. B. Welken t. so. - 72. B. Al d.r. hare gesellet. - 73. B. Oft si. - 74. V.A. Om. B. Om d. sijt. - Vs. 373 en 374 in omgekeerde volgorde bij V. en A. 1) Lees met de variant: Daer of naect di. + L. 32 b. 2) N.R. in obscenis et lutosis locis gratissime commoratur. 3) N.R. Stridore unius totus porcorum grex undeque accurrens ad rabiem animatur. + A. 46 c. 375. V.A. danne ist vreselijc. B. vreeselec. - 76. V.A. ombiden. B. ontbiden. - 77. V.A. Sulke t. so d. soghen. B. Weltijt so d. soghen. - 78. V.A. verwoetsi. - 79. V.A.B. Dat si gherne sc. - 80. V.A. een w.c. hevet. B. een w.c. heeft. - 81. B. twaren. - 82. V.A. beer. B. beer wint niet. - 83. V.A. wille. - 84. V.A. den sueghen. B. den zoghen snijt af. - Vs. 383 en 384 in omgekeerde volgorde bij V. en A. - 85. V.A. hare l. coelen. B. cuelt. - 86. V.A. danne. B. werden. - 87. V.A. hevet. - 88. V.A.B. jaer. - 89. V. Boven IIII vele voeten. A. Boven v. IIII voeten. B. IIII voette. - 90. B. beer. - 92. V.A. Swinin - bet. B. bet. - 93. V.A.B. dan. H. Dan i.d.s. in d.l. - 94. V.A. toten hoghesten. B. toten oeste. - 96. B. Ontfaen. - 98. V.A.B. kemel. - 99. B. knien ende sonder b. - 400. V.A.B. Alst hem sal rusten. - 1. V.A.B. Moet an. - 2. V.A. jaghere wille. B. jagheren willen. + V. 17 b. 1) N.R. Tradunt feminas suas.... in coytu efferari tantum. 2) N.R. Porcus mas potestatem habet multum coeundi pre aliis animalibus. si tamen pinguis sit porca. + L. 32 c. 3) N.R. Porcine carnes in estate post vernum... nocive sunt ad comedendum usque ad equinoetium autumpnale. - Lees: Dan in den somer na den lentijn, welke lezing Prof. Bormans in zijne uitgave heeft, hoewel niet duidelijk is aan welk Hs. ze is ontleend. 4) N.R. Aloy. 403. V.A.B. Onderhouwen si d.b. - 4. V.A.D.b. en n. - 5. V. metten bome. A. metten bome ter n.B. valt mitten bome n. - 6. V.A. Sone esser gheen upcomen w.B. Dan esser gheen opcomen. - 7. V.A.B. Anders es. - 8. V.A.D. niet g.c. el. B.D. niet can gevaen w. - 9. B. Echyopen. - 11. B. scrijft dat mens. - 12. V.A. Dat het. V. kmels. A.B. kemels. - 13. B. ghehalset alse. - 16. V.A. siene. B. sine. - 17. V.A. Om s. sconeit. B. Om s.s. wet w. - 18. V.A. es te diere. B. Dat te dierre es s.v. - 19. V.A. Om d. ghenouchte. B. Om dattie g. - 20. V.A. niene. - 21. V.A. No d.s. ne c.B. Noe d.s. en c. - 22. V.A. niewe. B. newe. - 23. V.A. Dit s.d. venstren. B. Dit s. di vensteren. - 24. V.A.B. ter z.L. der z. - 25. B. alse. - 26. V.A. groot wonder. B. an l. - 27. V.A. garse. B. gherse. - 28. V.A. Dat dupperste. B. Dat doverste. - 29. V.A. Es dat het. B. Eest d.e. begheert. - 30. B. moet g. achterweert. - 31. B. doen. + A. 47 d. + V. 18 a. 1) Lees met de varianten: es te dierre. - N.R. Pellis multum spectabilis carius venditur. + L. 32 d. + A. 47 a. 2) Lees in vs. 427 met de varianten: gherse, en in vs. 428: Dat. - N.R. labium adeo protensum parte superiori ut non recederet in vestigia posteriora et retrogradum eat herbas depasci. 432. V.A. Sondare doe weder d.g.B. Sonder doe weder d.g. - 33. V.A. levene ter o.B. levene van o. - 34. B. Ende begeef die vulechede. - Vs. 434 is bij V. bij het overgaan tot de volgende kolom overgeslagen, en ontbreekt ook bij A., waar een regel is opengelaten. - 35. V.A. mac. - 36. V.A. wilt. B. Oftu wilt. - 37. V.A.M.s. daer God of spreict. B. spisen daer God af spreect. - 38. V.A. Die altoes nemmermee gebreict. B. Die altoes nemmermeer ghebreect. - 39. V.A.B. lippe. L. lippen. - 40. V.A. Heefti brocht in s. een s.B. Heeft di bracht in selken s. - 41. V.A. vort du blives. B. blives. - 43. V.A.B. Ahune. B. dats. - 44. V.A. spreict. B. Alse A. spreect. - 45. V.A.B. Daer n. in v. V.A. hevet. - 46. V.A. datsoe. B. gheeft. - 47. V.A. viere voete. - 48. V.A.B. al ontbr. - 49. V.A. hevetse i.e. hore. B. heefse i. deen. - 50. V.A. Ende dit maerct ne es. B. merct eens g.d. - 51. V. hevet, hore. A. hevetse, hore. B. in dore g. - 52. V.A. ghone d. hort. B. die hort. - 53. V. Die orsc. die h.g.A. Die orsc. ende h.g.B. Die o. ende hen. - 54. V.A. Dicken wort hi. B. wert hi. - 56. V.A. up h.B. hen m.v. di s. - 57. V.A. spreict. B. spreect. 1) Lees met de varianten: Sondare, doe weder dinen ganc. + V. 18 b. 2) N.R. Ahanes. 3) Lees met de varianten: Daer nature in v.h. - N.R. in quo natura mutavit consuetudinem aliorum animalium quadrupedum. 4) In het Latijn ontbr. de ‘leeringhe.’ Verg. Megenberg, Buch d. Natur, 123: ‘dâ pei verstê die läut, die gern smaicher hoerent, die den läuten nâchredent, und sô si die verhoerent, so verkêrnt si guoteu dinch in poeseu.’ + A. 47 b. L. 33 a. 459. B. utermatene. - 60. V.A. en gheen. B. harre geen h. anderen. - 61. B. gelive. - 63. V.A. es v.a. manieren. B. es v. andren manieren. - 64. V.A. dieren. B. Al d.s.v. den dieren. - 65. V.A. up d.d. ghescoten. B. ghescoten. - 66. V.A.B. roten. - 67. V.A. ofte. B. oft sterft. - 68. V.A.B.L. becant. - 69. V.A. Dit exempel segget. B. Dit exempel seggic. - 70. V.A. die cleerken. B. die clerke s. oft. - 72. V.A. sire eneghe hant v.B. sire. - 73. V.A. up h. te h. L. die handen. - 74. V.A. mit. - 75. V.A. durbiten. - 76. V.A. ghewinnen niene. B. Diemen v. nine c. - 77. V.A. endet v. dieren. B. int v.d. diren. - 78. V.A. der B der na. B. Hoert v. der B daer na. - 80. V.A. Ende als mi d.t. markene. B. Ende alse mi donct. - 81. V.A. Heet ment e. buffel. B. Het ment I buffels. - 82. V.A. dats m.B. dats meerre a.m. hord. - 83. V. Dan s. onse osse sum. A. Dan s. onse o. sum. B. Dan sijn onse somme. - 84. V.A. horne hevet l.e. crum. B. horne hevet l.e. crommie. - 85. B. swaer v.h. + V. 19 a. 1) Lees met de varianten in vs. 465: ghescoten, en in vs. 466: roten. - N.R. concurrunt omnes quotquot eorum prope sunt et omnes alterius generis animal invadunt dentibus, et vulneribus inflictis vel fugere cogunt vel occidunt penitus. Habent enim huius generis animalia dentes magnos ac longos. - In vs. 468 volgen wij de lezing van Prof. Bormans: betant, gelijk de Latijnsche tekst ook eischt. 2) Het exempel ontbreekt in den Latijnschen tekst. + A. 47 c. 3) Lees met de varianten: Dan sijn onse ossen som. - N.R. est bove maius. 486. V.A. Thovet. - 87. V.A. upsien. B. gudertiren. - 88. B. dusghedane diren. - 89. B. cleinen stert. - 90. V. die d.B. Alse, wert. - 91. V.A. ist utermaten. B. eest utermaten. - 92. V.A. vintemen iet e.B.N.v. dan i.e. - 93. V.A.B. Tote d. - 94. V.A. het h. dorstarke. B. het heeft dorstarke. - 96. V.A. mellec. B. Dattie melke v. bubaluse. - 97. V.A. ter v.B. Dattet d.l. gheeft ter vardt. - 98. V. varssche. B.E. soet v.w. bewardt. - 99. V.A. ghonen. V. in st. B.E. soe. - 500. V.A. geladen. - 2. B. pine dragen. - 3. V.A. luud es t. horne. B. luet e.t. horne. - 4. B. Ende s.g. - 5. V.A. Ten lijxemen. B. Te luxemen. - 6. B. Mel m. gheminct. - 7. V.A. Gheneset d.g.B. Geneest d.g. alse w. - 8. V.A. horen. - 9. V.A. Sijn. B. huet e. hert. - 10. V.A. nosegaten. B. nesegaten. - 11. V.A. Dat menre e. rijnc. B. Dat menre een r. - 12. V.A. Daermenne. B. Daer mense bi leiden. - 13. V.A. mit. B. selken. - 14. B. ghenade. - 15. V.A. Verledemen. B. Verleitmenne. - 16. V.A. So verwoedi ye l.B. Soe v. hi ilanc. 1) N.R. caput ingens,... aspectum benignum et simplicem. + L. 33 b. + V. 19 b. 2) N.R. Lac bubalium facile emollit ventrem. 3) N.R. vulnerum cicatrices sanat. 4) Lees: Verlaedmen, in de uitg. van Bormans: Verlaet menne. 517. V.A.B. werpt. - 18. V. Ende h. wilt n.g. upstaen. A. Ende h. wil n. gherne upstaen. B. Ende hi wilt n. gherne. - 19. V.A.B. ghemindert. - 20. B. des sijt ghewes. - 21. B. dwater. - 22. B.N. sijn a. es. - 24. V.A. somighe. B. someghe. - 25. B.v. derre b. - 26. B. dine besonte. - 27. B. dat ontbr. - 28. V.A. Ende hevet th. B. Ende h. thoeft alse. - 30. V.A. Recht n.d. paerden. B. Recht n.d. parde. - 31. V.A. met so m.B. Horne m. so m.L. so ontbr. - 32. V.A. moghen vouden nemmermere. B. moghen wenden nembermere. L. moeghent. - 33. B. wilt. - Vs. 533-36 ontbr. bij V. en A. - 34. B. Werpet na h. - 35. B. Daert henen loept verre sere. - 36. B. Ende wient geraect mere. H. ummermere. - 37. V.A. maecthet. B. maket dat l. - 38. V.A. Dus wert. B. Dus wreket hem optie h.v. - 39. V.A. Dit. B. Dit dier betekent. - 40. V.A. als ontbr. B. vore s. oft. - 41. V.A. Ware. B. van harre m. + A. 47 d. 1) N.R. Bubalus sub aqua trahit onera ingencia, respirat tamen in aere fortitudine anheliti. + V. 20 a. L. 33 c. 2) N.R. cornua autem ita multiplici flexu in se recurvata, ut si quis in ea offenderit non vulneretur. 3) Eene in L. zeer bedorven plaats. Lees met B. in 535-36: Daert henen loept, verre sere; Ende wient gheraect emmermere. N.R. Hoc animal, cum in fugam vertitur, fluxu ventris fimum post se emittit per spacium jugeris unius, cuius odor quem attigerit adurit. 4) N.R. hiis armis submovet insequentes. - Ook de lezing bij B. geeft een goeden zin. 5) Lees met B.: Dit dier. 542. V.A. wie so. B. so na hen. L. wi. - 43. V.A. ondersoect. B. ondersoecht. - 44. B. selke. - 45. B. wert bescoudt. - 46. V.A. Ist. B. Eest d.h.h.d. ane h. - 47. V.A. endet n.B. inden n. in B. - 48. V.A. Hort wort d. worden. B. Hort vort v.d.C. - 49. V.A. es dats kemels. B. kemels. - 51. A.B. kemele. - 52. V.A. Up d. rijc e.n. ene. B. Opten rucge. - 53. V.A.N. rics i.h. barste. B. Neven d. rucge op har borste. - 54. V.A. up n.h. harste. 54. B. raste. - 35. V.A. entien. B. den hals. - 56. V.A. sere ontbr. B. traghe an h.g. - 58. V.A.S. spreict. B. spreect. - 58. V.A.B. Kemele. - 59. V.A.D. sijn l.B. Die een sire l.t. dragen guet. - 60. B.Entie andere te riden ter s. - 61. V.A. en wil. B. altoes ontbr. - 62. B. wilt. - 63. V. oec ontbr. V.A. so wats g.B. wats g. - 64. V.A. En l.o. sinen pael. B. Loept o. sinen pas. - 65. V. seit alsmen. A.B. alsmen. - 66. V.A. Clopt men, mit st. B. Noeptmen s.k. met st. - 67. B. knilende. - 68. V. die. V.A.B. gedraghen. - 69. V.A. soutstu o. sondare. B. soustu onfaen sondere. + A. 48 a. 1) N.R. Cameli bina tubera in dorso habent, et in pectore alterum, cui incumbunt. 2) N.R. Habentur in duplex ministerium: sunt alii oniferendo accomodati; alii perniciosiores sunt quam illi, nec illi ultra iustum pondera recipiunt, nec isti amplius quam solita spacia volunt egredi. - Lees in vs. 558: twierhande, in vs. 560 met B.: ter spoet. + L. 33 d. + V. 20 b. 3) Lees met de varianten: Aldus soutstu ontfaen, sondare. 570. V. onscouwe. B. onmere. - 71. B. Ghebult e. onreine. - 72. V.A. ontfa. B. Oetmodelijc ontfa. - 73. V.A. daghen. B. mesdaden. - 74. V.A. die du. B. Dits d.l. die d.m. traden. - 75. V.A.B. seit a. comt ten t. - 77. V.A. Danne ontbr. B. Dan sijnse. - 78. V.A. Si h. - 79. V.A.B. si wel s. dr. - 80. V.E. als si ten water g. A.E. als si doen ten watre g.B.E.a. doen ten water g. - 81. V.A. Drincsijs, stade. B. Drinct si soe v. hebsijs stade. L. stede. - 82. V.A.B. verhalen hare. L. verholen. - 83. V.A.B. Om dat. - 87. V.A. houtsi gherne o.g. B. gherne o. guet. - 88. B. Want si wanen d.w.v. - 89. V.A. Basilijs spreict. B. Basilius spreect dattie. - 91. V.A. niene a.B.v. of hijs n. achte m. - 92. V.A. state. B. Ende alsi. - 93 V.A. hi es. B. wrecti. - 94. V.A. seit. B. seit dattie kemel. - 95. V.A. in een s.B. in enen s. - 96. V. ondre die andre. A.B. die andre. - 97. V.A.E. hi niene eet d. dandere m.B. nine et d. dandre. L. heet, ander. - 98. V.A.B. die ontbr. V.A. ontfarmichede. B. ontfermechede. 1) Lees met H (bij Bormans): laden. 2) N.R. cum bibendi occasio data fuerit, tunc implentur, quod et faciant desideria propterea et in futuris diu prosit. + A. 48 b. 3) N.R. tenacem habent memoriam malorum et ad iracundiam gravis rancor et perseverans est, et tamen fuerit percussus diu dissimulato doloratur; reperit oportunium, allatam protinus reponit iniuriam. - Lees in vs. 591: baert, in plaats van vaert (verg. uitg. Bormans). + V. 21 a. L. 34 a. 599. V.A. dune achts. B. Ay m. dune. L. diene. - 600. V.A. Al ontbr. B. heeft. - 1. B. sprect. - 2. B. leeft. - 3. V.A. Ist, aerde. B. Eest, aerde blijft. - 4. V.A. Ende ist. B. Ende eest dat menne verdrieft. - 5. V.A. no en r.B. Daer s.n. no en r. - 6. V.A. starker. B. sijns te starker. - 7. V.A.Eenrande kemel. B. Erande kemel. - 8. V.A.B. Es d.L. Es ontbr. - 10. V.A. kemele. B. dracht weet men w. - 11. V.A. m. ende als si n.B. maende ende si n. - 12. B. Gaende e. met l. st. - 13. V.A.B. dan, hemelicheden. - 14. V.A.B.S.m. dire s. - 15. V.A. sult souken. B.A. soken salt. - 16. V. di ontbr. - 17. V.A. die ne. B. die dr. - 18. V.A. Waer, saghen. - 19. V.A. hebben II. B. dromedaris hebber. - 20. V.A. Hare voete. B. voete d. hen. - 21. B. selen. - 22. V.A. moet. B. hen maken sc. - 23. V.A.B. hi ontbr. - 24. B. hersenen draget. - 25. V.A. dan so drinket m. aysine. B. dan drinket m. alsine. - 26. V.A. Dien sochtet. B. Dattet saecht. 1) N.R. nisi forte translati in peregrina insolencia mutati aeris morbos contrahant. Fiunt validiores si coitibus arceantur. 2) De teks bij L. is weder deerlijk bedorven. Lees met B.: ende si noten Gaende ende met langhe stoten; of met V. en A.: ende alsi noten. - N.R. Saltat autem mas super feminam, et per totam diem equitat super eam coeundo. + A. 48 c. 3) N.R. contumales morbos et caducos sedat. 627. A. af. B. evle d. af. - 28. V.A. Nu es v.B. Nu es u v.d. kemel ghetalt. - 29. B. Dietsch. - 30. V.A.B. Vitri. - 32. V.A. menichrande. - 33. V.A.B.E. al sl. si gherne. - 34. V.A. Nochtan s. ist hare s.B. Nochtan so eest. - 35. B. Dat huus te wachtene. - 36. V.A. Hare h.B. Haren heere h. si l. - 37. A. dicken. B. So d.s.d. sijn doot b. - 38. V.A. Om te bescermene. B. Om te bescermenne. - 40. V.A. Nach. B. Tnacht e. met. - 41. V.A. dicken dat. B. dicke dat. - 42. V.A.B. haren here. - 43. V.A. Ende sinte. B. Ende sinte Ambrosijs scrijft. - 44. A.B. ene. - 46. V.A. Alexandre hem s.k.B.A. sonder k. - 47. B. Dlant v. Indi begonste te b. - 50. V. Dat iement noit van s.g. A. Dat iemen noit. B. van sinen g. - 51. V.A. Alexandre wonderets. B. Alexandre wonders. L. wondaerts. - 53. V.A. Vor ghonen. B. Vor ghenen. - 54. V.A.B. keerdi o. - 55. B. lingende. - 56. V.A. niene wilde. B. Alse d. selke p. nine. - 57. V.A.B. te v. + V. 21 b. 1) Lees met de varianten: Ende al slapen si. - N.R. Quamvis autem libenter dormiunt, tamen hospicia dominorum suorum custodiunt vigilando. + L. 34 b. + A. 48 d. + V. 22 a. 658. V.A. Die hort. B. horde di c. - 59. V.A.B. Ende s.n.e. van dien d.B. done. - 60. V.A. omboot. B. ontboet hem d. hi a. - 61. V.A. wies hi. B. Proefde wies hi h.w. wert. - 62. V.A. I l.B. hiet g. om I libaert. - 63. V.A. scuerdene. B.E. dien scoerdi al t. - 64. B. Ende d. na. - 65. V.A.J. spreict v. Vitri. B. spreect v. Vitri. - 66. V.B. somighe m. van honden. A. somighe manieren van honden. - 67. V.A. morders ruken. B. mordeners riken e. dive. - 68. V.A. Maer als o.s. some. B. Maer alse o. secgen someghe brive. - 69. B. Si sijn m.v. melke. - 70. V.A. ghetraijnt in. B. ghetemt in. - 71. V.A. maniere. - 72. V.A. die ontbr., orkonden. B. Alse o.d. vraie b. - 73. V.A. Die edelste sijn sijn oech. - 74. V. lopende. - 75. B. guet. - 76. V.A.B. Ende ontbr. - 77. V. honden. V.A. niet ne. B. nine. - Vs. 676 en 677 in omgekeerde volgorde bij B. - 79. B. edle h.v. deser j. - 80. V.A. Edelinghe h. nu d.m. B. Edelinghe h. in d.m. - 81. B.O.d. es kerkelijc guet. - 82. V.A.B. storte. - 83. V.A.B. noch ontbr. - 85. V.A. Ende d. honde ne h.n. B. Ende d. honde en bassen. - 86. V.A.B. Dat ontbr. B. pr. hier b. 1) Lees met de varianten: Dat somighe. - N.R. Est etiam quoddam genus canum, quod fures odoratu intelligit, et a ceteris hominibus odio implacabili discernit. - Hetgeen in vs. 668-70 volgt, ontbreekt in het Latijn. + A. 49 a. + L. 34 c. 2) Lees met de varianten: Edelinghe. De toepassing ontbreekt in het Latijn. + V. 22 b. 3) Lees met de varianten: en bassen. 687. V.A. niene l.B. nine. - 88. B. tfolc. - 89. V.A. neeren h.m. proye. B. voeden hen m. proie. - 90. V.A. edelinc. B. Ende die een h. - 91. B. Alsi. - 92. V.A.B. Dits. - 93. V.A. Andre. B. manire di h. - 94. V.A. horen entie b.B. oren entie b. - 95. V.A. diere ende r.w.B. dire ende riken w. - 96. V.A. Ende alne. B. Ende al en s. - 97. B. di beeste mode. - 98. V.A.O. vintmen. B.O. vintmen rikende s. vrode. - 99. V.A. dore. B. dorendore. - 700. V.A. spoer. B. Hare ierste proie ember houden. - 1. V. darde. B. Huesh. es di d. manire. - 2. V.A. rekent mense. B. Al en r.n.s. dire. - 3. V.A. in der w.B. sijn in die w. - 4. B. Nuttelijcst. - 5. V.A.B. bescrijft. - 6. V.A. erden. B. Alse e.m.t. eerden. - 7. V.A. Dat hem dan d.h.B.D. dan d.h. - 8. V.A. Hets. B. Hets r. di h. oetmodecht twaren. - 9. V.A.B. Vor die hem. - 10. V.A. hi ontgaet hare b.B. hi ontgaet harre. - 11. V.A. wort. B. wert gheboren. - 12. V.A. ist. B.d. eest b. - 13. B. draghen teven. - 14. V.A. te sire. B. rijd te siere XVIII. - 15. V.A. als soere. B. Entie t. alsore heft. - 16. B. pleghen. 1) Lees met de varianten: Met langhen oren, entie backen Na die diere, ende rieken wel, Ende alne sijn si niet so snel. N.R. Sunt et alii apti venatui longis auribus et dependentibus. Hii odore et importunis latratibus bestiam sequuntur coguntque ad lassitudinem. + A. 49 b. + L. 34 d. 717. V.A. Sulc. B. Selc. - 18. V.A. Dat si b. te samene. B. Dat si achter so te gader. - 19. V.A. Comt, luxuren. B. Comt v. harre h. luxurien. L. luxurien. - 20. V.A. welpt. B. Dwelpen. - 21. V.A. spaetst sien beghinnet. B. sien begint. - 22. B. Of dattie. - Vs. 723 na vs. 724 bij B. - 23. V.A. XII daghe sien. B. XII daghe s.s. blint. - 24. V.A. sulc, omtrent. B. selc ene m. omtrent. - 26. V.A.B. haer eten. - 27. V.A. dats h.g.B. dr. es hen g. - 28. V.A. Maer b.B. bidt di. - 29. V.A. rosen. B. wortele v.d. welder rosen. - 30. V.A.B. nosen. - 31. V. gequest. V.A. beginnet. B. Alse een hont. - 33. V.A. al g.B. bitenne. - 34. V.A.B. op. - 35. V.A. Sulc. B. Weltijt. - 36. V.A. roke. B. den roke. - 37. V. riecke ghenoechte. A.B. die ontbr. - 38. V.A. Riect elc den andren bachten b.B. Riect elc andren achter. - 39. V.A. Een j. en levet waer. B. Die j. en. - 40. V.A. Ende d.B. Entie. - 41. B. leeft. - 42. B. alse. - 43. V.A. hye d.d. si. B. de zoen. 1) Lees met de varianten: Datter spaetst sien beghinnet. N.R. Optimus in fetu est qui novissime videre incipit aut quem primo fert in cubile feta. + V. 23 a. 2) N.R. Ommes enim canes generaliter nascuntur ceci diebus XII, quidam autem per menses tres. - Lees met de varianten: XII daghe, en ook in vs. 724 met H. (uitg. Bormans): III weken, of wel met B.: ene maent. Verg. ook het Buch der Natur, 125: diu beleibent plint zwelif tag oder etleich drei wochen. 3) Lees met de variant: elc andren bachten. + A. 49 c. 744. B. in den jachthont alleine. - 45. V. A. dit s. - 47. V.A. heet hi. B. et hi geers oft a. cruet. - 48. V.A. dat wel huut. B. uet. - 49. V. hier. A. hir. B. Selke secgen o. hier. - 51. B. hons t.e. guet. - 52. V.A.E. hi g. oec t.s. - 53. V. hijt g.n. en m.A. hijt g. niene m.B. hi g. - 54. V.A. lect hi sijn selfs poot. B. lect hi s. selfs. - 55. V.A. salfter s. wonde. B. salfter. - 56. V.A. dese s. - 57. V.A. houder philosophien boec. B. boec. - 58. V.A. vremden ondersoec. B. Seit e. vremden ondersoec. - 59. V.A. welpin. B. Nem e. welpen. - 61. V.A. Oronica. B. Oranica. - 62. V.A. Legghet h.o.d. borst. B. Ende legtem o.d. borst bloot - 63. V.A. Dicken hets d. siexs. B.D. eest d. siecs. L. seix. - 64. V.A. hets. B. Entie doot. - 65. V.A.H. diene biten. - 66. V.A. bedreven. B. Si en s. - 67. V.A. wel naer in. B. eest w. in. - 68. V.A. Scaemdi man felre m.B. Scamdi minsce. - 69. V.A. Hine nes dies m. - 70. V.A. Die m.d.v. niene s. B. Die m.d.v. nine. - 71. V.A. Het es meest a. honden. B. Hets meest. - 72. B.D.s.o. suvere st. - 73. V.A. Hondine. B. Hunden. - 74. V.A. articike. B. arthritike. - 75. V.A. riecse een h.B. riecse een h. dragende. - 76. V. Hi eft u. A. Hi eft up. B.H. licht s.b. + L. 35 a. + V. 23 b. 777. V.A. wort. B. wordt. - 78. B. Dietsch. - 79. V.A. Castorum. V. horen hoden. A. hare hoden. B. sine h. - 80. V.A.D.s. nutte te vele n.B.D.s. nette te vele n. - 81. V. is. B. dits d.m. ombe j. - 82. V.A. bever. B. alse d. bever. L. ever. - 83. V.A. bijttise of selve. B. bit h. af s. twaren. - 84. V.A. latene d. jagher. B. laetene d. jegere. - 85. V.A. Ist datmen a. dien j.B. Ende alse menne anderwerf j. - 86. V.A. niet ne. B. Dan t. hi d. hi niet dr. - 87. V.A. weder. B. valt vor d. jaghere. - 88. V. hier w.A. hir w.B. Pollanen secgen hir w. - 89. V.A. Hare bevere. B. bevere h. haer hoefde b. - 90. V.A. wi meeren segghen k.B. wi niren secghen k. - 91. V.A. mochtsi dan. B. mochsi dan. - 92. V.A. bevere. B. Di bevere. - 93. V.A.B. ene g. - 94. V.A. spreict. B. seit. - 95. V.A. Dat als hi. - 96. V.A. Daer si misselic hevel v.B. messelijc. - 97. V. Sine libbe e. nuttelic. A. libbe e. nuttelic. B. libbe e. nettelijc die. - Vs. 797 en 798 in omgekeerde volgorde bij V., A. en B. - 98. V.A. Want hi waent dat men bedi j.B. Hi waent dat menne bedi j. - 99. V.A.B. het gheneset. - 800. V.A. Thevel. A. af. B. Devel d. af. + A. 49 d. + L. 35 b. 1) Lees met de varianten: Die sijn nutte te vele noden. 2) Vs. 790 is in eenige Hss. geheel bedorven. Lees: Recht als wi niere legghen kinnen. In plaats van legghen hebben de meeste Hss. segghen; doch blijkens het Latijn zal men wel moeten lezen: legghen, als reeds Prof. Bormans opperde. - N.R. Poloni dicunt simile hoc esse in illis castoribus, qui apud ipsos sunt, quia testiculi castoris non eminent extra, sed intus in ventre iacent sicut renunculi. 3) N.R. fel evomit... ad multa medicamenta utile. + V. 24 a. 4) N.R. Eius coagulum curat morbum caducum. 801. V.A. ne m. - 2. V. Sijn staert en si d. watre beneven. A. Sijn staert ne s.d. watre beneven. B. Sijn steert e.s.d. watere beneven. - 3. V.A.E. die e.g.a. een v.B. Entie es ghescepen a.e.v. stert. - 4. V.A. spreict hets s.a.B. seit hets. - 5. V.A. van den v.B. steert s. na vesce. - 6. V.A. etene. B. Bedie etene s. gewisce. L. hetene. - 8. V.A. Marswijn heet s.e.n. al. B. Maer some eten sine e.n. al. - 9. V.A. al anderwaer. B. vlesch dats waer. - 10. B. steert. - 11. V.A. Entie u.v.B. es ontbr. - 12. B.S. ende oec niet b. - 13. V.A. gheene. B. gheene b.o. derde. - 14. B. sire werde. - 15. A. up. - 16. B. water oft dalt. - 17. V.A. hi. A. jofte. B. Wattet dalet o. clivet. - 18. V.A. sijn st. B. So dattie steert i.w. blivet. - 19. V.A. Buters scortsen e. blade. B. Scorse van bomen entie blade. - 20. V.A. Heeti. B. heeft. - 21. V.A.d. hi w.B. dimen. - 22. V.A. biten e.d. bever wr. B. es die bever wr. - 23. V.A.W. so hi. V. mit. B. Wat dat. - 24. V.A. Ne. B. Dat en l. hi niet o. - 25. V.A. Hier bi beseffet. B. dore. L. Eeer. - 26. V.A. scrivet sijn n. 1) Lees met de varianten: Sijn staert en si. - N.R. non potest diu subsistere, nisi caudam in aqua teneat. 2) Lees met de variant B.: Maer some eten sine ende niet al. N.R. cauda eius sicut pischis, unde a Christianis in ieiunio comeditur pars ipsius caude esibilis, pars vero usibus interdicta. 3) Lees met de variant: al anderwaer. - N.R. residuum autem corporis eius caro est. + A 50 a. + L. 35 c. 4) N.R. Edificat ergo domum suam super aquas faciens mansiones diversas, ut cum aquis crescentibus ascendat. 827. A. mit. B. seit. - 28. V.A. Te w.g. te samenen B. Te samen alle te woude varen. - 29. V. bomen. A.B. bome. - 30. V. mit, mit. A. Mit. - 31. B. afghebeten d. hen. - 32. V.A. sire een d.h. gevoeghet. B. si e.d. hen. - 33. V.A. werpene dan upwaert onsoete. B. werpen d. opwaert wel onsote. - 34. V.A. ladent. B. ladene tusscen. - 35. V.A. slepent. B. slepenne. - 36. V.A.D. ne d.s. niemen. B.D. en d.s. niemenne. - 37. V.A. vremden uut vremden. B. vreemden ute. - 38. V.A. Doen si alle dusghedane. B. Doen si dusghedane. - 39. V.A.B.W.s. in eyghendome. - 40. V.A. Ander, houden. B. Ende a. secghen. - 41. V.B. haren tanden. - 42. V.A. te b.B. nine moghen. - 43. V.A. bevers. B. bevers kinnen jaghers. - 44. V.A. up. B. opten rucge. - 45. B. den ontbr. - 46. V.A. laetse lopen. B. Ende l. lopen. - 47. V.A. om II. B. Di oude. - 48. V.A. Om d. sire of hare. B. Om d. sire af. - 49. V.A.E. die scortse dat sise e.B. scorse di s. - 50. V.A. Up d. voet. A. si. B. vote. - 51. B. vor hem i.d. vote. - 52. V.A. Sine s.m. goeder m.B. Sine s.m. guder. L. goeden. - 53. V.A. scoertse eti d.B. scorse et hi. - 54. V.A. poot geluken. 1) Lees met de variant in vs. 833: Ende worpene dan opwaert onsoete, en in vs. 834: ladene, in plaats van latene. - N.R. unum pro vehiculo resupinatum pedibus elevatis in terram proiiciunt, et inter eius crura ligna abscisa artificiose componunt et sic ea cauda trahentes ad proprium tectum deducunt. + V. 24 b. 2) Lees in vs. 836: niemen (niemenne) voor ghemene; in vs. 937: ute voor ten, en in vs. 839: in eyghendome, voor te menighen doene. - N.R. talem iniuriam non faciunt castores hiis castoribus, qui inter eos educati sunt, sed illis qui de alienis partibus ad se venerunt talesque sub certa custodia in servitute redigunt. + A. 50 b. + L. 35 d. 856. V.A. Als. B. der ontbr. - 57. V.A. meere entie clauwen. B. meerre entie. - 58. V.A. vorste. B. vorste r. alse die h. - 59. V.A. Dies prijsmen. B. Dies proeftmen. L. Die. - 60. V.A. Om dat dier v.B. Om dat dit dier vore. - 61. A. up. B. Alse die h. op lant. - 62. B. achter. - 63. V.A. Te swemmene. B. Te swimme. - 64. V.A. die es. B. tans. - 65. V.A. So weltijt als. B. Weltijt so hi. - 66. V.A. nemet. B. Henen h.v.e. nempt. - 67. B. Of. - 68. V.A. dicken. B. Ende ontbr. - 69. V.A.D. dien b.B. Dattie. - 70. V.A.B. starc e.g. - 71. V.A.B. beneden. L. beneven. - 72. A. houden b. - 73. V.A. ente kaken been. B. ende cake al een. - 74. V.A. massijds ende. B. Beide tant ende kinnebacbeen; doch de drie laatste woorden door eene latere hand ingevuld. L. et al. - 75. V.A. Sijn haer. B. Sijn smere. - 76. V.A. So swarter soet mee. B. So swarter soet meer te prisen. - 77. V.A. dat dit h.B. seit dat d.h. oud. L. die dit. - 78. V.A. hare wel. B. alle hare wel goud. - 79. V.A. een dinc. V. dat s.B.E. ene dinc di s. es dire. - 80. V.A. heidine. B. die h. manire. - 81. B. den er. wee d. 1) N.R. Dentes habet acutissimos, duos superius et duos inferius, qui sunt idem.... cum labris osseis. 2) Deze twee verzen zijn in ons teksthandschrift weder deerlijk bedorven. Lees met de varianten van V. en A.: Sijn haer es edel ende goet, So swarter soet mee te prisene doet. N.R. pellem delicatam et nobilem, quae quanto nigrior, tanto preciosior. + V. 25 a. 3) N.R. Istius animalis pili in pelle deaurari possunt et utuntur eis orientales Sarraceni in ornatu capitis et armorum. 882. V.A. Dien es bevere sere g.B. Dien es bevers smeere g. - 83. V.A. hem. dan d.l.B. hem dien lede. - 84. V.A. Machet grote. B.M. dit grote. - 86. V.A. sine hoden. B. sinen h. - 87. B. cullen. - 88. V.A.B. Entie roke. L. roken. - 89. V.A. dorgoede. B. goede. - 90. B. Di v.d.j. heeft. - 91. V.A. dat es ene b.B. ene. - 92. A. af. V.A. spreict in der geeste. B. af spreect in der jeeste. - 93. V.A. wulf gheliket. B. hi d. wol gheliket. - 94. V.A.M. dat spekelende. B.M. dat sp. - 95. V.A. Ute Ethiopen so. B. Ut Ethyopen. - 96. B. di wi. - 97. V. vindmense. - 98. V.A. Ponpeius. - 99. B. dirste dise. - 900. V.A. Rome. B. Rome brachte. - 1. V.A. Calepus. B. Calempus es. - 2. B. Seere st. - 4. V.A. Gheen jagere ne mach. B. Gheen jaghere. - 5. V.A. lang horne sietmen hem. B. horne si dr. - 6. V.A.B. Ende gh. g.d. saghen. - 7. V.A. dat het. - 9. V.A. het. 1) Lees met de variant B.: Hem es bevers smeere goet. - N.R. Castorium calefacit et desiccat et habet humorem extenuandi spiritum illorum qui spasmum patiuntur. + A. 50 c. + L. 36 a. 2) N.R. respersum est per totum pardorum maculis. 3) Lees: Calopus. - N.R. Calopus. + V. 25 b. 910. V.A. Up d. Eufrate. B. Optie Eufrate. - 11. V.A. eenrande. B. erande. - 12. V.A.D. cleene. V. roede. B. cleine l. roden. - 13. V.A. alset danne. B. alst d.g. heeft. - 14. V.A.E. hem dinc dat in f. levet. B.E. hem donct d. met f. leeft. - 15. V.A. Gaet het. B. Gaet dan. - 16. V.A. sinen horne. B. sinen hornen. - 17. V.A. weedauwe. B. in den dauwe. - 18. V.A. horne gecant. B. horne ghetact. - 19. V.A. Verwarren in ghone. B. in die teelgen. - 20. V.A. alre eerst so moet het. B. alre irst moet beelgen. - 21. B. gheeft enen vresseliken luet. - 22. V.A.B. Dan comt. - 24. V.A. maerct hir an exemple. B. hir e.g. - 25. V.A. starke. B. starke d. nimene. - 26. V.A. niet ne v.B. nine. - 27. V.A. niene a.B. niet a.d. oft d. - 28. V.A. niewer. B. nembermeer. - 29. V.A.B. Cameleo p. - 30. V.A. Leset men. B. Leest men d. een. - 31. V.A. die es. B.I.E. ende d.g. - 33. V.A. kemel als na. B. Hoeft n.d.k. hals n.d. parde. - 34. V.A. Voete, herts. B. Ende vote, hers arde. - 35. V.A. ghesplect. B. ghespekelt. - 36. A. scone. B. Rome. - 37. V.A. brocht. B. bracht. + A. 50 d. 1) N.R. Est autem ibi frutex herethina virgultis subtilibus et prolixis. Cui dum adveniens cornibus alludit. Ipsa cornua obligat in virgultis pugnans, quamdiu nec liberare se valens exclamat horrifice. Verg. Buch d. Nat. 132: ‘ain tier, daz sich hengt mit seinen hörnern in die singrüen.’ + L. 36 b. + V. 26 a. 939. V. Duutsche. V.A. ene g.B. in Dits di g. - 40. V.A. horne, wreet. B. horne heeft s.e. wreet. L. vreet. - 41. V.A.B. enen b. - 42. V.A.H. weide. B. weide leet. - 43. V. berghen. A.B. berghe. - 44. V.A. connen b.B. si hare c. - 45. B. Haer m. es sere guet. - 46. V.A. alsmer libbe. B. Mar alsmaer libbe. - 47. V.A. corumperthet. B. Soe corrumpeert wantie. - 48. V.A. Segsi n.w. ene b.B. Seitmen en es n. weert ere b. - 49. B. Vif maent dracht. - 50. V.A. alsmen v.s. weet. B. weet. - 51. V.A.B. vorwinter. - 52. V.A.A. datsi. B. lenten. - 54. B. Dit sijn de beste scaep geacht. - 55. A. Isidorius. V.A. spreict o. hier. B.I. spreect o. hier. L. yer. - 56. V.A. es luxurieus. B. Dattie boc e.e. luxurieus. - 57. V.A. wil. B. Dat a.b. wilt r. - 58. V.A.B. Sijn o.l.e. gliden. - 60. B. nachte. - 61. V.A. navens niene. B. savons. - 62. A.B. levre. - 63. V.A. Hie s. navons. B. savons. - 65. V.A.D. nochtan dicken up. B.D. nochtan d. opten. - 66. V.A.B. Die buc l.g.m. - 67. V.A. navonts. B. savons. - 68. V.A.B. seit vorwaer. + A. 51 a. 1) Lees met de varianten: Haer weide. - N.R. in convallis pascitur, in montibus et in ramis arborum. 2) N.R. sed statim ut coagulum fit, viciatur. + L. 36 c. 3) N.R. cuius oculi in transcensum ob libidinem. 970. V. wimbrawen. A. wiinbrawen. B. wincbrawen. - 71. V.A. Kytamniclarum. B. Kyramidarium b. seghet. - 72. B. phylophie. - 73. B. van den b. - 74. V.A. Alle h.B. Alle hare. - 75. B. seit. - 76. V.A.B. ontwaken. L. ontwalken. - 77. V.A. letargien. B. licgen. - 78. V.A. sware epilentien. B. Oft in sware epylentien. - 79. V.A. maect het. B. maket donkere. - 80. V.A. seghet hi vorwaer. B. vor waer. - 81. B. engerhande. - 82. V.A.B. pude. - 83. V.A.B. verbrant. - 84. B. Stoppet bluden te hant. - 85. V.A. lichame. B.E. jegen des lichamen v. - 86. V.A. drijnct. - 87. V.A. Heefstuud g. of oec g.B. Besestu dronken oft g. - 88. V.A. smare. B. smeere e. guet. - 89. V.A. quetsinghe. B.j. quetsinge d. - 90. V.A.B. die ontbr. B. es ontbr. - 91. V. up seer. A. upt seer. B. Maecter ene plaestre opt seer. L. op. - 92. V.A. horen dats. B. horne. - 93. V.A. Ghebarnet. B. Gebernt. - 94. V.A. Vor d. nosegate ende vor d.m.B. Optie nesegate. - 95. A. warlike. B. warlike h. devel. - 96. V.A. The hant so moeti. B. Stappans. - 97. V.A. Serpente. - 98. V.A. roke het es hare sede. B. Van den roke hets haer sede. - 99. B. hi es. - 1000. V.A. starc e. moelic d.B. starc e.e. moilijc. + V. 26 b. A. 51 b. 1) Lees: Kyramidarium. 2) N.R. fumigium ex sanguine eius litargicos et lenticos excitat. + L. 36 d. 3) N.R. Sanguis eius venena bibita extinguit si bibitur. 1001. V.A. horne in hovede leget sine c.B. horne in hoeft leit sine c. - 2. V.A. es oec goet. B.v. seker m. - 3. V.A. Dat het scinet d. ademant. B. scoret d. adamant. - 4. V.A. meesters ne v. - 5. V.A. boete e. den b.B. Geet b. es b.q. - Vs. 1006 is bij V. en A. in twee regels geschreven, om de kolom te vullen, daar er geen ruimte genoeg over was voor de miniatuur van Capreola. Daaronder leest men nog: Keert omme dander side. - 7. V.A. die ree. B. Capricola dats die r. - 8. V.A. aren pijnlic. B. haren pinlec embermee. - 9. V.A. Nochtan. B. Noctan, dire. - 10. V.A. bloot. B. Onnosel e. gudertiere. - 11. V. Criten. A. Cricen. B.A.d.r. die loept op l. - 12. V.A. soect si. B. wert soect si thant. - 13. V.A. om dat si v.B. Polioen om si v. - 14. B. Dat yser ghescoten in h.l. - 15. V.A. Reebucke. B. Reebucke v. om. - 16. V.A. Harde sere. B. Harde sere wel na. - 17. V.A. dats m. als si. B.E. dats als si. - 18. B. Ende a. - 19. V.A. sere. B. seer ontbr. - 20. V.A. vangmense. B. vaet mense. - 21. V.A.W. si a. dan v.B.W. sit a. dan vlien. - 22. V.A. hogheste. B. de hogheste b. sien. - 23. V.A.B. volghe d. jaghere. - 24. V.A. hi dan wort ghewaer. B. alsi wert. - 25. V.A. Datse, nedere. B. Datse. L. Dat si. - 26. V.A.E. si niet m. vort n. wedere. B. si en m. vort. 1) N.R. lapidem omni metallo insuperabilem. + V. 27 a. A. 51 c. 2) Lees met de variant: Den haren. - N.R. bestia est seva in genere corporis sui, ad alias vero timida et mansueta nimis. 3) N.R. In Creta insula. - Lees: in Creten lant. 4) N.R. confugit ad montes altissimos. Tunc venator insequitur fugientem et ascendit post illam, que tamen veniens in altissimis cacuminibus montium altissimorum nec locum habet ascendere, nec potest de facili [descendere], quia naturaliter illi descensus difficilis et ascensus facillimus. 1028. V.A. screiet soe d. omme. B. Dan. s. hets o.n. - 29. V. souct ontbr. B. hi soect. - 30. V.A.E. doese neder v.B. neder rollen. - 31. V.A. somwile clemmet. B. somwile climpt d.j. naer. - 32. V.A.D. hi mede m.v.B.D. hi neder m.v. daer. - 33. V.A. montangen (montaengen) oge. B. optie montanien. - 34. V. oghe. A. hare hoghe. B. gaen haer oghe. - 35. V.A. siet soe. V. verre. B. lide v. verre. - 36. V.A. Joft j.s. dat soe s.d.B.j. sien dat s.s. an. - 38. B. dijt al. - 40. V.A. Moreie al b.B. Moreie. - 41. V.A. gheburstelt. B. Dat es gheborstelt. - 42. V.A.B.E. als. B. scrijft. - 43. B. onghier. - 44. V.A. werpet. B. werpet ut sinen b. vir. - 45. B.D. dier h. - 46. V.A. haghedochten. B. hacdochten e. in dipe h. - 47. B.e. oec fel. - 48. B. genuget. - 49. V.A. het. B. nemter d. oft vire. - 50. V.A. starte starke. B. Vaste b.d. sterte scire. - 51. V.A.B. trect hise. - 52. V. mitter. B. sine hole m.v. - 53. V.A. ne vinde. B.D. vinden niet can w. - 54. V.A. ist. - 55. V.A. Ende het d.m. seere o.A. ontschiet. B.N. d. minsce onsiet (de plaats voor sere opengelaten). + L. 37 a. + V. 27 b. A. 51 d. 1) N.R. Cathus. 2) N.R. in Archayda. - Lees alzoo met de variant: Moreie. 3) Lees in vs. 1051 met de variant: trect hise. - N.R. per caudas tres aut quatuor apprehendens vi fortitudinis sue in antrum trahit occulte gressu retrogrado, ne scilicet investigari possit de facili. 1056. V.A. ne laet s. lagen. B. laet s. lagen. - 57. V.A. Het ne w. so vro. B. Ende w. - 58. V.A. scade ontbr. - 59. V.A. Cefusa e. ene wonderlike. B. Cefusa e.e. wonderlike. - 60. V.A. spreict. B. af spreect S. jeeste. - 61. B. Rome brachte. - 62. V.A. Dat m.t. wondere besien. B. Ende dat m.t. wondere besien. - 63. V.A. Hare a.v. ende b.B. vote e. been. - 64. V.A.B. schinen. - 65. V.A. hare voerste. B. hare vorste. - 66. V.A. menschen. B. Alse menschen. - 67. V.A.B. hert. - 68. B. die en es ontbr. - 69. V.A.B. Ghehornet. - 70. V.A. hevet. B. Ende alsi II jaer h. ontgangen. - 71. V.A. Beghonnen h.d. horne ute g.B.B. die horne ut gaen. - 72. V.A.E. elxs jaers s.w.B. elcs jaers. - 74. V.A. telch vort. B. telech v. twaren. - 75. V. Nemmer telghe. A. Nemmeer telghe. B. Nember telghe. - 76. V.A. meersen. V. ommer. B. merren vorwert an. - 78. V. als. V.A. wassene. - 79. V.A. horne. B. Sijn horne. - 80. V.A. Als h.s. beseffet. B. beseffet. - 81. V.A. Of a.h. doude. B. Oft alsem doude. - 82. V.A. So ontbr., serpente. B. Soeken s. serpentine. - 83. A.V.B. ten f. + A. 52 a. + V. 28 a. + L. 37 b. 1) Lees met de variant: schinen. - N.R. cuius posteriorum pedum crura nec non vestigia humanos artus mentiebantur. 2) N.R. quum cervus fuerit biennis. 3) N.R. spiritu narium suarum serpentes extrahunt de cavernis, quibus devoratis fontem petunt. 1085. V.A.E. ver juegheden sijn si swaer. B.E. in dochden sijn si swaer. - 86. B. Augustinus scrijft vor waer. - 87. V.A. beter weiden. B. betere weiden riden. - 88. V.A. si w.B. si w. selen. - 89. A. starcste. V.A. swemmet. B. starcste swimmen vore. - 90. V.A. ander. B. dandere v.h. alle a. - 91. V.A.E. hovet l. up. B. Elcs hoet l. op sanders. - 92. V.A. andren. - 93. V.A.D. elc andren s. in s.B. elc andren stae. - 95. B. Alse d. hert wille. - 96. V.A. Verwoedsi. B. wel na tien t. - 97. V.A. sere worden si verhit. B. seere werden s. verhit. - 98. V.A. Ende na. B. Ende na oeste. - 99. B. seit. - 1100. V.A. in risen. B. riser. - 1. V.A. narenstelike. B. Dicke h. nerstelike. - 2. V.A. leerense ligghen. B. licgen heimelike. - 3. V.A. starc s. leersi. B. starc leren. - 5. V.A.B. Herts c.d.i. die m.B. sterft. - 6. B. verduct (verduet?) e. verderft. - 7. V.A. ende het es goet t.s.B. ende het es. - 8. V. Jeghens der serpens. A. Jeghen des serpens. B. Guet j. serpente. - 10 V.A. Hoorsi. V. gherne t. menighe stonden. A. gheerne t. menighen stonden. B.H. si node tallen stonden. 1) Lees met de variant: te betre weiden. - N.R. Cum fluvium transire volunt gratia pascuarum. 2) N.R. cornua sua clunibus invicem sustentant. + A. 52 b. + V. 28 b. + L. 27 c. 3) N.R. pariunt geminos fetus, quos studiose occultant et absconditos inter frutecta... vertere castigant ad latendum. 4) N.R. Cum insequuntur a canibus mirantur latratus, ideoque secundum ventum vias dirigunt, ut voces cum ipsis recedant. Mirantur etiam sibillum fistularum omnemque concentum. 1111. B. seit. - 12. V.A. up gherechter h.B. met gerechten oren. - 14. V.A. dyptane. B. si teruut d.h. diptane. - 15. V.A. maecten. B. Eirst d.m. maecten. L. makede. - 16. V.A.B. hert was. - 17. V. enen venijnden. A.B. enen ghevenijnden. - 18. V.A. Haddi dat c.e. ghenas w.B. At hi dat c.e. ghenas altemale. - 19. V.A. Herts v.v.e. dicken gheten. B. Herts vl. dicke gheten. - 20. V.A. wilment. B. Verdrieft. - 21. B. Peersen hystorie. - 22. V.A. die hrt (hert) die te. B. Dattie hert. - 24. V.A. dorseere. B. scuet hi altoes sere. - 25. V.A. en ontbr. B. Alsi s.h. heft. - 26. V.A. daermen niene. B. daermenne en s. - 27. V.A. hetet i.d. donkere. B. etet in donkerre. - 28. V.A. Dan, wulve. B. Dan. L. Dus. - 29. B. Alse. - 30. V.A.B. wapine. - 31. V.A. als h. horne nuwe. B. hare horne neve s. - 32. V.A. sonneschijn. B. sonne scijn. - 33. V.A. Om d.s.d. sullen. B. Om d.s.d. selen. - 34. V.A. sire up. B. Ende d. sire op. - 35. V.A. si. - 36. B. Proven ofte. - 37. V.A.B. Haren rechteren horen. B. weerde. - 38. V.A. int water s. in die aerde. B.S. in watere ofte in eerde. - 39. V.A.B.E. dat s. 1) Lees met eene kleine wijziging der variant: opgherechter oren. - N.R. Rectis auribus acutissime audiunt. 2) N.R. daptanum herbam. 3) N.R. ut maturescant et desiccentur. + A. 53 c. + L. 37 d. + V. 29 a. 4) N.R. invidentes dextrum cornu medicaminibus utile negant reperiri. Ideoque in aquis mutant cornua, ut illuc ab humanis visibus occultetur. 1140. V. goet ontbr. B. alse. - 41. V.A.B. sine roke. - 41. V.A.B. serpente. - 43. B. Alsi. - 45. V.A. Ute sire herten. B. Ute s. herten. - 46. V.A.E.b. salmen sticken m.B. te stucken. - 47. B. gheeft vor want. - 48. V.A.B. starken. - 50. V.A.B. horen te berne. - 52. V.A. Dats g.B. Want het es. - 53. V.A. Up d. - 54. V.A. dit als hie s.B. alsi s. - 55. V.A. Eist. - 56. V. des mensche bloet. A. den mensche tbloet. B. Oec den vrouwen. - 57. V.A.B. lichamen. - Vs. 1156 en 1157 in omgekeerde volgorde bij B. - 58. V.A. doot het. B. doetmer m. - 59. V.A.B. Die hem. B. bewijnt. - 60. V.A. Serpente ne s.B. Serpente. - 61. B. matrise v. den inden. - 62. V.A.M. oec e.B. Daer machmen. - 63. V.A.B. Die vr. L. Vrouwen die. - 64. V.A. March v.d. hart (hert) dats s.g.B. March. - 65. V.A. het drivet u. leden. B. Dattet drivet u. leden. - 66. A. Dien n. V.A.B. siecheden. - 67. V.A. Ja jaghers. B. Ende jager. - 68. B. watere. - 69. V.A. hi sire m.B. hi sire m. wert. - 70. V.A. hert. B. hert o. dlut. 1) N.R. datur infirmantibus ad cardiacam passionem et sincopim. 2) N.R. Menstrua et fluxum ventris constringit. 1171. V.A.B. herte. - 73. V.A. Dander. - 74. V.A. Mit g. onderhorichede. B. Ende doen hem grote verdechede. - 75. V. verduwende. A.B. verduwene. - 76. V.A. calvere d.o. weit vor w.B. calvere d. af weet over w. - 77. B. werder. - 78. V.A. best. B. Ende s.a. best. - 79. V. van de. B Chimera. - 80. V.A. menighen. B. in menegerhande m. - 81. B. Int, vind. - 82. B. Selsaenre iet c. en twijnt. - 83. B. hoech. - 84. V.A. seit. B. seid. - 85. B. tonfane. - 87. V.A. Sulctijt. B. Weltijt. - 88. V.A. cleden. B. aneghedaen. - 89. V.A. Prosentensise haren h.B. Prosinten s. haren h.L. andren h. - 90. V.A. doene sonderlanghe. B. doene. - 91. B. Chimera. - 92. B. nernst v. dien. - 93. V.A. viande. B. Dats dire viande eigien. - 94. V.A. spien. B. nauwe spien. - 95. V.A. prosente. B. presinte. - 96. V.A. Haren h. te t.B. Haren. - 97. B. met d. lieven. - 98. V.A. wacht. B. wach. - 99. V.A. Cyrogrillis e.e.d. bur g.B. Cyrogrillus, bore g. + A. 52 d. L. 38 a. + V. 29 b. 1) N.R. Caro cervi melancolica est et datur ad digerendum hinnulus, qui est cervi filius. 2) N.R. hanc bestiam captam Sarraceni precioso pallio coöpertam domino suo ut ei gratanter serviant offerunt. 3) Lees met de varianten: spien. - N.R. Nec dubium quin eas demones gratanter accipiant. + A. 53 a. 4) N.R. Cyrogrillus. 1201. V.A. ist c.e. cleine. B. Ende ontbr., eest. - 2. V.A. ist n.a. ghemeine. B. eest. - 3. V.A.B. allen d. - 4. V.A. es het. B. eest. - 5. V.A. Cymiculus. B. dat ontbr. - 6. V.A. Dier v.i. velen lande. B. Dier v.i.v. lande. - 7. V.A. ende ontbr. B. deerde, ende ontbr. - 8. V.A. uteghestolen. B. Nachs c. si uteghestolen. - 9. V.A.B. sc. ende toren. - Vs. 1208 en 1209 in omgekeerde volgorde bij L. - 10. V.A. wijngaerde. B. wingarden. - 11. V.A. Dan, marghenstont. B. Dan kiren. - 12. V.A. stoppen. B. stoppen w.d. gaets. - 13. V.A. daghes n. ne vindet. B. daghes. - 14. V.A. conijn woent. B. conijn woont. - 15. V.A. sere. B. stichten si sere. - 16. V.A. dicken. B. vele dr. - 17. V. Mescomt iet hem in ene s.A.B. ene s. - 18. V.A. So l. si w.e. dander. B. dandre. - 19. V. hare kennisse. A. hare kennesse. B. harre kinnessen. - 20. V.A. Ende l.B. ridet. - 21. V.A. Cricetus e.e. cleine. B. Crisecus e.e. cleine. - 22. V.A. Die. B. Polien. - 23. V.A. Also, eencoren. B. Alse, ecoren. - 24. V.A.B. hooft es swart. - 25. B. segemen. - Vs. 1225 en 1226 in omgekeerde volgorde bij V. en A. Vs. 1226 ontbr. bij L. - 26. B. Op d. rugghe r. opten buc. - 27. V. score. A. scoren. B. scoren eer. 1) N.R. infestum et rapax est et mortiferum ceteris animalibus terre. + V. 30 a. + L. 38 b. 2) Lees met de varianten: ende toren. 3) Lees met de varianten: van hare kennisse. - N.R. ceteri sociorum. + A. 53 b. 1228. V.A. huut. B. Eer mense m. bringhen. - 29. A. bekent. B. bediet. - 30. V.A. beden ne c. van. B. Bedie men ne c.v.h. ghetrecken. - 31. V.A. niemen. B. niet so h. - 32. V.A.H. ne d.B. dunct dat s. vel w. - 33. V.A. hout hi. B. hout hi d.h. heeft. - 34. B. die also leeft. - 35. V.A. Ende ontbr., tconijn. B. Woont in deerde alse een c. - 36. V.A. soe v.B. si v. - 37. V.A. Uten h.d. soe. B. Uten hole. - 38. V.A. ghietere. V. watre. B.M. geeter w. sc. - 39. B. heeft. - 40. V.A. Gheset, aerdrike. B. Gheset, eertrike. - 41. V.A. Also v. sinen s.B. Also v.s. sijnne. - 42. V.A. blivet. B.D. hi doot bliven d.i. - 43. V. Corocretes. - 44. V.A. Als S. scrijft in sine g.B. Alse S. scrijft in sine g. - 45. B. Vitri. - 46. V.A. luud h. wel naer a.B. lut heeft recht na den m. - 47. B. Sine o.o. tallere s. - 48. V.A. Negheen t.i. sinen m.B. Ende gheen. - 49. V. hevet starc. B. starc. B.E. start hevet e. gr. - 50. V.A.B. crachte en es. - 51. V.A. vreselic. B. vreesselijc. - 52. V.A. Vor d.t. en m.n. staen. B. Want vor den t. niet mach ghestaen. - 53. V.A. es ghescreven. B. es b. - 54. V.A. wulf. B. wolf. - 55. V.A. Catha pleba. B. Chathepheba. 1) N.R. pilus eius adeo tenaciter adheret pelli, quod facilius possit rumpi quam evelli. 2) Lees met de variant B.: niet. + V. 30 b. + L. 38 c. + A. 53 c. 3) N.R. Cathepleba. 1256. B. Vreesselijc seere e. onghier. - 57. A. up. - 58. V.A. Van der v.B. Van der vreselijcker. - 59. V.A. est e. ne b.B. eest en en bore. - 60. V.A. hevet. B.D. hals hevet swar. - 61. A. hen. B. hoofde. - 62. V.A. ist. B. beesten eest. - 63. V.A. yemen, onvorsien. B. iman. - 64. V.A. mettien. - 65. V.A. Hiis thant. B. Hies dan. - 66. V.A. Dat d. - 67. V.A. Die thovet d. ghehornt. B. Die thovet d. ghehornet. - 68. V.A. Dat het stijnct vor. B. stinc. - 69. V.A. oft hare v.B. oft haer verwoge. - 70. V.A. So c.B. Soe, tongevoge. - 71. V.A. Up hare. B. hare s.e. wert bevaen. - 72. B. Ende van. V.A.L. Ende ontbr. - 73. V.A. verlieset. B. verlijst. - 74. V.A. die d.d.o. kieset. B. die d.d. ombe kijst. - 75. V.A.B. so ontbr. V. hir B. nemt hir. - 76. V.A. Hort. A. hier van. B. Hort vort w. van d. D ic u sinde. - 77. B. Damna es e.d.d. so h. L.D. dats. - 78. V.A. grote d. ene g. (Bij A. is met kleiner letter na dat het woordje es bovengeschreven). B. Ende also groot alse es die g.L. es ontbr. - 79. V.A. starc n.s. grote voren. B.E. es starc n.s. grote voren. - 80. V.A. Het h.s. starc den h.B. Het heeft s. starc den h. - 81. V.A. riecthet e. het. B. riekende e. het. - 82. V.A.E. het c.s.l. hoeden. B. hoeden. + V. 31 a. 1) N.R. caput gravidum. 2) Lees met de varianten: Dattet stinct voer onsen Here, Ende scijnt of et hare verwoeghe. + L. 38 d. + A. 53 d. 3) Lees met de varianten: hoeden, in plaats van ouden. - N.R. odore sagax et vite provida. 1283. V. hoorne. A. horne. B. horne twee v.l. - 84. V. Upwert. A. Upwaert. B. Opwert hevet sinen g. - 85. V.A. gheslepen daer. B. gesleten daer. - 86. V.A. hant. B. Alse een minsche de h.o. - 87. V. Dammala. - 88. V.A.E. mi dochte so ist dau wilt. B. in dichs e.d. - 89. V.A. bloot. B.E. e. blode e. cr. - 90. V.A. aldus. B. dos af s. - 91. V.A. hever, metten. B. metten. - 92. V.A. hert met hornen sinen viande. B. hert m. horne sinen v. - 93. V. dauwilt es. A. dauwilt nes. B.M. dan welt es. - 94. V.A. proien des d.f.B. proie van d. - 95. V.A. beesten. B. beesten si b. - 96. B. ghemeinte. - 97. V.A. proien s. dier ogher h.B. proyen s.d. horiger h. - 98. V.A. So w. dat s.h. ene k.B.W. dat si hen bekeren. - 99. V.A. up h. - 1300. V.A. knapen. B. Beide r.e. knapen. - 1. V.A. Duran spreict. B. spreect. - 2. V.A. ene. B. ene vremde. - 3. V.A.B. starc. - 4. B. Alse. - 5. B. mode. - 6. V. sijn sels. A.B. selfs. - 7. V.A. Penset d. tonganc (tongane) hare s.B. Pinset sus tongane tstrect. - 8. V.A. Het werpet ute. B. Ende het werpt ut. - 10. A. maecse. B.E. het maecse. 1) N.R. Cornua habet.... acuta, aspera, longa, ultra cubitabilem modum et sursum ut palma hominis in adversum erecta. + V. 31 b. 2) N.R. de quo Marcialis. + A. 54 a. 3) N.R. cum... desperacione frangi ceperit. + L. 39 a. 1311. V. sire onreine. A. sire o.B. siere onreine locht. - 12. V.A. Dat het. B. ongaet m. vlocht. - 13. V.A. wanic d. een d.B. wanic; van de eerste hand: die vos. - 14. V.A.B.D. selden. - 17. V.A. corst. B. corst, siden. L. cort. - 18. V.A. soecti vlucht. B. ombe s.h. vlucht t. liden. L. vluct. - 19. V.A. der waghen slaghen. B. Ember i.d. waghen slaghen. - 20. V. Sulke tijt a. bi h. hort. A. Sulke t.a. hi h. hort. B. Weltijt so h.h. hort. - 21. V.A. Ende s. die rechtere. B. Hi set d. rechter been. - 22. V.A. luchtre. B. luchtere. - 23. V.A. heefti d. gheaert. B. Dat v. heft hi d. ende hart. - 24. V.A.E. ghevaerwet t. grawen w.B.E. ghevarwet t. grawen wart. - 25. V.A.S. smare. B.S. smeere w.e.w. - 26. V.A.B. mane in elke. - 27. V.A. mane. B. slamenne alse d. mane. - 28. V.A. Datmenre g. smaer in s.B. Datmer g. smeere in en s. - 29. V.A.B. smare. - 30. V.A.B.J.q. goet e. mare. - 31. V.A.B. wonderne. - 32. B. Want s. beete. - 33. V.A. smare so g.B. smeere. - 34. V.A. messelike. B. messelijc. + V. 32 a. 1) N.R. animal est ut magnitudinem vulpes. 2) Lees met de varianten: die waghenslaghen. - N.R. in sinistro breviora, unde fit ut in valliculas rote, quas attraccione currus faciunt, positis pedibus dextri lateris valenter currant persecutoresque suos ita effugiant. 3) N.R. pellem villosam habet et satis rigidam. 4) Lees met de varianten: Sijn smare. - N.R. Sagina eius luna crescente augetur. 5) N.R. ungenta quibus dolores renum sedantur membrorumque lesiones. 6) Door Prof. Bormans zijn ‘op eigen gezag’ vs. 1333 en 1334 vòòr vs. 1331 en 1332 geplaatst, hoewel in alle Hss. de volgorde is als hier de tekst geeft. Hij heeft daardoor de bedoeling des schrijvers geheel verminkt. Verg. Buch d. Nat. 134: daz ist ain wunder, daz daz tier mit seinem smalz hailsam ist, und daz sein izz sô gar schädlich und swaer sint. 1336. B. bi vromen. - 38. V.A. moetent s. tande. B. Hier af m. hi sine spise o. - 39. V.A. Esculacus. B. Eeculalius. - 40. B. Hi bescrivet dus. - 41. V.A. ghonen hare l.B. Bestrijct d.g. hare. - 42. V.A. Met das smare. - 43. V.A. wort t.b.i. haren n.B. wert te bat in har n. - 44. V.A. Sijn h. in o. wel ghesoden. B. hersenen in olien g. - 45. V. Dit. - 46. V.A. ans smenschen. B. Die ans m. sc. mah w. - 47. B. soud. - 48. V.A. Ghestreken. B. Gesterken. - 49. V.A.B. Bescermt. - 50. V.A. Dat hem gheene mort plage comt an. B. Dat hem geenne plage comt an. - 51. V. sijn h. - 53. V.A. nuchtere. B. nuchterne. - 54. V. mach. B. vercouden. - 57. V.A.D. en s. - 58. B. Nu hoort voort v.d.E. - 59. V.A. dolifant. B. Elaphas es d.o. - 60. V.A. ist elp. g.B. Dietsch elp. g. - 61. V.A. es gr. B. eist ontbr. - 62. V.A. mule hangt h. enen s.B. hanc. - 64. A. al. B. al s. besethede. 1) Lees met de variant: moetent voor moet. - N.R. quia venenata dentes eius inficiunt. + A. 54 b. + L. 39 b. + V. 32 b. 2) Lees met de variant: mortplaghe. Ook is comt an der varianten boven mocht an te verkiezen. - N.R. per triduum a peste defendit mortalitatis. 1365. V. heeft. B. heft. - 66. V.A.W. die beeste es hooch. B.W. die beeste. - 67. V.A.E. ne mach hem n.t. erden. B.E. en mach hem n.t. eerden. - 68. V.A.A. no condi. B.A. ne mochte hi n. ghedoghen. - 69. V. wisen. B.H. te voedene i. gheerre w. - 70. V. nemter. B. nemter met. - 71. V.A.E. doet daer m. B. doeter. - 72. V.A.B. Vitri. - 74. B. Har v. - 75. B.W. si g.i.w. sijn e.s. - 76. V.A. hout. B.E. oec haren p. hout. - 77. V.A. Toghet men hem. B. Toegenmen hem rooden w. ofte b. - 78. V.A. wast h. daer bi d.m.B. Daer af wast hem haer m. - 79. V.A. Hinden. - 80. B. onderwinden. - 81. A. Mettien. V.A. beesten e. doenre up. B. Met beesten en doere. - 82. V.A.B. casteel wel. - 83. V.A. dorbrekenre. B. dorbreker. - 84. V.A.D. en m.B.D. niet wederstaen twaren. - 85. V.A. luud. B.H. 1. hi es. - 86. V.A. Dat e.B. Dat hi e. - 87. V.A. thelpin dier. B. heeft telpen dier. - 88. V.A. Ute r. lesen wi. B. Ute r. - 89. B. cupidus. - 90. B.V. den t. maecmen. - 91. V.A. goet. B. goede. - 92. V.A. berrendmense. - 93. V.A. ter nosen tbloet. B. nesen. + A. 54 c. 1) N.R. Cum enim elephas sit eminentior cunctis bestiis inclinandum se ad pascendum non potest. 2) N.R. audaces nimium, maxime cum eis in prelio vivere vel mori (l. vinum vel mortui) sanguis ostenditur. Verg. Buch d. Natur, 136: der im dan zaigt ain rôt wazzer oder rôten wein. + V. 33 a. + L. 39 c. 1394. V.A. stopt het. B. Menisoen stoppet. - 95. V.A. emoroxde. B.M. een moroyde. - 96. V.A. Ne stoppen nieweroxde. B. Stoppen niewer. L. stopten. - 97. V.A. Dat m.d.e. gereden. B. Dat, ghereiden. L. Dan. - 98. V.A. Met s.v. wegebreden. B. Met sope v. weghebreiden. - 99. V.A. yvor. B. tant es yvore. - 1400. V.A.Dander beene d. ne s.B. Dat dandre alle niet e.s. - 1. V.A. no so. - 2. V.A. hye tande d. hare m.B. hi tande d. hare. - 3. V.A.B. Sijn c.b.e. der soe r. - 4. V.A. cromme s.d. waertste. B. cromme s.d. werste. - 5. V.A. houden bouken. B. leest. - 6. B. dos. - 7. V. maechde. A. maechden. B. maechde, wostine. - 8. B. Naecht. - 9. V.A. Die ene draghet e. vat. B. dracht en vat in d. vart. - 10. V.A. die ander draecht. B.E. dandre e. scarp s. - 11. V.A. gaensi vort. B. Soete, vort. - 12. V.A. verhort. B. Alse. - 13. V.A. hire. B. Comt hi. - 14. V.A. als hi s. den m.B. maechde. - 15. B. Naturlijc mijnt. - 16. V.A. So l.h.d. zuvre. B. So lecht hi d. suverhede. - 17. V. Hare borste e. haer lijf abbloot. A. Hare barste e. haer lijf. - 18. V.A. So hevet hire. B. hire i. genoecte. - 19. B.D. hi daer slaept m. vart. - 20. V.A. Die j. hevet. V. zwaert. B. Die ene j. heeft dat swaert. - 21. V.A. Si steectene. B.E. wontene m. sp. 1) N.R. Elephanti.... intus ad mandendum sunt dentes quatuor praeter eos qui permanent (l. praeëminent), masculis reflexi, feminis vero recti atque parvi. - Zoowel ons teksthandschrift als V. en A., hoewel bedorven, geven hier de ware lezing aan de hand van het onverstaanbare vs. 1400. Lees: Dandre binnen die en sijn. + A. 54 d. + L. 39 d. + V. 33 b. 1422. V.A.E. die ander ontfaet d. bl. B. Die andre joncfrouwe ontfaet d. bl. - 23. B.E. dus blijft d. edel d.d. - 24. V. verwet. A. varwet. B. varuwet. - 25. V. Purpere die c.A. Puerpere die c.B. Purpure die c. - 26. V.A. Die h. - 28. V.A. ute. B. ute J.s. woeet. - 29. V. ionfrouwen. V.A. die ontbr. B.D. twee jonfrouwen b. - 30. V.A.B. Twee wette. - 31. V. douwe entie niewe. A. entie niewe. B. neuwe. - 32. V.A. karstine. B. kerstine. - 33. V.A. Synagoghe. B.S. dat J. - 34. V.A. bose. - 35. V.A. Datsi d.B. side ontbr. - 36. V.E. die o. - 37. V. kelect up d. altare. A. kelect up d. outare. B. ceelc opten outare. - 38. V.A. vel dat purpure clare. B. vlesch dat purper clare. - 39. V.A.V. Jhesus w. ghevarwet. B. Want Jhesus w. ghevarewet. - 40. V.A. chierhede. B. utnemender. - 41. B. sinct d. brut i. hare s. - 42. V. is. B. lijf es wijt. - 43. B. dusentecht ut verc. - 44. V.A. Vort. B. seldi. - 45. V.A. elpin dier. B. timt. - 46. V.A. vindi. - 47. B. alst d.g. seegt. - 48. V.A. die vraie. B. op die vraye. 1) De lezing der variant is hier te verkiezen: Die ander joncfrouwe ontfaet dat bloet. N.R. excipitque altera puella in urna fusum sanguinem. - Verg. vs. 1436, dat op dit vers terugslaat en de verbeterde lezing bevestigt. 2) Vs. 1438-39 zijn in ons teksthandschrift weder deerlijk bedorven. Lees met de varianten: Dat soete vel, dat purper claer Van Jhesus was ghevaerwet daer mede. 3) Het slot dezer vermakelijke mystiekerij is ontleend aan Hoogl. 5, 10. 1449. B. Alse. - 50. V.A. staen. B. Metten eigenen d.t. ghestaen. - 51. V.A. bloutene sere e. sl. B. So blumen even hont. - 52. V.A. In wies b.B. Die in wies b. staet. - 53. V.A.B. comter. - 54. V.A. Die d. hem wille doen o.B. Ende dan wilt dat d. sijn o. - 55. V.A.E. verscreckene v.d.d.B.E. men versteectene v.d.d. - 56. V.A. So es die beeste s.g.B. die beeste. - 57. V.A. ghonen d. sulke e.B. soe d. geven d. grote. - 58. V.A. Diese. B. Dise quijt. - 59. V.A. Dat si hem blivet o.B. Dat soe hem b.o. - 60. V.A.B. soude. - 61. A. onbant. - 62. B. euweliken. - 63. V.A. telpin dier. B. telpendier ende. - 64. V.A. nijde. - 65. V.A. nemmermee ne. B. en ontbr. - 66. V.A. groot e. starc v.l.B. starc. - 67. V.A.E. laghet d. diere. B.E. jaghet d. diere. - 68. B. gadre. - 69. V.A. cnoopt hem o. die voete d. start. B. cnoopt hem omme de voete. - 70. B. ontcnoopt m.v. - 72. V.A. vaert hem d.d. in hant. B. vaert hem d.d. thant. - 73. V.A. oghen e. in nosegate. B. nesegate. - 74. B.W. en maget g.b. - 75. V.A.B. snavele. + A. 55 a. 1) De hond in vs. 1451 maakt hier eene wonderlijke vertooning en moet uit den tekst verwijderd worden. Enen hont is zeker bedorven uit ende hout, d.i. houwet, hetwelk men in den tekst herstelle. - N.R. In primo quum captus est a venatore percutitur ab eo multis et tribulatis verberibus. Venatore ergo verberante elephantem accidit alius, qui vult habere obedientem, et liberat eum de manibus verberantis. - Ook vs. 1454 is bedorven en te veranderen in: Die dat dier hem wille doen onderdaen. + L. 40 a. + V. 34 a. 1476. V.A.B. sughet ute. - 77. V.A. elpin diere. B. elpendiere dbloet. - 78. V.A. als die. B. alse die. - 79. V.A. Dat d.d.e.s. groot een d.B. Dat d.d. es also groot een d. - 80. B. alt ontbr. - 81. V.A. luttel ghenouch e.t. tueghe. - 82. V.A. Dies drancs wort d.d. an hueghe. B. Die drake wert des bloets in hoghe. - 83. V.A. wort dronkich an dien dranc. B. wort d. an dien dranc. - 84. B. wert so c. - 85. V.A. moet v. dor dien n.B. Dat hi moet v. dor. L. met. - 86. B. valt s. den andren d. - 87. V.A. hort m. wilkerande. - 88. V.A. belaghet. B. belaghen. - 89. V.A. Si marken. B. Si merken nauwe sere. - 91. V.A. Ist, ist. B. Eest o. roeke ofte. - 92. V. nemen si nauwe g.A.B. nemen si nauwen g. - 93. V.A. Dat si up hem vellen. V. die l.B.D. si op h. vellen een l. - 94. V.A. ende vast. B. euwelike. - 95. V.A.B.D. si die serpente b. - 96. V.A. vertartse. - 97. B. scrijft. - 98. V.A. die suen. B. Alse d. soen s.v. haren j. - 99. V.A.E. die hyen van V jaren. - 1500. V.A. noten. - 1. V. nooten. B. noeten. - 2. B. Ende ontbr. 1) N.R. Itaque cum biberint dracones eorum sanguinem, ruunt pelue (l. bellue), nec non ipsi dracones inebriati sanguine mole ruencium opprimuntur. 2) Lees met de varianten: belaghet, voor beleit. - N.R. elephantes draconibus hoc modo insidiantur. + A. 55 b. + L. 40 b. 3) N.R. ibique iacentes mole tegminis opprimunt. 4) Lees met de varianten: Si vertartse. - N.R. invasumque conculcat pedibus, donec occidat eum. + V. 34 b. 1503. V.A.E. in elc jaer nemmere. B. Ende oec nemmeer in elc jaer. - 4. V.A.M. sc. der o.B. Scamenesse hebben si ende vaer. - 5. V.A.E. note hemelike. B.E. noeten heimelike twaren. - 6. V. ne keeren. A. ne keere. B.N. kiren n. te haren s. - 7. V.A. ghedoghen na h. manieren. B. na h. manieren. - 8. V.A. lopende. B. lopende riviere. - 9. V. stride. V.A. haer s.B. Si en s. - 10. V.A. overspel ne d.B. overspel doen. - 11. V.A. marc. B. merke h. maniren. - 12. V.A. dese dulle stomme diere. B. dese stomme dulle. - 13. B. rijddet danderen. - 14. V. wanderen. B. die ontbr. - 15. V.A. mit. B. jare ombe m. haerre. - 16. B. hare d. af wert. - 17. V.A. so gaet soe. B.g. soe. - 18. V.A.B. Hare v.t. werpene. - 19. V.A. vellet up die eerde (erde). B. viel so op deerde. - 20. V.A. Nemmermee ne m.B. Nembermeer mochse. - 21. V.A. si alle te handen. B. altehanden. - 22. V.A. Hare calvere in heylanden. B. Hare calvere op eilanden. L. Ende c. - 23. V.A. alle. B. es om d.s. - 24. B. Dat si. - 25. V.A. alsoe. B. ember. - 26. V.A. hye bi hare dan al. B. hare dan al. 1) N.R. Biennio coeunt binis nec amplius in anno diebus, pudore numquam nisi in abscondito. - De aannaming tot matiging aan den mensch, ‘die ewelike notet’, nota bene! is in ons teksthandschrift eenigszins ongepast, daar een paar verzen later nogmaals eene terechtwijzing volgt. Men kieze de lezing der variant B., die ook met den Latijnschen tekst overeenkomt, en leze in vs. 1503-05: Ende oec nemmeer in elc jaer. Scamenesse hebben si ende vaer, Ende noten heimelike twaren. Hemelike, zonder de aspiratie emelike, gaf zeker aanleiding tot de dwaze verknoeiing in ewelike. 2) N.R. trahit in utero per biennium. 3) N.R. Nam fetus in terra cadens surgere non valeret. 4) N.R. fetus suos reponunt in insulis propter dracones. 1528. V.A. waer eens ne d.B. eens. L. een en. - 29. V.A. het es. B. hets ondervonden. - 30. V.A. Hi draghet IIII waerf. B. Hi draghet driewarf o. wive. - 31. V.A. mues. B. mus. - 32. V.E. hi vl. V.A. ware. B. ofte hi ware gejaghet. - 33. V.A.B. wonderne. - 34. V.A. so ontbr. B. Wonderlike b. - 35. V.A. al d. ghewerke. B. al, ghemeine. - 36. V.W. sijn si g. so. A so cl. B. ofte cleine. - 37. B. Den o. - 38. V.A. mus. B. mus vervart. - 39. V.A.B. wel ontbr. - 40. V.A. Ende dat es. B. hen. - 40. V. conijnc. - 42. B.E. dits. V.A.B. wonderlike dinc. - 43. V.A. Als telpin dier. B. Alse telpen dier. - 44. V.A.S. up. B. Settet op s. inde. - 45. V.A.B. vorste. - 47. V.A. si breken si v.n. B. alsi brecht v. si n. - 48. V.A. Dan esser g. upst. B. Ende d. esser o.w. - 49. V.A. nemens. - 50. B. oec ontbr. - 51. V.A. Danne briescht. B. hi ontbr. - 52. V.A. Danne. B. darwart. - 53. V.A. onthueghen. B. meshoghen. - 54. V.A. Als si h.h. niene m.B. ghehelpen m. - 55. V.A. cleine. + L. 40 c. + A. 55 c. 1) N.R. revera mirum est, quod elephas formidabilis tauris et equis murem timet. + V. 35 a. 2) N.R. Elephas sedet super renes aliquantulum. 3) N.R. Ad barritum autem illius plerumque currunt alii elephantes. Cumque se incurvare et socium erigere non possunt, gemunt pariter et barriunt, et quasi conpacientes cum lugente lugent. 1556. V.A. live ghemeine. B. snavele e.m. live. - 57. V.A. upcomt. B. hi ontbr. - 58. V.A. dat niene. B. alse h.d. niet g. - 59. B. blijft. - 60. B. sine viere v. - 61. V.A. Als poste. B. poste. - 62. V.A.B. ne m.B. Bedie mach. - 63. V.A. upcomen. B. Valt h.d.h. iet o. - 64. B. swar. - 65. V.A. elpin diere. B. elpen diere. - 66. V.A. Drinken dor ghaerne. B. Dr. alle gheerne w. - 67. V.A. tot. - 68. B. Riviere. - 69. B. Equs es. - 70. V.A.B. ene. - 71. B. Die men in m. lant. - 72. B. kint. V.A.L. vint. - 73. V.A. in Capadocia. B. in Capidocia. - 74. V. Scicilia. B. Sycia. - 75. V.A. diepst. B. thoeft dipe. - 76. V.A. Houtmen over b.B. Houdmen over b. horic. - 77. V. wilen (met eene kleinere e voor de l er bovengeschreven). B. Die welde parde woude tammen. - 68. V.A. Ist d. hem o.B. Men snide hem af d.m. - 79. B. Omdat, ontfart. - 80. V.A. Om d.d. haer v.B. Ende dasse d. haer. - 81. B. selve ontbr. - 82. B. hen. - 83. V.A. haer h. scoen. B. har h. scone. - 84. V.A. Siten. B. Siteen. 1) Lees met de varianten: met live. - N.R. Parvuli autem elephantes prout valent sese supponentes cum sua promuscide ipsum aliquando prostratum erigunt. 2) Lees met de varianten: niene, voor merren. 3) N.R. Ventus multum nocet elephantibus, et per hunc contrahunt infirmitates. + L. 40 d. + A. 55 d. + V. 35 b. 4) Met wielen zal wel wilden, bij B. welde, bedoeld zijn. 1585. V.A. Int Capadocia. B. In Cappadocia. L. Ende in. - 86. V.A.B. Spreect. men. B. marien. - 87. B. maer ontbr. - 88. V.A. Sone. B. So en. - 89. V.A tpaert es hout. B. Alse tpaert e.o.d. jar ofte. - 91. V.A. Ne dyet d.s. tilike. B. Ne diet dat tilike. - 93. V.A. Es h.n. wel. B. Es h.n.w. in den t. - 94. V.A. noot. B. paerd noetet. - 96. V.A. merie tot. B. merie. - 97. V.A. dats p.l. B. pardes. - 98. B. jaer ontbr., har. - 99. V.A. seicht d.i. Cysilen. B. seght d.i. Cesilen. - 1600. V.A. levede LXX j. wilen. B. part levede LXX jar. - 1. V.A. seghet men. B. seidemen. - 3. V.A. Up d. dat paert. B. part v. danen sijn. - 4. V.A. Dat selve. B. Tselve seidemen v. Persijn. - 5. B. entie ontbr. - 8. V.A. marken hare manieren. B. hare manieren. - 9. V.A.B. Ende ontbr. - 10. V.A.B. Ende d. an doren. B. dat mense. - 11. V. Hoe. - 12. V.A. vermoeit si laetse. B. vermoeit. - 13. B. ant hoeft. - 14. V.A. hebben si. B. Sijn si vervart d. ghelooft. - 15. V.A. So rechtsise vorwaert. B. vorweert. 1) N.R. quodcunque generat ante tres debile fit. 2) N.R. Equa usque ad L annos, vivit autem masculus usque XXXV. + L. 41 a. + A. 56 a. 1616. V.A. si siec si legse. B. si siec. - 17. V.A. Ysidorius seit dat dat paert. B. seght d. dat p. - 18. V.A. pointe moet. B. moet. - 19. V.A. dueghet e. sconede. B. Scepenesse. - 20. V.D. vaerde. B. varuwe v. hare. - 21. B. scepenesse n. merc. - 22. V.A.D.s.l. si h.e. st. B.D.s.l. si hert e. sterc. - 24. V.A. Hoech. B. gerugt. B.R. geclogen. - 26. V.A. Te vet an. B. Tvel vet an. - 27. V.A.B. droghe d. hoeven. - 28. V.A.B. sal hem behoeven. - 29. V.A. scinende. B.D.r. sal scinen. - 30. V.A.B. hort. - 31. V.A. niene sn. B.D. si stout ende. - 32. V.A.E.m. l leve. B. het. - 33. V.A. een tekijn (tekin). B. Dit e. een tekijn. - 34. V.A.B. alst. - 35. V.A. Dat hetsi te porne. B. te pointe. - 36. B. alse h. iet verhet. - 37. V.A. het. B. Dattet. - 38. V.A. sijn moet. B.E.s. ghesit sijn m.d.b.L. moet sijn. - 39. V.A. sconeit prijstmen. B. prijstmen i. ghemeine. - 40. V.A.B. Dat h.L. Ende dat. B. cleine. + V. 36 a. 1) N.R. Forma, ut sit validum corpus et solidum robore. 2) N.R. subtracti denique et rotundi clunes. 3) Lees met de variant: Te vet an die voete niet. - N.R. pes siccus. Verg. Barthol. B. XVIII, c. 37: die voeten droghe. 4) De tekst in ons Hs. is weder deerlijk verknoeid. Lees met de varianten in vs. 1627-28: Hol ende vast ende droeghe die hoeven; Over al sijn lijf sal hem behoeven, enz. N.R. corpus omne musculorum densitate nodosum, pes siccus et cornu concavo solidatus. Verg. Barthol, t.a. pl.: die hoeve hol ende vast. - In vs. 1629 is misschien scinende boven stivende te verkiezen. 5) N.R. Meritum: ut sit omnino audax, pedibus alacer, trementibus membris, quod est fortitudinis indicium. + L. 41 b. 6) De lezing der variant: ghesit, is boven die van onzen tekst te verkiezen. 1641. V.A.D. ende tvel an d. beene. - 42. V.A. Dhoren, clene. Vs. 1641 en 1642 ontbr. bij L., en zijn ingevoegd naar den tekst van B. - 43. V.A. Grote ogen. B. Groet ogen nesegaten. - 45. V.A. starc. B. den steert. - 46. V. voeten tot rontheden. A. te rontheden. B. ter ronsten weert. - 47. V.A. varwe. B. varuwe. - 48. V.A. Swart dat s. dat best w.B. Swaert seghet men d. best w. - 49. V.A.R. of a.B. ofte appelvaer ofte w. - 50. V.A. Anders varwe dan. B. varuwe. - 51. V.A. Es, werde. - 52. V.A.M.v. IIIrande p.B.M.v. driehande perde. - 53. V.A. torlogen. B. Deen d.e. torloghen. - 55. V.A. Elxs. B. Elchs dages. - 56. V.A.E. ander. B. Ende terde dat es goet t.p. - 57. B. peerde. - 58. V.A. hem niemene. B. liten rieden. - 59. V.A. Dan d. eerst haer here waert. B. Dan hem d. tierst haer heere wart. - 60. V.A. Aldus w.J. Cesars paert. B. Also dede J. Cesars part. - 61. V.A. Citen. B. part v. Citen. - 63. V.A. sulc Busifal. B. selc Bucifal s. part. - 64. V.A. starf doe haddijt s.w.B. starf had h.s. wart. - 65. V. eerliken. B. eerlijc. - 66. B. sine e. - 67. V.A. sulke paerde hir v.B. selke parde hir. - 68. V.A.B. hadden ontbr. - 69. V.A. Datsi nemmerme (nemmermee) ne haten. B. Datsi nembermeer en aten. + A. 56 b. 1) N.R. ut sit exiguum caput et siccum, pellis prope ossibus adherens. - Verg. Barthol. t.a. pl.: tvel vast aen den benen clevende. + V. 36 b. 2) Lees met de variant: Dan hem die teerst haer here waert. - N.R. qui non nisi dominos primos cognoscere volunt. 1670. V.A. Ende oec wenende utermaten. B. Ende oec weveden utermaten. - 71. V.A. Hevet men. B. Heeft men. - 72. V.A. of ontbr. B.D. sijn h. verslaghen wart. - 73. V.A. Ysidorius spreect. B. spreect. - 74. V.A. die m. el n. ne w.B. en ontbr. - 75. B. parde d.l. an sijn. - 76. V.A. wighe sal. B. Want in wighe sal. - 77. B. drove o. vroe. - 78. V.A. Dat d.d.d. comt. B. Dat, comt so. - 79. V.A. sonderlangen paerde. B. peerde. - 80. V.A. sulke waerde. B. Menen h. selke weerde. - 81. V.A. Deene ter andere stervetter. B. Deen op dander sterfter. - 82. V.A. hare scare. B. In haer scare al g. - 83. V.A. dandere uphouden h. vole. B. dander, vole. - 84. B. haer. - 85. A.B. Equicervus. B. es. - 86. V.A. spreict. B. sprect S. hir. - 87. B. genamt es alse dat p. - 88. V.A.B. Onder d. kin hevet e.b. - 89. V.A. hye hevet horne ende die (de) soee ne geene. B. hi h. horne d. soe. - 90. B. Spleetvoete s. si gh. - 91. V. dien hert. A.B. hert. - 92. V.A.B. vleesch d. sere w.s. - 93. V.A.B. ene. - 94. V.A. spreict de geeste. B. Ghelijc d. peerde spreect d. jeeste. - 95 V.A. het. B. Alse dolifant eest gesteert. 1) De lezing der varianten is hier weder te verkiezen in vs. 1669-71: Datsi nemmerme en aten; Ende oec wenende utermaten Hevet men gheweten dat paert. + L. 41 c. + A. 56 c. 2) N.R. Equabus tanta inest pietas, ut si una moriatur illarum in grege, alia equa socia illius nutriet fetum eque mortue. 3) Lees: Equicervus. - N.R. Equicervus. + V. 37 a. 4) N.R. Corpus eius ad quantitatem cervi est. 1696. B. het ontbr., geheert. Vs. 1696 ontbr. bij L. - 97. V.A. Ghekinnebact. B. Ende gekinbacht na den e. - 98. V.A. horne. B. heeft horne d. lanc s. - 99. B. Dan. ontbr., dart. - 1700. B. vreesselijc. - 1. V.A. spreict. B. spreect. - 2. V.A. dat het. - 3. V.A. oren e. orebaert. B. horen e. orbart. - 4. V.A. Dan anderen. B. wart. - 5. V.A. ofte m.B. alse d. plomp e. ofte. - 6. V.A. Recht het up. B.R. den a. op. - 7. V.A.B. na s.m. - 8. V.A. gherne. B. gheerne. - 9. V. Enthroes es. A.E. es. B. Enturres es. - 11. V.A. den st. B. den st. g. es. - 12. V.A.B. scrijft. - 13. V.A. hevet. B.M. die m. als dat p. - 14. V.A.B. Corter e. sachter. - 15. V.A. scouderen. B. bi den. - 16. V.A. so hes et ghehaer. B. Brun rout hevet d.h. - 17. V.A. wullen manieren. B. manieren. - 18. V.A. luud, stieren. B. stieren. - 19. V.A. horne. B. Sine horne c. al ombe gange. - 20. B.E. te stridene wel gehange. - 22. V.A.B. oghen beden. 1) N.R. cornua ultra cubitalem modum longa. + A. 56 d. 2) N.R. forte uno recuso vel leso. + L. 41 d. 3) N.R. Henichyres. Vinc. L. XX, 53: Enchires. + V. 37 b. 4) N.R. color corporis eius inter nigrum et rufum, magis declinans ad nigritudinem; primi pili in membris sunt aliis huius velut tauri. Het Latijn spreekt hier noch van wolven, noch van wol, als de varianten. 5) N.R. cornua eius multum recurvata et ad pugnandum habilia. 1723. V.A. die coe. B. alse die c. - 24. V.A. Ghevoet. e. stare. B. Ghevoet e. ghesteert. - 25. V.A.B. corter. - 26. V.A.M. slaghe v. ghedoghen. B. ghedoghen. - 27. V.A.S. dure soete v. het. B. dore soete vlesch het. - 28. B. daer ombe slaet e.j. - 29. B.E. alsment o. sine w. - 30. V.A.B. Blivet s. st. al st. - 32. V.A.E. werpt sinen drect ute echt. B.E. werpt sinen d. ut echt. - 33. V.A. roeden v. ofte. B. Ene rode v. ofte. - 34. V.A.A. hem wort v.c.w.B. Ende alse h. wert. - 35. V.A.B. die diere. - 36. A. dic. - 37. V.A.B. om. - 38. V.A. sal g. - 39. B. dierekijn. - 40. V.A. Almaengen. B. Dier v. - 41. V.A. Hye e. soee. B. Hi e. soe d. alse. - 43. B.O. aerde. - 44. V.A. te etene. V. lijd. B. alse d. somer l. - 45. V.A.D. soee e. ghierich. - Vs. 1745-46 ontbr. bij B. - 46. V.A. Maer d. hye. - 50. V.A. der spisen. B.G. der spisen toe. - 51. V.A. hare. B. verstoept hi hare. 1) N.R. cauda ipsius brevis est ratione corporis. 2) Lees: Als en wort in plaats van Als of en woerde. - N.R. Cum appropinquat tempus partus. 3) N.R. multa ipsius generis animalia. + A. 57 a. 4) N.R. Henitra. + L. 42 a. + V. 38 a. 1752. V.A. wort markende. B. alse d.s. wert. L. merkede. - 53. B. besloten. - 54. V.A. doet soe. - 55. B.E.m. ander heimelijc g. - 57. V.A. al h. ghevouch. B.E. et die sp. al h.g. - 58. V.A.E. laet den snodel w.g.B. laet den vrecken w. gnoech. - 59. V.A. ghevallet. B. die s. comt ghevallet. - 60 V.d. soe hevet. A. die soee. B. die soe. - 61. V.A. Ende soe r.B.E. so r.e.e. so v. - 62. V.A. Die hye die hem t. wretheit (wrecheit) s.B.D. hi die h. - 63. V.A. Hevet. B. Heeft. L. Ende hevet. - 64. Elc man d. wille wachte. B.E. man d. wille. L. mensche. - 65. B. Errinatius es. - 66. B. warheit. - 67. V.A. cyrogrillis. B. cycrogrillus. - 68. A. hir. B. ghenaemt. - 69. V.A. hetet in Duutscher t. B. heetet in Dietsche. - 70. V.A. Vlaemsch e. herts. B. In Vlandren e. herts. - 71. V.A. zwijnkijn est. B. Nae I swinkijn. - 72. V.A. met d.B. met dorise. - 73. V.A.B. buuc. - 74. V.A. Beseft het v.g. jof c.B. Beseffettet sorghe g. ofte c. - 75. V.A. Twint. V. gadere. B. So windet h. - 76. V.A.B. wapine. - 77. V.A. Hets te siene of te tastene q.B. Hets te siene ende te tastene q. 1) N.R. foramen... per quam (l. quod) possit furari mare nescio sufficienciam sue aviditati. 2) Lees met varianten: Die hie, die hem enz. + A. 57 b. 3) N.R. cyrogrillus. 4) Zie vs. 1199 vlgg. 5) Lees met de varianten: swijnkijn. - N.R. forma procelli (l. porcelli). 6) De lezing der varianten is hier te verkiezen: Hets te siene ende te tastene quaet. N.R. unde fit ut difficulter se videndum palpandumque praebeat. 1778. V.A.B. doemer. - 79. V.A. warmen watre. B. warm. - 80. V.A.S. est, tastene. B. Eest t.s.e. tastene g. - 81. V.A. Ambrosis, verstane. B. verstane. - 82. V.A. Dat het. B. Dat es. - 83. V.A.B. Het m. te sinen hole. B. utgange. - 84. V.A. vorsiet. B. versiet. - 85. V.A. Welc. B. Wechs sins die w. - 86. V.A. noort so bestopt het. B.n. het stoept s. - 87. B. steet. - 88. V.A.E. sulc t.B.E. wetijt dat wijnt zuet geet. - 89. V.A. stopt het tsuden e.o. N.B. stoppet tsuden e. ontdoet N. - 90. V.A.B. sinte Ambrosis worden. - 91. V.A. droghet. B. vlesch droge e. binnen dlijf. - 92. V.A. maghe gheen confortatijf. B. Dat es ter m. confortatijf. L. confortijf. - 93. V.A.B. Het d.w. orine. - 94. V.A. es het te haren s.B. eest te haren s. - 96. V.A. point. B. In den p. dat mense h.e. - 97. V.A. sijn. B.D.g. es ende m.v. sijn. L. sine. - 98. V.A. als sw. B. eest g. als een sw. - 1800. V.A. Heeft. B. Heeft b. gaten. - 1. V.D. die voghele. A.D. der voghele. B.D. der vogle eter dats w. - 2. V. liegen. A. lieghen. B. Sine h.l. rechte aldaer. + L. 42 b. + V. 38 b. 1) N.R. Carnes... vim habent desiccativam et dissolutivam. 2) N.R. Utilis est hiis (qui) ad lepram elephantinam dispositi sunt. 3) N.R. Erinacius pinguis et medicinalis, excoriatus porcello assimilatur. 4) N.R. Solus erinacius duos annos (l. anus) habet per quos feces emittit. Omnia animalia generancia quadrupes habent testiculos in anteriori parte praeter erinacium, cuius testiculi sunt prope renes sicut avium. - Vs. 1801 is in de meeste teksten geheel bedorven; alleen uit B. laat zich de ware lezing opmaken. De tekst is waarschijnlijk aldus te herstellen: Daer der vogle niere ligghen, dats waer, Sine hoeden ligghen rechte aldaer. Of misschien, als bij Bormans: Daer der vogle eier ligghen. 1803. V.A. Ysidorius scrivet dat het v.B. Isidorus s. dat cl. - 4. V.A. up. B. In den erfst in d. wingaert. - 5. B. druve. - 6. V.A. Dan. B. Ende lesense dan op w. - 7. V.A. up e. draechse also. B. wintelt daer op e. draghes soe. - 8. V.A. Sine jonghen die des sijn vro. B. Sinen jonghen des sijn si vro. - 9. V.A. Dat herts. B. Herts vlesch te p.L. Dats. - 10. V.A. peke. B. gheminch thant. - 11. V. luxemen. A. liixemen. B. licsemen. - 12. V.A. spreict. B. Dit spreect P. vor waer. - 13. V.A. Aelbrecht s. al b.B. seid al b. - 14. V. teen teghen. A. teen j.B. Alse deen j. dander. - 17. V.A. creature. - 18. V.A. Daert bi sine ghenouchte hevet. B. Daert bi sine ghenoechte hevet. - 19. V.A. dat es e. ermelijn. B. Ermenius es e. heimelijn. - 20. V.A.E. huutscone. B. utescone dierekijn. - 21. B. wesels. - 22. V.A. Oec segghent mee. B. Oec s. - 23. V.A. al eens. B. aleens. - 24. A. wiintertiit. B. wintertiden eest. - 25. V.A. ant ende. B. steert ende an dende. - 26. V.A. tsomers hitte h. comt. B.A. hem des somers hitte es gende. - 27. V.A. up d. ric. B. eest op d. rugghe brun. - 28. B. gheerne. - 29. V.A. haren vleessche l.B.W. het bi haren v. leeft. - 30. V.A.B. sijn vel. B. heeft. L. sijn ontbr. - 31. V.A. es het. B. eest wert. - 32. V.A. ne doghet. B. ne doghet in gheerre. + A. 57 c. 1) Lees: Sijn jonghen die sijn dan vro. + L. 42 c. + V. 39 a. 2) N.R. excepta extremitate caude. 1833. V.A. ghehort. B. Want v.d., ghort. - 34. V.A. vort. B. Nu hort, vort. - 35. V.A. Falena dats. B. Falena es. - 36. V.A. onghehier. B. onghier. - 37. V.A. Varre. B. herde w. landen. - 38. V. des m.B. scanden. - 39. V.A. Omme te matene sine hoverde. B. mattene sine hoveerde. - 40. V.A. uutgroter onwerde. B.W. het m.s.g. onweerde. - 41. V. Bestaetheit. A. Bestaethet. B. Bestaet. - 42. V.A.B. verwintene. - 43. V.A. scuertene in vele st. B. scortene in vele st. - 44. B. eest. - 45. V.A. Dat het ghemoetet an der vlucht. B. ghemoette van der vlucht. - 46. V.A. Enen c. mit g. vrucht. B. Enen c. met g. vrucht. - 47. V.A.E. alstene oetmoedich. B. den oetmodegen. - 48. V.A. deet h.q. no g. B. So ne doet h.q. no g. - 49. V.A. Furmiculus dat es e. furet. B. Furmiculus es dat furet. - 50. V.A. ghelen. B. Ende es na den wesel g. - 51. V. Meere. A.B. Meerre. - 52. V.A. tfitsan. B. twissau gheel. - Vs. 1852 ontbr. bij L. - 53. B. vreder. - 54. V.A. sine cr. gheleesten. B. sine cr. geleisten. - 55. V.A. Die. + A. 57 d. 1) N.R. Falena. 2) In ons teksthandschrift is wilen ongetwijfeld bedorven uit velen. Men herstelle alzoo: an vele sticken. 3) N.R. si in obvium hominem ex fuga vel ex timore humiliacionis indicium deprehenderit subsistit interdum et evadere illum permittit. Lees in vs. 1845 met de varianten: an der vlucht, en in vs. 1846: met groter vrucht. + V. 39 b. L. 42 d. 4) N.R. Furunculus. 5) N.R. inter album et buxeum colorem habet. 6) N.R. consimilis valde putorio. 7) N.R. ferum nimis ultra quam in viribus ei natura concedit. 1857. B. dan ontbr. - 58. V.A. moeten ute dor die n.B. Oft si moten st. dor n. - 59. V.A.A. haetsi. B. ne hatense. - 60. V.A.M. wat so l. minste. B. leeft minste. - 62. V.A. tvleesch. B. vlesch. - 63. V.A.B. el ontbr. - 64. V.A. te quaetheden staet. B. Ende t.q. st. hem die m. - 65. V.A. jonghe. B. jonghe h. dat furet. - 66. B. Sevene ofte achte es g. - 67. B. segmen. - 68. V.A. Als die soee wille te noten t.B. Ende a.w. dan notens tiden. - 69. V.A. si. B. Heft soe d.n. haren g. - 70. V.A. Si tedrenct. B. Soe te drinc. - 71. V. XL daghen draghen sise. A. XL d. draghen sise. B. Virtech d. draghen si. - 72. B. blint. - 73. V. dair na. V.A.B. den ontbr. - 74. V.A. Beghonnen si dan b.B. cnaghen. - 75. V.A. Furionet spreict. B. Furionus spreect. - 76. V.A.B. luxurieus. - 78. V.A.E. dicken moetet v.V. dan. B. Dicke moet v.a. - 80. V. levet eist w.w.B. Niet langhe levet wiltmen w. - 81. V.A. dat die dinc es. - 82. B. Dat ès bi sire. 1) Beter is de lezing der variant: ute. - N.R. edocti sunt furunculi, ut antris, quibus cuniculi delitescunt, a venatoribus imponantur, ac illi foveas audacter penetrant impetuntque morsibus bestiolam adusque angustiatam in rethia expulsam deiiciant. + A. 58 a. 2) N.R. femina non habens marem quando stimulatur tumescit et moritur. Lees in vs. 1868 met de varianten: Als die soe wille te notene tiden. Ter vertaling van tumescit in 't origineel, leest men in ons teksthandschrift: verderret, bij V. en A.: tedrenct, bij B. tedrinc, volgens de uitgave van Bormans (in 't Hs. misschien, tedrint?). Hierin schuilt de ware lezing, t.w. tedrint, van tedrinten, opzwellen. Zie V. Vr. e.v.M. Gloss. op Drinten. 1883. V.A. als hem d.w.B. alse hem d.w. wee d. - 84. V.A. Ghebaret of het ware. B. Ghebaret dan o. ware verwoeet. - 85. V.A.B. meerre d. die m. - 86. V.A. Ende o.d. diere n.c.B. Ende om datter n.c.L. Ende ontbr. - 87. V. naturen. - 88. V.A. Luxurien. B. onweget. - 90. B. So en m.h.l. nit. - 91. B. soe note rustet. - 92. V.A. ist dat dat vl. B. vlesch. - 93. V.A. Furionet. B. Furiones n.m. - 94. V.A.B. Recht. - 95. V.A. soet leit o.e. hie b.B. si. - 96. B. Ende in d.m.l. - 97. V. seere. A.B. sere. - 98. V.A. niet ne v. - 99. V. Als q. menschen. A.B. Dies q. menschen. L. Die. - 1900. V.A. Dies ic laes. B. Dies ic lase. - 1. B. Fenes. - 2. V.A. bescrivet. B. af. - 3. V.A. van live. B. quaetheiden g.v. live c. - 4. V.A. diere. B. In derde. - 5. B. decke, derde. - 6. V.A. Of e. dier g.s.v.B. Oft enech dier daer g.s. verde. - 7. V.A.D.s. dr. niet ne openbare. B.D.s.d. niet oppenbare. - 8. V.A. Dat f.B. Dat f. daer w. 1) Lees met de variant B.: die wille wee. - N.R. Cum coit elevatur et fere grassandi modo agitatur super feminam, et tamen non potest perficere coitum, quod intemperancius appetit, clamat et inquietatur coitus ipse. In omni quippe animali natura negat multum coitum, licet appetat multum cupido luxurie. + V. 40 a. L. 43 a. 2) De Latijnsche tekst is hier niet zoo beschroomd en voegt er bij: ut coeat adversus ut canis, vel stando ut erinacius, vel femina supra iacente. + A. 58 b. 3) Lees met de varianten: van live. - N.R. licet parva sit corpore. 4) Lees in vs. 1906 met de varianten: Of enich dier ginghe sire vaerde; in vs. 1907: daer niet openbare; en in vs. 1908: Dat feles. - N.R. animalibus insidiantes excrementa stercore suo eiciunt atque terra obruunt, ne transeuntes intelligant odorem illum indicem esse sui. 1909. V.A. het d.d. diere. B. Alset dan d. diere. - 10. V.A.B.W. het ne m. oec l. - 11. V.A. het. B. Gaet swarlike. - 12. V.A. alset een s. te s.w.B. dan een s. te s.w. - 13. V.A. Mordadelike vaert het up hem. B. Morderlike vaerter op. - 14. V.A. clawen. B. Beide. - 15. V.A. gaet scueren. B. gaet scoren. - 16. V.A. somighen. B. sl. den y. - 17. V.A. maken e. heimelic dec. B. maken e. heimelijc dec. - 18. V.A. hare s. dats wel haer drec. B. hare s. dats haer drec. - 19. V.A. biechte. B. Met. - 20. B. ombe. - 22. V.A. comen h.d. mee. B. comt h. ieman i.g. - 23. V.A. scuersi. B. scoren. - 24. V.A.H. soet e. vort ghevare. B. soet ember vord ghevare. L.H. sijt e.v. gevaren. - 26. V.A. Int l.B. Int lantscap Etheopen. - 28. B. spreect oppenbare. - 29. V.A. soee an d. borst. B. soe an die borst. - 30. V.A.T. spenen. B. spenen draghet alse. - 31. B. Het p. - 32. V.A. daert. B. daert in w.L. daer. 1) N.R. in sylencio pro cedit gravi tractu levia vestigia protrahens. 2) Lees met de varianten in vs. 1917: dec voor dect, en in vs. 1918: dats haer drec. - N.R. pauperum oppressores, qui et quasi stercus eicientes confitentur quibusdam famosis et religiosis viris, videantur boni. + L. 43 b. + V. 40 b. 3) Lees met B.: Maer comt hem ieman int ghemoet.

Der naturen bloeme (1878)

Boek II.