| |
| |
| |
| |
Boek VIII.
+ Ghemeenlike vintmen van hem somen
Boeme die van sade comen,
+ Als eyken ende eschen mede;
Some poetmense na dien sede,
5
Datmen wilghen poeten pleghet;
+ Sulke wassen, alsmen seghet,
+ Ute troncken, daer wijt scouwen,
Als daer een eyke es ghehouwen,
Jof ene boeke wast te hant 1):
10
Ander maniere in menech lant.
Some boeme sijn so ghemoet,
Datmense met wortelen planten moet;
Some worden si groet ende jonc,
Datmense ent op ander tronc.
15
Ons doet verstaen Palladius,
Pesekers sonder enighe stene,
Ende andre haer ghelike ghemene.
Men neme ene wilghe jonc,
20
Wel wassende op haren tronc,
Omtrent ghewassen hoghe V voete,
Ende doerbortse met goeder moete,
Ende beide enden in daerde danne,
Ghelijc ofmen enen boghe spanne.
25
Des pesekers plante staet onder dat,
| |
| |
Ende men doetse wassen dor tgat,
Ofghedaen telghe ende blade,
Ende laetse met goeder stade
Wassen wel te maten dure.
30
So nemtmen ter selver uren
Ende stopt met aerden tgat,
Ende bint vaste te samen dat 1).
Daerna laetment een jaer dan staen,
+ Ende die boeme te samen gaen,
35
So datse te samen verheilen,
Ende haer nature onder hem delen.
Dan snijtmen den peseker ontwe,
Ende neemt vetter aerden mee,
So datmen dan dat dect so hoghe,
40
Datmen bedect den wilghen boghe,
Ende men beghietet dicke in een:
Dit woerden pesekers sonder steen.
Daermen beste boeme of winnet
+ Ende daermen goede vrucht kinnet,
45
Weder dat appele sijn of paren,
Dats datmen haer kerle te waren
Neemt alsmense ripe waent,
+ Ende mense in October maent
Droghen in die sonne doe,
50
Ende leghse in enen pot daer toe
In wel ghesichter, vetter aerde,
Ende houdse te winter waerde,
+ Ende mense in Marte poeten doet 2):
Hier of coemen boeme goet.
55
Hier ent die tale int ghemene:
| |
| |
Nu hoert van elken voert allene,
Teerst in A, daerna in B,
Na dordine van den A.b.c.
Arbores Eden dat sijn boeme,
60
Daer wi ghelijc enen droeme
Of spreken connen of tellen bet 1),
Want si sijn int paradijs gheset;
Want Eden, des sijn wi wijs,
Es in Hebreusche dat paradijs,
Na sinen wille, na sijn ghebot,
Int hoghste ende int edelste mede
Van alrehande aertsche stede.
Jacob van Vetri seghet wale,
Dien God daer plante properlike
Alle menschen sijn ombekent,
Want ets hogheste van Orient.
75
So verre lants, so ongheweghet,
+ Als ons die rechte waerheit seghet,
Es tuschen dat ende onse elende,
Dat noyt man sonder Adaem kende.
Al mochtmer toe comen mede,
80
So es al om bemuert die stede
+ Met ere muren vierin scone,
Al op toten hoghen throne.
Noch quaet inghel, noch engheen man
85
+ Doer vele boeme diere in staen.
Als wi weten sonder waen,
En heefter die scrifture te samen
| |
| |
Els nemme dan twe bi namen:
90
Ondersceyt van quaet ende goet,
Daer an brac Adaem tghebot,
+ Dat hem hiet ons Here God.
Dander heet des levens hout,
Dat es van sulker ghewout,
95
Als ons scrifture doet verstaen,
Diere of ate, sonder waen,
Van sire vrucht, hi soude bliven
In enen staet sonder ontliven.
100
Die sijn oec te wonderen mee
Dan andre boeme diemen vint;
Want Moyses van hem ontbint
Een punt, al daer hi benediede
Josephs gheslachte ende vriede,
Dappele der sonne entier mane;
Ende al ontbintment in andren sinne,
Nochtan meent hi iet groets daer inne 1).
Van desen boeme ghewaghet des
110
Te sinen meester Aristoteles
Alexander, ende scrivet, hi vant
Desen boem in Inden lant,
Ende sine hoghe C cubitus.
Gheandwort was hem, wi lesent dus,
115
Tien boeme dat hi sinen ende name,
Waer dat hi te Babilonien quame;
Ende men wille weten overwaer,
| |
| |
+ Dat hem die duvel antworde daer 1).
Sulke wanen nochtan mede,
120
Dat hem God antworden dede.
Der papen boeme heten die vrucht,
Die daer an hinghen in die lucht,
+ Dit vintmen lesende over waer.
125
Agnus castus, als Platearius seghet,
Es een boem daer cracht an leghet,
Want hi es droeghe ende heet
Die mensche dies ghecrijcht ghereet 3).
In den lentin en lovert hi niet,
130
Als andre houts meeste pliet,
Maer als die somere es duerheet.
Sijn nature es, alsmen weet,
+ Dat hi purgiert ende droghet mede
Des menschen onsuverhede.
135
Dit doet sijn sap ende sine blade;
Ja, daermen sine telghen dade
An enen man ende op hem leide,
Hi maecten reine ende sochte beide.
Sine blade ende sine bloemen
140
Moeghen in medicinen vroemen;
Want twater, daermen dat in siet,
Swels et te verslane pliet,
Ende es nuttelec oec mede
| |
| |
Tote des menschen scamelhede 1).
145
Leder, datmen daer in siet,
Es goet den menschen, diet pliet
Nachts hem tonsuveren in droeme 2):
Dits die virtuut van den boeme.
150
Een diere boem in Orient,
Die lanc wast ende harde slicht.
Sijn hout es wit ende licht,
Dat niet lichte rotten en mach.
Woerm en eet op ghenen dach.
155
+ Hier int lant heetment abeel,
Maer hine heeft deser macht gheen deel.
Amigdala dats damander boem,
+ Ende, eerste nemets goem,
Die bloit alst waermen beghinnet.
160
Hete lande dese boem minnet,
Daer es hi drachtich ende goet;
In couden lande hijt node doet.
+ Aristoteles die seghet,
Datmen desen boemen pleghet
Steectmer enen naghel duere,
So werpt hi uut erehande gomme,
Ende die vrucht wort soete daer omme.
Platearius seghet, dat sine
170
Bittere sijn goet ter medicine 3),
Soete die sijn goet ter spise
| |
| |
Ysonde goet, den sieken in alre wise,
Die ligghen in heter sucht:
+ Oec confortiert mede die vrucht.
In Endi es datter vele sijn.
Plinius sprect, als ict goeme,
Dattet riect na den lauerboeme.
Sire vrucht can niemen ghenesen.
180
Van Alexandre machmen lesen,
Dat als in Endi quam sijn heere,
Dat hem die soete roeke ghere
Gaf tetene dat quade cruut,
Ende hadde wel naer al uut
185
Bi sulker dinc sijn heer verloeren.
Oec wast daer erehande doren.
Sijn sap maect al oghen blint 1).
Oec es daer een cruut bekint,
190
Maer menech clene serpentkijn fel
Leghet daer in, dats emmer waer,
+ Wien so si steeken, et stervet daer.
Dit hebbic bedi hier ghenoemt,
So wat mensche die ute coemt,
195
Dat hi hem hoede al omtrent
Van dinghen die hi niet en kent.
Die Adaems boem heet bedi,
200
Als ons seghet Jacob van Vetri,
Om dat si appele draghen vele
Schone ende van vaerwen ghele,
Ende elc appel met ere beten 2),
| |
| |
So datmen sien mach ende weten,
205
Dat God toghet in aertrike
Adaems sonden wel dorperlike.
Ja, ons seghet mede aldus
Van andren appelen Josephus,
Daermen die mesdaet an bekent,
210
+ Twi Sodoma was ghescent,
Daer God sulfur ende brant
Van den hemel of waerp tehant,
Ende daer die dode ze nu leghet.
Omtrent doveren, alsmen seghet,
215
Staen boeme die scone appele draghen,
Maer binnen, so horic ghewaghen,
Es el niet dan aschen die stinken;
Ende dit mach ons wonder dinken,
Datmen dese tweherande mesdaet
220
In den appel noch verstaet.
Bdellium, als Plinius seghet,
Int lant, heet Bactria, te stane.
Swart so es sijn ghedane,
225
Van der groete van ere oliven.
Uut dien boem sietmen driven
Erehande gomme sere goet,
+ Die riect utermaten soete.
230
Men nutse te menigher boete.
Die glose spreict up Genesis,
Datsi met wine ghemenct best is.
Buxus es een boem van den doene,
Somer ende winter es hi groene.
235
Busboem hetet in onse tale.
Men oerbaerten, weetmen wale,
+ Meest ten tafelen daermen in scrivet,
| |
| |
+ Omme dat langhe gans blivet 1);
Doch etent die woerme, als wijt vinden,
240
Eer dan thout van der linden.
Cedrus es een der edel boeme,
Die hoghest wast, als ict goeme,
Wies blade wel te rieken plien,
Ende daer die serpenten of vlien.
245
Sijn hout riect so wel ter curen
Ende mach langhe gheduren.
Hem loept uut erehande resine,
Die cedra heet in Latine,
Daermen boeke mede bestrijct,
250
Ende nemmerme daer na en blijct
+ An den boeke woerm enghene,
Noch sine rotten groet no clene.
Serpenten vlien oec dien roeke mede.
Men vint cedra in hare stede
255
IIeerhande, alsmen ons waghet,
Een die bloiet ende niet en draghet,
Ander die niet bloiet een twint,
Ende dats daermen die vrucht an wint.
Die minste draghen, dies ghelovet,
260
Appelen als groet als mans hovet.
Jacob van Vetri die seghet,
Dat sijn appel III crachte in hevet:
Tuterste es van heter nature;
Bet ghetempert wel ter cure
265
Ende talremeeste dats cout 2).
| |
| |
Omtrent den bergh Libanus,
+ Die en draghen niet, wi lesent dus.
270
Bina van des ceders ghewout,
Want et wast hoghe ende groet,
Ende niet felgiert doer ghene noet,
Al daerment ten balken leghet 1).
Ets hout dat wel te rieken pleghet.
275
Int lant, daer dit hout wel gheraect,
+ Pleeghtmen datmen daer of maect
Der doden kisten om den stanc,
+ Die van den doden coemt, dies stranc 2).
Cerasus dats die keselare.
Dat Lucillus, een Roemsch here,
Poten wan met groter ere 3),
Ende vellede een port altesamen,
Die Cerasa heet bi namen,
285
Ende dat al daer int lant
Hi die alre besten kersen vant,
Ende brochtse eerst na over zee,
Ende gaf dien name emmermee
290
En ware sijn vrucht niet so ga,
Sie ware te prisen vele te bet,
+ Want si coel es ende nat.
Die kerlen, horic ghewaghen,
| |
| |
Sijn goet der blasen ende den maghen.
295
Castanea, als Ysidorus seghet,
Es een boem die te draghen pleghet
Vrucht die castanien heet,
Die sijn wel smakende ende heet,
300
Dies sijn si goet in winter stont,
Want si den maghen metten wine
Gheven macht verhit te sine.
Ebenus, als Ysidorus seghet,
Es een boem die in India pleghet
305
+ Ende in Ethiopien in der Moer lant.
Ghehouwen wort hi altehant
Verhaert ghelijc enen stene,
Hen ne mach bernen gheen vier clene.
Al worpmene oec in groten viere,
En ghene vlamme hi gheven can,
Maer hi verdervet in aschen dan 1).
Es datmen over tbeste noemt.
315
+ Ets sochte, swart alst horen ware,
Ende dat van Inden coemet hare
Dats beide swaert ende wit,
Ende niet also groet als dit.
+ An wieghen bintmen dustane hout,
320
Want men seght, et heeft ghewout
Te verdriven van den kinden
Yselike woerme, die wi vinden
Dat si in haren slape sien. 2)
| |
| |
Platearius seghet van dien:
325
Sijn hout ghepulvert harde clene
Breect in die blase die stene.
Esculus dats die mespelare.
Sine vrucht nes niet mare,
Eer si gheroert es ghemene. 1)
Si sijn nutte ende bequame
Die siec sijn in den lechame.
+ Thout es utermaten haert,
Nochtan ist eer iet lanc verart.
335
Ficus, als Ysidorus saghet,
Es een boem die vighen draghet.
Sine blade die sijn quaet.
Wat so onder hem wast ende staet
Verdervet, men doeder toe andren raet. 2)
340
Oec seyt Plinius, dat verstaet,
Sijn vrucht hevet soeten smake,
+ Diemen vint van enigher sake.
Pleghen te leven daer bi,
345
Maer die sijn soeter dan donse sijn.
Plinius seghet die meester fijn,
Dat si quaet sijn vele lieden.
Als hi in India voer striden,
350
Vighen tetene tallen tiden. 4)
| |
| |
Meesters segghen voer waerheit hier:
Men binde enen wreden stier
An den vigheboem, hi salre mede
355
Sijn witte sap, dat wilmen weten,
+ Es nutte jeghens serpenten beten.
Oec en es dat sap niet quaet
Den smitten die in doghen gaet.
+ Galienus te verstane doet:
360
Sine sijn te verduwene niet goet,
Datmense ete met ghenghevare.
Fagus, na dat ict besoeke,
Es een boem dienmen heet boeke.
365
Sine vrucht es soete in den mont,
Maer quaet ter berst in alre stont. 1)
En gheen olie nes so claere,
Die beter iet in lampten ware,
Dan diemen van boeken slaet.
370
Sijn hout es haert, te houwen quaet,
Nochtan etent die woerme te hant.
Dese boem wast in menech lant.
Fraxinus, als Ysidorus seghet,
Es datmen den essche te heten pleghet,
375
Een boem ist nuttelec ten schachten.
+ Die esche die heeft vele crachten:
| |
| |
Men maecter mede wel enen brant 1).
Men minghese met aisine te hant,
+ Ende leghse daer die brant sal wesen,
380
Daer blivet ene bleine van desen.
Ghestampt wel es medicine
Jeghen scueren ende jeghen galen 2),
Die sware den mensche betalen.
385
Eschen scuersen ende eschen loef
Niewe ende moerwe, hebs gheloef,
Wel ghewreven met waermen wine,
390
Van eschen houte een alghelijn
Sonder ander hout ghemanc,
Houtmer wijn in overlanc,
Die wijn es ghedronken goet
Dien die milte we doet 3).
395
+ Juniperus, dies neem ic goem,
Dinct mi wesen die jenewerboem,
Ende die es dus ghenatuert,
Dat een coel viers een jaer duert,
Datmen met sinen aschen vet 4).
+ Heet ende droghe van manieren.
Haer doen es van rechter nature,
| |
| |
Ontbinden ende verteren humuere 1).
405
Jeghen bijt evel van leden
So salmen jenewere sieden
In reynwatre ende dat ontfaen 2).
Die met lancevel es bevaen
410
Ets goet jegen sine pine.
Van desen houte maectmen mede
Olie van groter moeghenthede.
Teersten moet ghedroghet wesen
In die sonne thout van desen;
415
Dan setmen enen pot gheheel
+ In daerde diep ghenoech een deel,
+ Ende enen andren op sinen mont,
Ende die ydel oec ter stont,
Die hevet in den bodem een gat.
420
Vol van den houte lechmen dat,
Ende stoppet boven so tien tiden,
Datter ghene lucht uut mach liden.
Dan maectmen an den pot een vier
Also staerc ende also fier,
425
Dat dat hout binnen versmacht 3),
Also coemt met groter cracht
Uut dien houte een lettelkijn
In den nedersten pot tier stede.
430
Dit es goet jeghen den rede
Ende jeghent lancevel mede,
Bestrijcmer mede smenschen lede,
Ende mede ghenut in spisen.
+ Oec ist mede in alre wise
435
Jeghen tgroet evel swaer,
| |
| |
So moetmer salven mede daer
Eens menschen ribben, horic lien;
Ende die vele heeft melancolie,
Die salse eten, et sal hem bliken,
440
Ende oec sal hiere hem mede bestriken,
Die siec es van artitiken:
+ Dus ist een medicine rike.
Laurus es oec een boem allene
445
Daer gheen blaxem, alswijt kinnen,
Nemmerme an en mach ghewinnen.
Sine blade, wat soes ghesciet,
En vallen te wintere niet,
Ende sijn goet van roeken mede.
450
Men salse in ene donker stede
Droghen daert es sonder roec 1),
So bliven si goet tjaer over oec
+ Ende sijn nutte ter medicine.
Platearius seghet int sine:
455
Dien die maghe qualec verduwet,
Of die van couder maghen spuwet,
Drinke wijn ghesoden metten bladen;
Ende dien coude reume scaden,
Men sal rosen met loveren bladen
460
+ Int water sieden ende so begaden,
Dat boven ghestopt es in den mont,
Ende hi, die es onghesont,
Sal dien doem in den mont ontfaen,
Voerhoeft ende slaep daer mede dwaen 2).
465
Bacca heet die vrucht in Latijn,
| |
| |
Die van sulker virtuut sijn,
Dat si verteeren ende ontbinden.
Ene olie machmen daer of vinden,
Die goet es jeghen daertitike
470
Ende jeghen evel dies ghelike
Dat ons coemt van couden saken 1).
Die olie moetmen dus maken:
Die boke van lovere boeme
Moetmen breken, als ict goeme 2),
475
+ Ende langhe in olie sieden,
Ende dan uutduwen, so salt dieden;
Ende dit heetmen olie laurine,
Die goet es jeghen menighe pine.
Dies ghelijcs machmen begaden
480
Van den verschen louwer bladen.
Lentiscus, als Ysidorus seghet,
+ Es een boem daermen of pleghet
Olie te maken van sire vrucht.
Niet hoghe wast hi in die lucht.
485
Oec loept uter scuerse sijn
Sap, heetmen mastic in Latijn,
Ende dats tbeste int hete lant.
Platearius seghet, diet vant,
Dat sine blade nutte sine
Want men daer mede sluten moet
Menstrua, dat sware bloet,
Ende die bloetsucht sluutmer mede.
Hem, die van groter cranchede
495
Dicke spuwen aen haren danc,
Sijn si goet ghenut in dranc.
Scuerde lippe, tonghe, mont,
Ghenesen si in corter stont.
| |
| |
In suchte salmen die blade sieden
500
In aisine, so sullen si dieden,
+ Ende ontfaen daer of den roec,
Ende spoelre mede dat gheswelgh oec 1).
Medica, als Plinius seghet,
Es een boem die te wassen pleghet
505
In gheen lant ende in ghere stede
Dan in Persien ende in Mede.
Men conden noyt ghewinnen
In el negheen lant, als wi kinnen.
Sijn blade sijn medicinale
510
Hem die vercout sijn altemale.
Van roeken sijn si sere goet.
Hier omme ist datmense doet
Onder cleder om soete te bliven,
+ Ende omdat si motten verdriven 2).
515
Dese boem draecht apple tallen tiden.
Als dene ripen ende wech liden,
Sijn dandre volwassen an,
Ende bet jonghere comen ute dan.
Men eet niet dese boems vrucht,
520
Men houtse om hare goede lucht
+ Soe men lanxt mach in hare stede.
Morus dats des moerboems name,
Sine vrucht die es bequame.
525
Ende die bloeseme es so wit,
Ende als die sonne vaerwet dit
+ Dan woerden si roet ende haert,
| |
| |
Maer alsi ripe es wort si swaert 1).
Men seghet dat serpent blivet doet
530
Van den bladen, coemen si op hem bloet.
Rubius heetmen desen boem mede
In Latijn in someghe stede.
Platearius seghet ende toghet,
Dat sine vrucht coelt ende droghet.
535
Dat sap daerof heet dyamaroen 2).
Dat salmen dan sieden doen,
So ist jeghen squinantie goet 3).
Lau ghedronken mede dat doet
Den lechame ontsluten saen.
540
Met honeghe ghemanc ghedaen
Verdrivet sulke luse ghereet,
+ Diemen lumbrici bi namen heet.
Malum Punicum es een boemvrucht,
Diemen nut in heeter sucht,
545
Ende heet van den lande Punike,
Dat int lant es van Affrike,
Want daer waest datmense eerst vant:
Nu wassen si in menech lant.
Poeme gaernate heetmense int ghemene,
550
Want si hebben vele grene.
Malogranata es der bloemen name 4).
Die dese apple droghe name,
+ Ende droghe leide sonder lucht,
II jaer so bleve goet die vrucht.
555
Som suer, som soete heeftmense ghehat.
| |
| |
Die soete sijn waerm ende nat,
Ende die suere droghe ende cout.
Die van colre hevet ghewout,
Ets best datmen die sure hem bringhet 1).
560
Dat sap met sucre gheminghet
Doet den maghe wel verduwen;
Oec sijn si goet jeghen spuwen.
Best sijn die sure diemen vint,
+ Want die soeten maken wint.
565
Mirtus, als Ysidorus seghet,
Es een boem die te wassen pleghet
In woestine ende op stene,
Ende op zeeovere ghemene.
Fisike boeke die bescriven,
570
Dat dese boem nutte es den wiven,
Want hi over hitte ende over cout
Tempert al met sire ghewout.
Dat tsap van desen te helpen pleghet,
575
Sietmen sine blade in wine,
An leveren of an longhen hevet.
Sijn pulver mede, dienment ghevet,
Helpt in spisen mede in dat.
580
Die scuerse es beter dant blat.
Mirtus hetewi hier dat gaghel,
Maer boeke segghen datmen laghel
+ Ende nappen of maken mach 2);
Doch en wetic niet dat ic sach
585
So groet gaghel int lant hier bi,
Dus twifel ic wat mirtus si.
| |
| |
Nux heet die boem die noete draghet,
Ende also mede, alsmen ghewaghet,
Heet in Latijn die noete mede 1).
590
Platearius seghet teser stede,
+ Dat die haselnoet wel voet,
Ende ghenen wint wassen en doet,
Ende die huut es goet ofghedaen,
Alsmense sal in spise ontfaen 2).
595
Van der nokernoete hi seghet,
Dat die boem te scaden pleghet
Die wassen bi sire stede.
Die vrucht sijn van so groter macht 3),
600
Datmen over waer dit acht,
+ Dat si al sulc venijn verslaen,
Alsmen in spisen mach ontfaen.
Der berst es die noete quaet.
+ Si doet dat ene stemme tegaet,
605
Want si doet enen hees wesen.
Palladius spreect van desen:
Die ene noete poten wille,
Leghse int water IIII daghe stille,
Ende poetse in Laumaent of in Fevriere,
610
Ende leghse lanx, dats die maniere,
Ende enen steen dan onder hare,
Dat die woertel spreed her ontare,
Ende neder niet rechte en gaen:
Si varen te bet sonder waen.
615
Olea, als Ysidorus ghewaghet,
| |
| |
Dats een boem die vrucht draghet,
Daer of coemt olie van oliven,
Groene ende sochte, horic scriven.
Haer licht, als mense in lampen doet,
620
Es onghesonden oghen goet.
Dolie, dienmen eerst uutduwet voeren,
Es best ende soetst, als wijt horen;
Dandre min soete, es die nature,
+ Die derde es wreet ende sure.
625
Soete es die bloeme diere an staet,
Maer hare roec es vrouwen quaet,
Die met kinde sijn bevaen.
Ghesont es si sonder waen.
+ Palma, als Ambrosis seghet,
630
Es een boem die niet en pleghet
Dat een boem es sonder waen,
Die harde menech jaer mach staen.
635
Al wast hi oec in menighe stede,
In elc lant draecht hi niet mede,
So dat ripe woert hare vrucht.
+ In Orienten in heter lucht
Draghet hi best, dus horic raden.
640
Hare vrucht so heetmen daden.
Dese boem heeft hie ende sie,
Ende nemmermeer en draghen sie,
Elc en sta den andren so na,
+ Dat elc telghe boven den andren ga,
645
Als elc hem voghet ten andren waert;
Ende dats in den lentin hare aert,
Dat elc hem ten anderen boghet,
Ende elke pinet en poghet
Als die soect sijn ghenoet,
| |
| |
650
Ende dit es een wonder groet.
Die hi bloiet ende die si niet.
Sulc es die te segghen pliet,
Dat soe moet hebben C jaer,
Eer si draghet over waer.
655
Dat en dar ic niet over waer vortgheven,
Want ict niewer en vant bescreven.
Platanus, als Ysidorus seghet,
Es een boem die te spreden pleghet
Sine telghe al omme ende omme
Sine blade breet ende dinne
Als wijngart blade, als ict kenne.
Om sine telghe ende omme sinen scade,
665
+ Was hi wilen waert ende vri,
Ende emmer staet hi fonteinen bi.
+ Men planten wilen in conincs hove,
Ende was van also groeten love,
670
Om dat hi soude wassen groet.
Sulc wit, sulc swart, des nemic goem.
Uten swarten canmen pec maken,
Ende uten witten hars gheraken;
675
+ Ende loepter oec uut erehande traen,
Dat claer es ende wel ghedaen,
Ende woert hart ghelijc den stene,
Dat hetewi ammer int ghemene.
Die pijnboem es niemen quaet
680
Die onder hem wast ende bi hem staet.
Die pijnapple die sijn goet,
| |
| |
Als Platearius weten doet.
Den appel leitmen op tfier dan oec,
Ende men ontfaet daer of den roec
685
Metter nese, diere of gaet,
+ Wetet wel dat an staden staet
Den hersinen ende maect goet bloet.
Ten droeghen hoeste ist oec goet,
Ende te menigher dinc ist medicine,
Sijn van naturen nat ende heet 1),
Na den boeke, als ict weet.
Populus dats die popeliere.
Men vint daer an Herhande maniere.
695
Deen draght blade van sulken doene,
An deen side wit, an dander groene,
Ende dinct mi gheliken een deel,
Als of men meende dien abeel;
700
Draghet vrucht goet ende diere
Int opperste van den telghen ghevest 2):
In Meye es dit ghegadert best.
+ Datmen dus te gaderen pleghet:
705
Men neme die cnoppe daer si staen,
+ Daer dat loef ute sal gaen,
Ende dat salmen sieden in botter smout,
Daer noit toe en quam gheen sout;
Ende die botter moet sijn van der coe
Dat sietmen dan so overlanc,
+ Tote dat groene es al ghemanc.
| |
| |
Doer een cleet so duwemen dat,
Ende ontfaet in een aerden vat,
715
Dus ist goede salve te samen,
Ende heet populum bi namen.
Dits jeghen die hitte goet,
Ende als enen hoeftswere we doet,
Ende salver mede slaep ende voerhoeft,
Hi gheneset saen, dies gheloeft.
Bede swellinghe ende wonden
Ghenest saen in corten stonden.
+ Hebben wille ende couder int doen 1),
Daer en sal ghene botre toe sijn;
Salmen eerst doen in een vat,
730
Ende laten te samen sinken dat 2),
Ende dan salment sieden daer mede,
Ende purent alsment tander dede;
Ende dat boven daer of vliet,
Dats datmen doerghinghe siet.
735
Dits goet jeghen frenesie
Ende jeghen hete maladie.
Hebben wille ende couder int doen,
En doere ghene botre toe,
Te gader, ende sietter mede:
+ Dits van der meester couthede.
Quercus dats der eiken name,
| |
| |
Een scoen boem ende bequame 1),
745
Die beide groet wast ende lanc;
Want sine nature es so stranc,
+ Dat hi sere langhe mach gheduren;
Want wi vinden in scrifturen,
+ Dat een eyke van Adaems tiden 2)
750
Alse langhe gheduerde siden
Dat Constantijn vermoeghentlike
Regneerde int Roemsche rike.
Dit was meer dan III dusent jaer,
Die stoet te Mambre, dat es waer.
+ Int lantscap van Orient,
Ende heeft die scuersen buten roet.
Sijn hout es van haertheden groet.
In Ytalien men someghen siet,
760
Maer hine wast te boeme niet.
Die staerxste rubuse sijn
Ter medicine goet ende fijn.
765
Rosa, als Platearius seghet,
Es een vrucht daermen of pleght
+ Vele te nutten in medicine.
Die boem mach bet een doren scinen
Dan een boem van rechter namen.
770
Cout ende droech es hi tesamen.
| |
| |
Men sal die rose lesen roet,
Ondaen ende ghewassen groet.
Die bleke blade entie ghele
Die sijn onnutte in allen spele.
775
Droechtmense metter sonnen dan,
Men machse III jaer voert nutten an.
Van rosen maectmen ende doet
Men maecter of honech rosaet,
780
+ Aldus alst hier bescreven staet:
Men siede honech ende scumet daer naer,
Ende siet doer een cleet aldaer 1);
Dan neme rosen blade daer naer,
Daer toe mede dat witte daer,
785
Dat in die rose cnoppe leghet:
+ Dit scuert in sticken, alsmen pleghet,
So clene ende siet et in honeghe dan,
Onthier et rode vaerwe neemt an,
+ So dat al dicken bestaet.
Confortiert des menschen maghe
Ende suvertse van menigherhande plaghe,
Ende purgiertse van humueren,
+ Die sijn van couder natueren.
795
Sukerrosaet maectmen mede
Mit groeter behendichede.
Rosen blade goet ende fijn
Moeten met sukere ghestampt sijn,
Ende dan in een glasin vat
800
Ter sonnen ghehanghen dat
Ende elx daghes sonder laten engheen
| |
| |
Gheroert te gadre wel ene stont,
Ende ghestopt vaste des vaets mont.
805
III jaer houtment dat niet en deert.
Ende coelt die hete bloetsucht mede;
Jeghen spuwen ist nuttelichede
Ende jeghent evel, heet syncopis,
Met rosen watre ende ment so ontfaet.
Men maect oec dus syroop rosaet:
Men siede water met rosen bladen,
Ende daer na met goeder stade
Ende dit wort rosaet syroep.
Nochtan holpt bet ende soude min schaden
Dat sap van groenen rosebladen
+ Ende suker ghesoden daer toe,
820
Dan datmen suker in water doe.
Dit syroep, als ict bekinne,
Ontbint den lechame van binnen,
+ Ende et stopt des lechamen doen 1).
Ets goet jeghen menisoen,
825
Jeghen syncopis, opdat men name
Die besloten heeft den lechame 2).
Roeke rosen droegh of groene
Conforteert in allen doene
830
+ Als hem deert enighe siechede 3).
Setim, es overwaer bekent,
| |
| |
Die lanc wast ende harde groet.
Niet lichte doer enighe noet
835
En laet hem bernen dat hout.
Oec ist van sulker ghewout,
Dat verrotten niet en mach.
Des vintmen noch an desen dach
Die arke, die so vele diere
840
Ende van so menigher maniere
Noch staende met hare ghewelt
Op den berg van Aermenien,
Die ghemaect was, horewi lien,
845
Van setim, dus ist ghedicht.
+ Sijn hout es wit ende licht.
Moyses arke, als wi lesen,
Was mede ghemaect van desen.
In Salomoens temple sonderlinghe
850
Waren hier of vele dinghe.
Salix dats der wilghen name,
Een nuttelec boem van groter vrame
Int lant daer hi den aert in hevet,
Want hi vele telghen ghevet.
855
Somen hem meer telghen ofslaet,
So hem menigher telghe uutgaet.
+ Si bloiet ende ghevet lucht,
Maer sine draghet ghene vrucht.
Men seghet, wie so wilghen bloemen
860
+ In sine spise heeft ghenoemen,
Dat hem luxurie over waer
Nemmermeer en porret daer naer.
Tsap gheduwet uut sinen bloemen,
Ende in dranke dat ghenoemen,
865
Dat es goet jeghen den rede.
| |
| |
Ghestroiet omtrent hem die leghet
In heten rede of suchtens pleghet,
Omtrent te vercoelen die lucht,
870
+ Bedi ist goet jeghen die sucht 1).
Een edel boem ons bekent.
Der Coninghe boec doet gewach,
Ende seghet dat op enen dach
875
Die coninghinne van Saba quam
Tote Salomoen, want si vernam
Van sire groter wijsheit mare,
Ende brochte met haer dare
Presente van groter dierhede
880
Ende hout van tymus mede.
Die glose seght ons, dat dit hout
Niet en rot al es et out,
Ende et van witheit keert int clare,
Ghelijc alst ene cole ware 2).
885
Therebintinus, alsmen ons seghet,
Es een boem die te wassen pleghet
Hoghe ende hevet scone blade;
+ Ghenoeghelijc es sijn scade.
Uut desen boem, uut deser huut
Dat utermaten wel rieken pleghet.
| |
| |
Datmen sal nemen gheersten mele,
Ende van deser ding niet vele,
895
+ Ende daer of een plaester maken,
Die sweeren hadden ende niet en braken,
+ Si souden scueren, dits bekent.
Men leset datmer wiroec an vint,
Maer dats in dat hete lant:
900
Hier es therebintus iser bekant 1).
Taxus, dies neemt Ysidorus goem,
Dat es een ghevenijnt boem.
Men maecter of erehande venijn,
905
Uwe hetet in onse tale 2).
Dese boem, dat weetmen wale,
Men maecter of selscoten ende boghen,
+ Die langhe gheduren moghen.
In daerde en macht niet langhe duren,
910
Maer boven ist van harder naturen.
Sine blade sijn van den doene:
+ Si bliven al tjaer groene.
In somer tijt in Dietslants ende
915
Die minlixste boem ist van scaden,
Entie minlijxste van bladen 3).
| |
| |
Sijn hout es licht ende wit,
Ende gheen woerm coemt in dit.
In dit hout vintmen soe ende hie,
920
Maer die soe en droech nie;
Die hi draghet vrucht allene
Van smake soete ende clene.
Vitis dats die wijngaert,
Een boem nuttelec ende waert,
925
Van houte so teder nochtan,
Dat hi ghedraghen niet en can
Sine telghen in ghenen lande.
+ Des gheeft hem die nature bande,
Daer hi hem mede so vaste hout,
930
Dat hi cromt opwaert met ghewout.
Sijn sap maect wijn, som wit, som roet,
Die cracht an hevet harde groet.
+ Wijngaert bloeme doet serpent.
+ Die trane, diere uut rent,
935
Es jeghen die tonghe goet,
Wantetse ghenesen doet 1).
Men leset dat ghemaect mach sijn
Aldus ghetriakelt venijn,
Die goet es, alsmen wille weten,
940
Jeghen ghevenijnde beten,
Beide sijn aisijn ende sijn dranc 2).
Als tjaer es an den aneganc
Ondoetmen den tronc bi der aerde,
Ende men neemt ute met groter waerde
945
Van sinen maerghe uter wonde,
Maer wachte hem dat si ter stonde
| |
| |
Niet dan III vinghermale si lanc,
Dan heeftmen triacle niet cranc.
Ende dit doetmen uter wonde,
950
Ende bintse vaste ter stonde
Ende dec metter aerden mede;
Maer verplantmense tere ander stede,
+ So verliesen dan die wine
955
Hier makic van den boemen ende.
Ic dichteder of dat ic bekende,
Ende dats mi oerbarlec dochte wesen.
Voerwaert me so suldi lesen
Van den boemen die specie draghen,
960
Dies lettel wassen in onsen haghen,
Maer int lant van Overzee.
Eer ic so nochtanne segghe me,
Spreken teerst int ghemene.
|
-
-
1. V.A. hem ontbr. B. Gemeinlike v.v. soemen. - 2. V.A.B. Bomen. - 3. V.A. eken. B. Alse e.e. eischen. - 4. V.A.B. na die. - 5. V.A. te p.B. te potene. - 6. V.A.B. Some w. si. - 7. V.A. Vortronken als. B. alse. - 8. V. ene eeke. A. ene heeke. B. Daer ene. - 9. V.A. wasset. B. Oft e.b. wasset. - 10. V. enich. B. Ene andre m. - 11. B. sijn soe g.V.A.L. sijn ontbr. - 12. A. wertelen. B. metten w. - 13. V.A. wortsi goet. B. goet. - 14. V. int op andren. A. hint op andren. B. Alsemense henct op andren t. - Vs. 15-20 ontbr. bij V. en A. - 15. B. te verstane. - 17. B. Perskers. - 18. B. Ende ander har g.L. Een. - 19. B. nemet. - 20. B. gewassen. - 21. V. oec VI v.A. oech VI v.B.O.g.
VI vote. - 22. V.A.B. dorborse. B. guder mote. - 23. V.A. beede denden. B.E. lecge b. in. - 24. V.A.G. alsmen. B. offemen. - 25. V.A. pasekers. B. perskers.
-
1)
-
N.R. Quedam arbores sunt que generantur ex semine aliarum arborum; quedam autem oriuntur per se; quedam autem nutriuntur in terra. Quedam arbores sunt que oriuntur in alterius generis arboribus et nutriuntur ab eis.
-
-
26. V.A. doese. B. dor tgat. V.A.L. int g. - 27. B. Afgedaen telege. - 28. B.E. men l.m. guder s. - 29. V.A. wel ter m. - 30. V.A. neemt men t.s. ure. B. ure. - 31. V. mit. A. arden. B. eerden. - 32. B. bind. - 33. V.A. Dat laetmen. B. Dat laetmen en. - 34. V.A. Entie b.t. samene. B. Entie b. te gader. - 35. V.A. datsi t.s. verheelen. B. samene verhelen. - 36. V.A. hare n.B. hen. - 37. V.A. perseker. B. snietmen d. perskers. - 38. V.A.E. men n. uter a.B.E. men nemt erden m. - 39. V.A. dan ontbr., so ho h.B. Soe d. dect dat s.h. - 40. V.A. wilge. B. dect. - 41. V.A. beghiet dicken. B. menne bigete al in e. - 42. V.A. werden perseker. B. werden perskers. - 43. B. Darmen die b.b. af wint. - 44. V.A. Dats d.g.v. bekinnet. B. Dats darmen g.v. af kint. - 45. V.A. Weder d. appele s. so
p.B. Weder d. apel s. ofte peren. L. Wedren. - 46. V.A. carnelle. B. hare kerne tweren. - 47. V.A. Neme. B. Neme alsemense. - 50. V.A.B. leggese. - 51. B. erden. - 52. V.A. wintre. B. wintere werden. - 53. V. Maerte. - 54. V.A. Hir. B. Hir af. - 55. B. Hir, gemeine.
-
1)
-
N.R. Salicis ramus crassitudine solidus duorum cubitorum accipitur et terebratur in medio, atque in modum arcus curvatur, ita quod capite in terra ponitur, nec mora, persici cacumen, sicut in suo loco consistit, spoliatum omnibus ramis per foramen salicis plante inducitur, et luto foramen victumque constringitur.
-
2)
-
N.R. Optima satio pomorum et pirorum est, ut maturis germina detrahas et siccata sole Octobri mense in olla cum pingui terra et crebrata recondas ac servata per hyemem Marcio mense terre committas.
-
-
56. V.A.B. Nu ontbr. B. alleine. - 57. V. Ende t. van A ende na van B.A. Ende t. van A.d. van B.B. Tierst in A darna. - 58. V.A. Na die o.B. der ordinen. - 59. B. Edee. - 60. B. Dar. - 61. V.A. mogen of lettel b.B. Af s. ende t.b. - 62. V.A. Want ontbr. B. Wi sijn. - 63. V.A. wijs es in. B. Edee d. sie w. - 64. V.A. Etreus d.p.B. Es in Ebreus. - 67. V.A. hogheste. B. hogeste e. dedelste. - 68. V.A. hartsche. B. alderhande ertscer. - 69. V.A.B. Vitri. - 70. V.A. bome. B. bome sijn m. - 71. V.A.B. Die. - 72. V.A. al erdrike. B. beginc van eertrike. - 73. V.A.B. Allen. B. sijn si o. - 74. V.A. hets togheste. B. hets thogeste. - 75. V.A. ontweghet. B. lans. - 76. B. Alse o.d.r. warheit. - 77. V.A. ons. B. dit e. dat e.L. ende
ende. - 78. V.A. Adam en k.B. Dan n.m. dan. - 79. V.A. Ende al. B. Ende mochter. - 80. V.A. omme. B. Soe al ommuert es d.s. - 81. V.A. enen mure. B. enen m. - 82. V.A. Al tote den h.B.A.o. ten. - 83. V.A. no gheen. B. Noe q.i. no geen m. - 84. V.A. ghecomen. - 85. V.A. Van v. bomen. B. Want v.L. Daer. - 86. B. Alse. - 87. V.A. Ne kenter. B. heetter.
-
1)
- Lees met de variant: of lettel bet.
-
-
88. B. Alse n. - 89. V.A. Teen heet. B. die ons. - 90. V.A. Onderscheet. B. Dondersceet wat es q. ofte g. - 91. V.A. verbrae Adam. B. Dar an verbrach Adam sijn g. - 92. V.A. onse. B. verboet onse. - 93. V.A. Tander. - 94. V.A. Dat hi es. B. selker. - 95. V.A. scrifturen doen. B. Alse. - 96. B. Dire af. - 98. V.A. state. B. Van e. scatte. - 99. V.A. ende lunee. B. ende l. - 100. V.A. wonderne. B. Dit es noch te wonderne. - 1. V.A. ander. V. bomen. B. dander. - 2. B. hen. - 3. V.A. point a.d. hie benedide. B. poent a. dar h. gebenedide. - 4. V.A. Joseph g.e. vrihede. B. Joseps g.e. vride. - 5. V.A. Hie nomede. B. noemt. - 6. V.A. sonnen enter. B. Der sonnen apple enter m. - 7. V. ontbint men. B. Ende ontbr. - 8. V.A. meende hi hiet. B. meint hi al
gaet. - 9. B. bomen. - 10. B. mester. V.A.B. Aristotiles. - 11. V.A. scrivet hie. B. scrive hi v.L. daer hi v. - 12. V.A. Dese bome in Inden l.B. in Indie l.L. in I l. - 13. V.A. sijn oech. B. sijn h. - 14. B. Geantwert, lesen. - 15. V.A. bomen d.h. sinen. B. Te dien bomen d.h. sinen inde n.L. scinen e. - 16. V.A. Wart d.h.t. Babilone came. B. Wart d.h.t. Babilonie. - 17. V.A.B. wilt.
-
1)
-
N.R. De benedictione, inquit, Domini terra ejus (Josephi) de pomis celi et rore atque bisso subjacente, de pomis fructuum solis et lune benedicetur Joseph. Minime ad literam intelligetur, tamen aliquid magnum hiis significare eum non ambigo. Verg. Deut. 33, 13 en 14.
-
-
118. V.A.B. antwerde. B. dar. - 19. V.A. Ende s.B. Ende selke w. noch m. - 20. V.A. daer andwerde. B.D.G. hem dar antwerde d. - 21. V.A. Dier p.b. aten. B.D.p. lide aten. - 22. V.A. in die l.B. dar hinc in d.l.L. an d.l. - 23. B. leefden dar na drie C j. - 24. V. vinden wi lesen. A. vinden wi. B.D. vindewi bescreven vor waer. - 25. B. alse. - 26. B. dar. - 27. B. heet alsi lien. Vs. 128 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 28. B. Dies mach hi qualike hir gedien. - 29. V.A. lentijn ne. B. lenten l. hi n. - 30. V.A.A. alrehande hout meest p.B. Alse ander hout meest p. - 31. V.A. somer es durheet. B. Alse d. sonne es dorheet. - 32. V.A. Sine n.e. alsment. B. Sine n. alsmen w. - 33. V.A. verdroghet. B. purgert e.d. sere. - 36. B. darmen s. telege. - 37. V.A. up. - 38. V.A. Si
m.r.e. sachte. A. bede. B. Si makenne r.e. sachte. - 39. V.A. blomen. - 40. V.A.B. medicine vromen. - 41. V.A. daermen dat in. B.W. water daermen dat. L. daerment daer. - 42. V. Swelles wel te slane. A. Swellels wel te slane. B. Swelet te v.
-
1)
-
N.R. Legitur etiam quod Alexander Magnus ad arbores has ascendens consuluit eas de futuris, de uxore sua...., et si intraret Babilonem et de sua morte, de quibus omnibus responsum est ei.
-
2)
-
N.R. Pomis autem arborum sacerdotes earum vescebantur, et usque ad trecentos annos vivebant illesi. Lees met de variant B. in vs. 121: Der papen liede aten die vrucht.
-
3)
-
N.R. Agnus castus.... arbor est sicca, sic dicta.... quod hominem castum facit et agnum. Terwijl vs. 128 in twee der Hss. ontbreekt, komt bij B. eene geheel andere lezing voor, en is ook die in L. bedorven. Van de lezing bij B. staat niets in het oorspronkelijke, en ook geeft de verandering van Die mensche in Dien mensche nog weinig verbetering.
-
-
144. V.A. scamelichede. B. minscen scamelijchede. - 45. V.A. Leider d. oec hier in. B. Eten d. hir in. - 46. V.A. Es goet d. mensche die. B. Es goet d. minsce die p.L. Es oec d. - 47. V.A.B.N. tonsuverne. - 48. V.A. desen b.B. vrucht van desen b. - 49. V.A.B. dat es. - 50. V.A.B. dier. - 51. B. harde ontbr. - 52. V.A. wijt. B.S. loef. - 53. V.A. roten. B. en ontbr. - 54. V.A. Worem sone etet up. B. Worme eten op. L. heet. - 55. B. heetmenne. - 56. V.A. hevet. B. Mar h. heft di m. int geel. - 57. V.A. die amander b.B. die amandel. - 58. B. erst see n. - 59. V.A. bloeiet a. warmen. B. Bloit hi a. warmen. L. waerm. - 60. V.A. Heeten l. desen. B. Dese bome heeten lande mint. - 63. V.B. Aristotiles. - 64. V.A.B. dese bome. - 65. V.A.B. beterne hare. - 66. V.A.
Steect meer. B. Stecmer. - 67. V.A. werpen si u. erande. B. Dan werpen sire ute ere g. - 68. B. Entie v. wert s. dar o. - 69. B. siene. - 70. V.A.B. sijn g. B. Betterheit es g.L. sijn ontbr. - 71. B. Suete d.s. gude s.
-
1)
-
N.R. Aqua decoctionis eorum eficacissime libidinem reprimit et inflacionem tollit.
-
2)
-
N.R. Corium etiam in hujus decoctum succo valet contra gonorream et involuntariam spermatis effusionem.
-
3)
-
N.R. Amigdale amare competunt medicine, dulces esui. Ex hiis lac fit, cum teruntur, et datur acuta laborantibus, quia efficaciam habet refrigerandi et confortandi. Vs. 172 is in alle teksten eenigermate bedorven, en waarschijnlijk aldus te herstellen:
Gesonden, den sieken in alre wise.
-
-
172. V.A. So die sieke in alre wise. In beide Hss. is de ruimte voor een woord opengelaten. B. Den sieken in a.w. - 73. V.A.B. in die heete s. - 74. V.A. conforteert. B. Dus conforteert hare v. - 75. V.A. boemkijn. - 76. V.A. ist dare. B. India. - 77. V.A. spreict a. ic. B. spreect des nemt goem. - 78. V.A. Dat het r.n.d. lover b.B. Dat riket naden lauwer b. - 79. B. Sine v.c. niman. - 80. V.A. Alexander. - 81. V.A. cam. B. Indi. - 82. B. gerere. - 83. B. crut. - 84. B. ut. - 85. V.A. sijn ere. B. selker d.s. vole v. - 86. V.A. erande. B. Daer w. oec erande. - 87. V.A. alle o. blent. B.m. die o. - 88. V.A. bekent. B. dar e. crut. - 89. B. riket. - 90. V.A. serpentkine. B.M.m. serpentkin. - 91. V.A. Liggheter in. B. ember. - 92. V.A. hi s.B. Dien s.s. hi sterve
d. - 93. A. hir. B. Diesmen vint menech serpent. - 94. V.A. So waer dat een man c.B. Dit hebbic bedie dar gesint. - 95. V.A. hoede. B.D. elc h. hoede. L. houde. - 96. B. kint. - 97. V.A. dat es. A. Ede es b. - 98. B. Dats. - 200. V.A.o. Jacob s.v. Vitri. A.A.o. Jacob seit v. Vitri. B. Alse Jacob v. Vitri seide mi. - 1. V.A. apple. B. dragen apple. - 2. V.A. varwen. B. varuen. - 3. B. enen bete.
-
1)
-
N.R. Est ibidem spina cujus liquor superfusus oculis cecitatem infert.
-
2)
-
N.R. In quibus quasi morsus hominis cum dentibus manifeste apparet.
-
-
205. V.A. erdrike. B. ertrike. - 6. V.A.B.A.s. properlike. - 7. B. segt. - 8. V.A. Vanden a.B.V.a. bomen. - 9. B. Darmen. - 11. V.A. sulfer. B. Dat. - 12. V.A. hemele of warp. B. hemele op wart. - 13. B. Dar d. rode z. - 14. V.A.O. doevere als Josephus s.B. die oevren alsemen s. - 15. V.A.B. apple. - 16. V.A. so ontbr. B. Daer b. horic g. - 18. B.E.d. soe m. mi w.d. - 19. V.A. twerande misdaet. B. tweer hande. - 20. V.A. die appele. B. die apple. - 21. V.A. Bedellium. B. Adelijn alse. L. Adellium. - 22. V.A. edel b. - 23. B. In een l.h. Bactra. - 24. V.A.B. sine g. - 25. B. groette van enen oliven. - 26. V.A. Ute d. bome. B. Ut d. bome. - 27. V.A. Erande. B. gommie harde g. - 28. V.A. Alster ute kersebome. B. Alse u.
kerssebome. - 29. B. riket u. suete. - 30. B. buete. - Vs. 231-32 ontbr. bij L. - 31. B. gelose spreect op. - 32. B. best geminget is. - 33. V.A. van dien d.B. done. - 34. B. grone. - 35. V.A. Busch boem. B. Bosboem. - 36. V.A. orbartene. B. orbaret. - 37. V.A. te taflen. B. taflen darmen.
-
-
238. V.A. Om d.l.g. ende hart b.B. Om. - 39. V.A. etet d. wormen a. wi v.B. alse wi. - 40. B. Meer d. hout. - 41. V.A. edelre. B.C. es der edelder b. - 42. V.A. als ic. B. hoge wasset alsic. - 43. V.A. riekene. B. bladere w.t. rikene. - 44. V.A. serpente. B.E.d. oec d. serpente af. - 45. V.A. oec wel. B. riket wel. - 46. B.E. het m. oec l. - 47. V.A. ute erande. B. loep ut erande rosine. - 48. V.A. cedria. B. cedrina. - 49. B. Darmen. - 50. B. nembermeer dar na ne b. - 51. V.A. dien bouc worme ne gheene. B. boec w. negene. - 52. V.A. roten. B. No. - 53. V.A. Serpente v. die r.B. Serpente v. den r. - 54. V.A. cedre. B. cedren tere s. - 55. V.A. Twirande a.o. ghewaghet. B. Twerhande a. saget. - 56. V.A. bloeit. B. bloit. - 57. V.A.A.d. ne bloeit niet en t.B. Een a. dine b.
twint. - 58. B. Dits darmen d.v. af w. - 59. B. draget des. - 60. V.A. Apple grote a.m.h.B. Apple g. alse. - 61. V.A.B. Vitri. - 62. V.A. apple III machte. B.D. an die bome drie machte leget. - 63. V.A. naturen. B. Deen e.v.h. naturen. - 64. V.A.B. in g.w.t. curen. B. Ende es g.w.t. curen. - 65. V.A. cout. B.E. tsanders fine nature es cout.
-
1)
-
N.R. Lenitate materie elementorum apicibus apta. Unde scriptura dicit: Scribe in buxo.
-
2)
-
N.R. In prima parte, que est deforis, calidam substanciam habet, in interiori parte pomi secunda pars temperata est, medium vero, quasi cor pomi intrinsecus latens, frigidum existit. Bij Maerlant is een der drie crachte onvermeld gebleven, tenzij een paar rijmregels is weggevallen.
-
-
266. V.A. Cedre. B. Cedren. - 67. B. berge. - 68. V.A. Diene d.n.w. lesen aldus. B.D. een draget n.w. lesen. - 69. V.A. dat es. - 70. B. na des. - 71. V.A. het wasset. B. het. - 72. V.A.E. ne failgiert dor. B.E. en fineert niet ter n. - 73. V.A. te b.B. darment te b. - 74. V.A.B. Hets. B. rikene. - 75. B. dar d.h.w. geracht. - 76. V.A. Pleghetmen datmer af m.B. dar af. - 77. V.A. dode. B. Dode k.o.d. viant. - 78. V.A. comt te s.B. Want dit hout verrachten te hant. - 79. V.A. dat es. B. kerseboem. - 80. V.A. openbare. B. segt ende nemt goem. - 81. V.A.e. groot. h.B. Roms. - 82. B. Porte. - 83. V.A. velleder ene. B. velder ene. - 84. V. hiet hi bi. A. hiet. B. hiet met. - 85. V.A. dat hi. B. hi al dar. - 86. V.A. Die a.b. karsen. B. Die
a.b. kersselaren. - 87. V.A. dor die z.B.E. bracse ierst over z. - 88. V.A. hem die n. B. Dus bleef hem die n. embermee. - 90. V.A. Ne w. sine. B. Ende w. sine. - 91. V.A. So waerse te prisene v.t. bat. B. Si waren gepriset v. bat. - 93. V.A. karnelle. B. kernen.
-
1)
-
N.R. Templorum trabibus aptum est, impenetrabile soliditate numquam oneri cedit.
-
2)
-
N.R. Antiquitus ramos cipressi prope rogum constituere solebant, ut odoris sui jocunditate cadaverum odorem, dum urerentur, opprimerent.
-
3)
-
N.R. Lucillus autem cum Cerasam urbem Ponti delevisset. Lees voor Poten: Ponten.
-
-
294. V. ter b.e. ter m.A. enter m.B. ter b. ende m. - 95. B. Castania alse. - 96. V.A.B. draghene. - 97. V.A.d. men castaengen. B. die men. - 98. V. smakens. V.A. alsmen weet. - Vs. 298 ontbreekt bij B. - 99. B. Ende si m. - 300. B. Ende si sin g. - 1. V. der m. mitten. A. der m.B. si mage. - 2. A. te te s.B. mach. - 3. A. als als. B. alse. - 4. V.A. bouc d. Indya. B. die Indi gewessen p. - 5. V.A.E. Ethyopen der Moren l.B. Etheopen d. More l. - 6. B. wert. - 7. V.A. Verhart. B. Verhert. - 8. V.A. En machen b.B. En magen bergen. - 9. V.A. Werpmen oec. B. Werpemen oec. - 10. B. en gere. - 11. V.A. Ne g. blaecseme h.g. ne c.B. Gene blixeme. - 12. B. Mar. - 13. B. comet. - 14. V. Dat d.o. best. A. Dats d.o. best.
B. Dats d. db. nomet. - 15. V.A. Hets. B. Hets sachte s. oft horne waren. - 16. V.A. Indis comt. B. Indi comt gevaren. - 17. V.A. Dat es bede. B. Dat es beide. - 18. V.A. goet. B. alse goet alse. L. groet. - 19. V.A. An weghen vintmen dustaen h.B. An wegen vintmen dus h. - 20. V.A. seghet het. B. seget et heft. - 21. V.A. verdrivene v.d. kinde. B. verdrivene. - 22. V.A. Keyselike vormen. B. Eisselijc worme d. men.
-
1)
-
N.R. Numquam tamen combustio eius transit in flammam.
-
2)
-
N.R. Lignum ebeni crepundiis alligatur, ut infantium visus nigra non terreant.
-
-
324. B. segt. - 25. B. cleine. - 26. B. Berct, steine. - 27. B. dat es. - 28. V.A.B. en es. - 29. V.A.E. soe. B. Ende elc hevet in vif steine. - 30. V.A. hevet. B. Alsi gewassen es gemeine. - 31. V.A. Si es. B. Si es nuttelijc. - 32. V.A. Hem die. B. Ende si es oec goet den l. - 33. V.A. hart. B. Hare hout e.u. hart. - 34. V.A. est e.i.l. vervart. B.N. eset scier vart. - 35. V.A. ghewaghet. B. alse Y. gewaget. - 36. V.A. Dats die b.B. Es die. - 38. B. Want wat o. - 39. B. Verderft men dar toe. - 40. B. Oec seget. L. Hoec. - Vs. 339-40 ontbr. bij V. en A. - 41. V.A. Sine v.h. die soete s.B. Sine v. heft suette. - 42. V.A. enigher. B. eneger. L. menigher. - 43. V.A. De serpente. B. serpente. - 44. V.A.B. levene. - 45. B.M. si s.
suetter. - 46. B. segt. - 47. V.A. vremden. B. somen. - 48. B. Want hi seget ende wilt b. - Vs. 348 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 49. B. Dor ongesonde moetmen miden. - 50. B. Die viven.
-
1)
-
N.R. Durus in arbore fructus eius et acerbus, sed collectus mollescit et dulcis fit.
-
2)
-
Vinc. XIV, 13: Ea causa fructum integens crescere prohibet, rarusque est.
-
3)
-
N.R. Gignit fructum coctum sole predulci sapore, cibo harum sapientes. - Hoewel de Latijnsche tekst ongetwijfeld verminkt is, blijkt toch genoegzaam, dat het onzinnige serpenten moet veranderd worden in sapiente.
-
4)
-
N.R. Unde Alexander Magnus cum illas partes occupasset, exercitui edixit ne quis hos fructus productos attingeret. - Na vs. 350 is ongetwijfeld een paar rijmregels weggevallen, daar de drie verzen volstrekt geen zin opleveren en in alle Hss. bedorven zijn. Ook vs. 348 is schromelijk verknoeid. Waarschijnlijk zal men de verzen aldus moeten herstellen:
Alexander, hoertmen bedieden,
Als hi in India voer striden,
Vighen tetene tallen tiden
Verboot hi sinen lieden daer
Dor hare ghesonde, dat es waer.
of iets dergelijks.
-
-
351. V.A. over w. - 52. B. Mesters. - 53. B. vreden. - 54. V.A. Sere v. - 55. B. wiltmen. - 56. V.A.B. jegen serpents. - 58. V.A. smetten d.i. oghen staet. B. Der smetten. - 61. V.A. raed. B. Alsi also oppenbare. - 62. V.A. heet m. ghinghebare. B. et m. gingebare. - 63. V.A. ic. B.F. alsict. - 64. V.A. diemen. B. Es die b., boke. - 66. V.A. borst. B. der borst talre. - 67. V.A. Ne gheene o. ne es. B. Gene o. es. - 68. V.A. Jof die b. in. B. Ofte d. betre in. - 69. V.A. bouken. B.D. datmen. - 70. V.A. hart. B.S.h. dat es te houdene q. - 71. A. etet. V.A.B. worme. - 73. V.A.B. Fraxinus. B. alse. L. Fraximus. - 74. V.A. die e.A. etene. V. pleghet ontbr. B. Es een boem dimen heetene p. - 75. V.A. Eenen b. est n. te s.B. Essce een n. te
s. - 76. V.A. Sine asschen hebben vele van c.B. Sine asscen hebben v.c.
-
1)
-
N.R. Fructus dulcis est sed nocivus peetori.
-
-
377. B. wel ontbr. - 78. V.A. mingse. B. mingetse, thant. - 79. B. leitse dar. - 82. V.A. die sijn m.B. Gestampet. - 83. V.A. scuerfte. B. scrof. - 84. V.A. den menighen. B. minsce. - 85. V.A. scortse. B. Esscijn scortse e. esscijn l. - 86. V.A. mueru hebbet. Vs. 386 ontbr. bij B. - 87. B. Wale. - 88. V.A.B. starke. - 90. V.A. esschen h. een laghelkijn. B. esscen h.e. legelkijn. - 92. V.A. Houdet mer. - 94. V.A. Hem die de. B. Hem d.d. melte. - 95. V. die. B. dat n. - 96. V.A. sijn. V. geverboem. B. Doncket m. sijn d. genverboem. - 97. B.E. dese. - 98. V.A.D. colijn vier e.j. gheduert. B. Dattet groene een jar geduert. - 99. V.A. Also datmen met sinen asschen (het woord vet ontbr. in beide Hss.). Vs. 399 ontbr. bij B. - Vs. 400 ontbr. bij V, A
en B., terwijl in de twee eerstgenoemde Hss. een regel is opengelaten. - 1. V.A. Wille hie jenieveren v.B. Platearius wille genever viseren. - 3. B. Har, na turen.
-
1)
-
N.R. Cinis eius si aceto misceatur. Lees in vs. 376:
Sine assche die heeft vele crachten.
-
2)
-
N.R. Frondibus fraxini cum aceto cathaplasmatis scabies vel pustule curantur. Lees in vs. 383: scuerfte.
-
3)
- Lees in vs. 390 met de var. laghelkijn. N.R. Laguncula de fraxino medicinale vinum conservando facit ut prosit spleneticis.
-
4)
-
N.R. Arbor est Grece sic dicta a pir, quod est ignis, eo quod conceptum diu teneat ignem, adeo ut si pruno ex ejus cinere operte usque ad annum perveniant.
-
-
404. V.A. Ombinden e. vertheren ummure. B. Ontdoen e. ontbinden quade humeren. - 5. V.A. buuc e.v. lieden. B. buc e.v. lieden. - 6. V.A. jenievere. B. genevere. - 7. V.A. reine water. B. reinen watere. - 8. V.A. bestaen. B. lanc evele. - 9. V.A. jenevere met w.B. genevre met. - 10. V.A.B. Hets. - 11. B. bome m. oec m. - 13. B. Tierst soe m. - 14. V.A.B. lucht dat hout. - 15. V.A. Dan. B. Dat s. in e.p. geel. L. Dat. - 16. B. In derde dipe gnoech en d. - 18. V.A. dien. B. idele. - Vs. 417 en 418 bij V. en A. in omgekeerde volgorde. - 19. B. heft. - 20. V.A. Vul v. dien h. leghetmen. B.V. van h. lietmen. - 21. B. stuppet b. tien t. - 22. B. luch ut lide. - 23. B. om den. - 24. V.A.B. starc. - 27. V.A. Ute. B. Ut. - 28. V.A.
Olie dier. - 30. V.A. Die, den vierden r.B. Dats, den vierdach r. - 31. V.A.B. jeghen dat. - 32. V.A.B. Bestrijctmer. V.A. des menschen. B. des minscen. - 33. B. geminget. - 34. V.A.O.i. goet i.a. wisen. B. Hets oec goet i.a. wisen. - 35. V.A. tgrote. B. dat grote.
-
1)
-
N.R. Vim habent dissolvendi et consumendi.
-
2)
- Lees met de andere Hss.: buucevel van lieden. N.R. Contra fluxum ventris.
-
3)
-
N.R. lignis vero ardentibus intrinsecus.
-
-
436. V.A.S. comtmer m. salven, d.B. mede s.d. - 37. V.A. ricbeen. B. minsscen rugge. - 38. V.A. hevet melancolien. B. Die v. hevet melancolien. - 39. V.A. het. B.D. sal hi e. het sal b. - 40. V.A. hire. B. hire mede b. - 41. V.A. vanden artetike. B. vander artentike. - 42. V.A. ene. B. Dien eest ene m. - 43. V.A.B. Laurus. B. alleine. L. Klurus. - 44. V.A. dandre. B. ander bome gemeine. - 45. V.A. gheene blexeme. B. gene blixene an mach winnen. - 46. V.A. Nemmermeer an ne m.B. Nembermeer alse wijt kinnen. L. an ontbr. - 48. V.A. wintre. B. Sine v. - 49. V.A.B. roken. - 50. B. donkere. - 51. V.A. Droghen. B. Drogen dart e.s. roech. L. Draghen. - 52. B. Si b. goet oec djar o.o. - 54. B. seit oec. - 55. V.A. qualike. B. Die in d.m. qualike duet. - 56. V.A. onnutter maghe. B. Ofte,
spuet. - 57. B. win. - 58. B. scaden, L. scade. Vs. 458-69 ontbr. bij V. en A. - 59. B. lauwer. - 60. V.A. In. B. In watere. - 61. V.A. es die mont. B. bestoept es die m. - 63. V.A. doom. B. den doem. L. toem. - 64. V.A. Vorhovet. B. ende hoeft mede d. - 65. B. Becka.
-
1)
-
N.R. Ejus folia siccentur in umbroso loco non fumoso.
-
2)
-
N.R. Decoque.... folia lauri et rosa (sic!) in aqua ore vasis opilato, et recipiat paciens fumum et cum ipsa aqua laventur frons et tempora. - Lees in vs. 461 met de varianten: es die mont, t.w. van het vat.
-
-
466. B. selker virtut. - 67. V.A. vertheren. B. si ontbr. - 68. V.A. daer of. B. daer af. L. of ontbr. - 69. V.A. tartitike. B. arcentike. - 70. V. des. B. ander e. die g. - 71. V.A.B. Ende die. - 72. V.A. boeken v. lauerbome. B. bladen v. lauwer boeme. - 73. V.A. als c. - 75. B. olicn. - 76. V.A. huut d. sal het d.B. ute doen saelt d. - 77. B. lauwerine. - 79. V.A. ghelike. V. begaen. B. Des gelics. - 80. V.A. Mede van varsschen lauerbladen. B. Ende van desen lauwer bladen. - 81. B. alse. - 82. V.A.B. af. - 83. V.A.B. makene. - 84. V.A. ne wast. - 85. V.A. scortse. B. Het l.u. scorsen. - 86. V. mastix. A. mastrix. B. heet mastix. - 87. V.A. best. B. dit es best in heet l. - 88. B. seit dijt. - 89. V.A.B.
schinen. - 90. V.A. medicinen. B. der medicinen. - 91. B. doet. - 93. B.E.d. bloet spuwet slutter m. - 94. B. Oft hem. - 95. V.A. Dicken s. an. B. an. - 96. V.A. gheeten. B. gegeven. - 97. V.A. Scorvede tonghen lippen m.B. Scorfde tongen l.m. - 98. B. in ontbr.
-
1)
-
N.R. contra quoslibet dolores ex frigiditate.
-
2)
-
N.R. Bacce recentes conterantur.
-
-
499. B. bladen. - 500. V.A. sulsi. B.I.a. si selen d. - 1. B. dar af. - 2. V.A. speelre m.d. gheswelch. B. tgeswelc. - 3. V. als ons. B. alse. - 4. V.A.B. wassene. - 5. V.A.B. ende ontbr. V.B. steden. - 6. V.A. Persen of in Meden. B. Parten ofte in Meden. - 7. V.A. Men ne c.B. Menic c. - 8. V.A. dat wi k.B. In geen l. dat. - 9. V.A. Sine b.B. Sine blader. - 12. V.A. es het. B. Hare maniere es d.d. - 13. V.A. Unde c.B. te ontbr. - 14. V.A. omme dat. B.E. si worme selen v. - 15. V.A. De b. draghet. B. Dese dragen. - 16. V.A.A. die ripen. B.A.d. wech gaen e. geliden. L. riepen. - 17. V.A.S. daer andre ghewassen. B.S. dar andre volwassen dan. - 18. V.A. uut. B. bat. - 19. V. etet n. desen. A. hetet n. desen. B. et n. deser
bome. - 20. B. Mar m. housse om har soete l. - 21. V.A. om. B. om medicinen. - 22. V.A. langhest. B. har s. - 23. V.A. dat es. B. dat es d. morboems. - 25. V.A. In d.B. In d. bloieselle es si w. - 26. B. alse d.s. verwermt. - 27. V.A. wert soe. B. wert si. V.A.B. hart.
-
1)
-
N.R. fiat gargarismus vel fumus.
-
2)
-
N.R. unde in vestibus ponuntur ut suavius odorentur; arcet enim animalium noxia.
-
-
528. B. Mer a.r.e. soe wert. V.A.B. swart. L. riepe. - 29. V.A. tserpent. B. serpente bliven. - 30. V.A. Van sinen b.B. Comen si op sinen bladeren b. - 31. V.A.B.L. Rulius. - 32. V.A. Int L.i. somigher. B. someger. - 33. V.A.P. die s.B. segt. - 34. B. sinen v. cuelt. - 35. V.A. daer af h. dyameron. - Vs. 535-36 ontbr. bij B. - 37. V.A. Meest j. quinancie. B. Soe eest. - 38. B. Lanc g. - V.A.B. lichame. - 40. B. Verdrijft erande l. - 43. B. eens boeme vr. - 45. V.A. hetet v.d.l. Pnike. B. heeten in den. - 46. B. Naden lande v.A. - 47. B. dar wast d. irst. - 49. V.A. Pume ghernate h.g.B. Pumegernaten heeten si gemeine. - 50. V.A.W. in h.v. greine. B.W. si in h.v. greine. - 51. V.A.B. des boems n. - 52. B.D. dragen dese apple bequame. - 53. B. Dise d.l. al s.l. - 54. V.A. so
ontbr. B. di v. - 55. V.A. geat. B. heftmense.
-
1)
- Lees in vs. 525 met de andere Hss. In in plaats van Ende. - N.R. Rubium appellant eo quod fructu rubro in flore eius albescit, et in fructu rubescit, in maturitate nigrescit.
-
2)
-
N.R. Dicitur autem dyamoron.
-
3)
-
N.R. Succus ejus expressus et decoctus valet contra squinanciam.
-
4)
- Lees met de andere Hss.: des boems. - N.R. Arbor malogranata dicitur; pomum vero malogranatum: malum Grece est quod nos Latine valde rotundum dicere possumus.
-
-
556. V.A. warm. B. heet. - 58. V.A. Die van coelren.... hout. - In beide Hss. is eenige ruimte voor het weggelaten woord opengehouden. - B. Die hem van coeloren quaet hout. - 59. V.A. Es b.d. die s.b.B. Hets b.d. de s. - 60. V.A. sukre. B. Ende d.s.m. sukere. L. suere. - 61. V.A.B. die m. - 63. B. dimen. - 64. V.A. soete. B. suete. - 65. B. alse. - 66. B. wassene. - 67. V.A. woestinen e. up. B. wstinen e.o. steine. - 68. V. up der zeehovere. A. up der zeehoevere. B. in z.o. gemeine. - 69. B. Fisieke b.d. scriven. - 71. V.A. ende cout. B. een hitte ende cout. - 72. V.A.B. Tempert. L. Tempeert. - 74. V.A. sap. B.D. sap van sinen telegen p. - 75. B. bladen. - 76. V.A. die pine. B. siecheit ofte die p. - 77. V.A. levere o.a. longere. B. levre ofte a. longenen. - 78. V.A. diement. B.S.p. die medicine
g. - 79. B. In spise helpet mede dat. - 80. V.A.B. scortse e.b. dan dat b. - 81. V.A. heten wi. B. heette wi dan g. - 82. V.A. datmer. B. dat menre. - 83. V. mappe. A. nappe. B. nappe af. - 84. V.A. Doch ne. B. Doch w.n.d. ict ie s.L. Dus. - 85. V.B. hir. - 86. V. twifelt wat. B. Des twivelic des w.
-
1)
-
N.R. Siccum ex colera febricitantibus convenienter in usum datur.
-
2)
-
N.R. Leguncula (l. laguncula) ex huius arboris ligno fiunt.
-
-
587. V.A. noten. B. note dracht. - 88. B. alsemen gewacht. - 89. B. not. - 90. B. segt. - 91. V.A. haselnote. B. Dattie haselnote. - 92. V.A.E. ne g.w.w. ne d. B. en ontbr. - 93. V.A.E.d.h. goet af es g.B. hut g. es af g. - 94. V.A. Eermense s. in spisen. B. Alsemense in spisen sal o. - 95. V.A.V. den ockernoten hie s. - 96. B. Dattie b.t. scadene. - 97. V.A. boem. B. Crude e. bome. - 98. B. te siere s. - 99. B. so ontbr. - 600. V.A. dat a.B. war dat. - 1. V.A. alsulc. B. alselc. L. suilc. - 2. B. Alsemen. - 3. V.A. barst. B. borst es dese spise q. - 4. B. stimme. - 5. B. Ende d.e. heesc. - 6. V.A. die spreict. B. Paladie sprect. - 7. B. not. - 8. V.A.L. eer in watre. B. Lecgetse in watere. - 9. V.A.
jof. B. oft in Febriere. - 10. V.A. lecse. B. legtse. - 12. V.A. wortelen spreden harentare. B. Dattie wortelen spreiden harentare. - 13. V.r. tegaen. - 14. B. bat. - 15. B. Palea alse.
-
1)
-
N.R. Nux appellata est.... eo quod umbra vel stillicidium foliorum eius proximis arboribus noceat. - Slechte vertaling, waaraan door emendatie niets te verbeteren valt.
-
2)
-
N.R. Tardiores dicuntur ad digerendum, scilicet si cum cortice exteriori sumuntur.
-
3)
- Het onontbeerlijke vrucht ontbr. in alle Hss. - N.R. Cuius fructus tantam habet vim, ut missus inter suspectos herbarum vel fungorum cibos quidquid in eis virulentam est excludat.
-
-
616. V.A. Dat e.b.d. de v.d.B.D. die b.d. de v. - 17. B.D. olie af c.v.o. - 18. V.A. soete horicse. B. soete horixe. - 19. V.A. lecht. B. Har l. alse mense. - 21. V.A. diemen. B. diemen ut doet v. - 22. B.E. suet e. best alse w.h. - 23. V.A. soetst dats. B. Dander m. suete dats. - 24. V.A. die es w. - 25. B. blome dire. - 26. V. roken. A. roke. B. Mar die roke. - 28. V.A.G. sere es soe. B. es si sere. - 29. V.A. als ons. B. alse Ysidorus. - 30. V.A. niene. - 31. V.A. vernuwene. B. verneuwene sijn b. - 32. V.A.P. die s.B. die seid. - 34. V.A.B. sere m.B. jar. - 35. V.A. soe oec in menigher. B. si oec. - 36. V.A. ne draghet si. B. en draget si. - 37. B. wert. L. riepe. - 39. V.A.D. soe. B. Dargen si b. dat h. geraden. - 40. V.A.H.v. dat
h.d.B. dat hetten d. - 41. V.A. suwe e. hie. B. soe e. hie. - 42. V.A. nemmermee ne draghet. B. nembermer sone draget. - 43. V.A. Elke ne. - 44. V. telch b.d. anderen. A. telch b. an anderen. B. telech an a. boven g. - 45. V. Dat e.h. boghet tandren w.A. boghet tandren. B. Alse e.h. boget tandren wart. - 46. V.A. haer. B. In lintine dats h.a. - 47. V.A. elke hare t. andren. B. tandren poget. - 48. B. pijnt en boget. - 49. V.A. soeken hare. B. Alse d. soeket sinen.
-
-
651. V.A.D. hie die b.e.d. suwe n.B. bloit. - 52. V.A. segghene. B. Selc e.d.t. seggene. - 53. B. Dattie soe. - 54. V.A. Eer soe. - 55. V.A. Dan dar. B. Dan darric vor war n.v.g. - 56. V.A. ic n. vant. B. niewerinc v. gescreven. - 57. B. Platearius ende I. - 85. V.A. spredene. B. Dat e.b. es d.t. spreidene. - 59. B. telege alom e. ombe. - 60. V.A. LXXX voete wijt there s.B. XL voete al t. sombe. - 61. B. blader. - 62. V.A. als ic kinne. B. Alse wingart blader. - 63. V.A.O.s.t. om sine s.B. telege om sine. - 65. B. wert. - 66. B.E. st. ember fontainen. - 67. V.A. plantene w.i. sconinxs. - 68. B. Omdat hi was v. gr. l. - 69. V.A. Datmenne. - 70. V. souwe. - Vs. 669-70 ontbr. bij B. - 71. V.A. dat es die p.B. die pinboem. - 72. V.A. nemt. B. Selc w. selc s.d. nemt
g. - 73. V.A.B. maken. L. halen. - 74. V.A. ars. B. harst canment. g. - 75. V.A. Oec l.u. erande. B. Oec l. ut erande. - 76. V.A. Die. - 77. B. woert ontbr., steine. - 78. V.A. heten wi emmer. B. ember gemeine. - 79. V. pijnboen. B. ens nieman. - 80. B. Dat o.h.w.e. omtrent h. gaet.
-
1)
- Lees met de andere Hss.: voete. - N.R. octoginta pedum.
-
-
882. V.A. te wetene. B. Als ontbr., te wetene. - 83. V.A. leghet men up. B. Die de apple legt o. tf. ende o. - 84. B. Van den apple ontfaet d.r. - 85. V.A. nesen d. af. B.M.n. die dat ontfeet. - 86. B. Men weet w.d. te s. steet. - 87. V.A. Der hersene. B. herssenen. - 88. V.A. oeste. B. Der droger h. eest. - 89. V.A.E.m. dinc. B. te m. dinc. L. dinc ontbr. - 90. V.A. carnellekine. B.W. bi naturen die kernekine. - 91. V.A.S.v.n. alsmen weet. B. alsemen weet. - 92. V.A. boeken nat ende heet. B. boec nat ende heet. - 93. B. popelare. - 94. V.A. vinter twirande. B. vintter af menege minare. - 95. V.A. draghet. B. Si dragen b.v. selken done. L. suken. - 96. B. Ane, grone. - 97. V.A. dinke. V. ghelike. B. dincken m. gelijc. - 98. V.A. den a.B. Alse oft meinde den albeel. - 99. B. Mar, popelere. - 700. V.A.D. specie.
B. Dragen specie. - 1. V.A. upperste v.d. telghe. B. dupperste v.d. telegen. - 2. B. gegedert. - 4. V.A. Datment d.t. gaderne. B.D. dit t. gaderne. - 5. V.A. neemt d. cnope. B. Ende nemt d. knoppe dar. L. croppe. - 6. V.A. uut. - 7. V. seitmen in boter. A.B. sietmen in boter. - 8. V.A. ne cam. B. Dar n. toe q. sout. - 9. V.A.B.E. botre. - 10. V.A.E.m. nochtan. B. meysce moet si sijn d. - 11. B. Dit. - 12. V.A. gr. si. B. grone sie.
-
1)
-
N.R. ipsi fructus calidi et humidi.
-
2)
-
N.R. Populus nigra in summitate virgulte resinam generat odoriferam. - De lezing der andere Hss.: specie in plaats van vrucht, is te verkiezen.
-
3)
-
N.R. butirum de lacte vaccino collectum fit in Mayo.
-
-
713. V.A. Dur e.c.s. duwet men. B. Dore e.c.s. duetmen. - 14. V.A. dur e. ardin. v.B. erden. - 15. V.A. est. B. Dit es. - 16. V. popilioen. A. populioen. B. popelioen. - 17. B. Dit es. j. hitte. - 18. V.A. enen. B. hem hoetswere. L. ene. - 19. V.A. Ende h.h. saken doene. B. saken. - 20. V. popelioene. A. popelioen. B. Soe nemtmen d. popelioen. - 22. V.A. gheneest s. des. B.H.g. des g. - 23. B. Beide swellingen. - 24. V.A. Gheneset in. B. Soe geneset in. - 25. V.A. durghinghe populioen. B. dorginge popelioen. - 26. V.A.H.w. sal dit doen. B.H.w. hi moet dit d. - 27. V.A.D. ne. B. Dar ne. - 28. B. Mar. - 29. V. Salment d. ist een v.A. Salment d. ist in. B.S. ierst d. in vat. - 30. V.A.B. stinken. - 31. B. dar m. - 32. V.A. alsmen. B. alsemen dander. - 33. V.A. datmen.
B. datmen b. dar af. - 34. V.A. durghinge. - 35. B. jege. - 36. V.A. maledie. B.E.j. hare m. - 37. V.A. populioen. B. nater popelioen. - 38. V.A. in d.B.H.w.e. dar doen. - 39. V.A. Ne doeter. B. Hine doetter. - 40. B. Mar. - 41. V.A. Die te g.e. siede daer m.B. Dit t. gadre e. siet dar m. - 42. V.A. Dit es. - 43. V.A. eeken.
-
1)
-
N.R. Si populeon magis frigidum et humidum habere volueris.
-
2)
-
N.R. acetum et olcum computrescant prius. Lees met de variant: stinken.
-
-
744. V.A. scone b.e. een b.B.W. scone. - 45. V.A. bede. - 46. B. Sine n. die es stranc. W. sijn n. - 47. B. Ende hi mach s.l.g. - 48. B. in der s. - 49. V.A. ene eke v. Abrahaems t.B. ene e.v. Abrams. L. was van. W. eke was v. Adaems. - 50. V.A. Also. B. Also l. gedurde. - 51. V.A. moghendelike. B. Constantijnt mogenlike. W. mueghentlike. - 52. V. in. B. Regnerde i. Roems. - 53. V.A. Dat. - 54. V.A. Dit staet te Manbre. B. Soe s. die M. dats w.W. Dit s.t. Manbere. - 56. B. lant. W. Es i. lantsceep. - 57. V.A. Die h.d. scortsen. B. Die heft d. scortse. - 58. V.A.B. hartheit. - 59. V. somighe. A. Ytale. B. Italie. - 61. B. Selke. W. boeken. - 62. V.A.D. dit b.n. ramnus. B.D. dit bi namus. - 63. V.A. stercste rubus die s.B. stareste rubus die s. - 64. V.A. Te. V.A.B.W.
medicinen. - 65. B. alse. - 66. V.A. ene v.d. af pleget. B. ene v. darmen af pleget. W. ene v. - 67. V.A.W. medicinen. B. nuttene. - 68. V.A. dornekijn schinen. B. Hi es best gedaen alse dornekine. L. scine. - 69. B.D. enech b. - 70. V.A. droghe sijn si alte samen. B. Droge ende cout sijn si t.W. droghe.
-
1)
- Hier begint de vergelijking met de fragmenten berustende op de Keizerlijke Boekerij te Weenen (W.) , mij door den Heer Ferd. Von Hellwald in afschrift bezorgd. Dit fragment loopt van B. VIII, vs. 642-945. De varianten van het voorgaande zullen later achter den tekst medegedeeld worden.
-
2)
-
N.R. De quercu Mambre quam habuit Habraham. Lees in plaats van Adaems met de andere Hss.: Abrahuems.
-
-
771. V.A. rosen. - 72. B. Ontdaen. - 74. V.A.B. Die ontbr. B. tesen sp. - 75. V.A. Droghetmense. B. Drogemense. W. Droechmense. - 76. V.A. nutten vort an. B. een jar n. vort an. - 77. W. Van der rose. - 79. V.A. Menne. B.M.m. oec af. - 80. B. Alst hir. - 81. V.A. siet. B. seit. - 82. V.A.E. cleenset dur e.c. daer naer. B. ziet dor. W. ghiet. - 83. B.D. nemtmen roes blader dar n.W. rosc. - Vs. 783 ontbr. bij V. en A. - 84. V.A. Ende daer t.B. Ende d.t.m. dwitte d. - 86. V.A. Dit stoot men st. B. Die scormen te stucken. W. scuertmen st. - 87. V.A. siedet in den honech. B. cleine e. siedet in honech. W. siedet. - 88. V.A.O. ent r.v. vaet an. B.O. ent rose varve vaet a. W.O. ent r.v. ontfaet a. - 89. B. besteet. W. dicke. - 90. B. Alsoe alst hir bescreven
steet. - 91. V.A. Conforteert. B. Het confortert d. minscen. - 92. V.A.W. menigher. B. suversse v. meneger. - 93. V.A. purgiere. B. purgerde. W. ymuren. - 96. V.A. Met ere...... behendichede. In beide Hss. is eene plaats voor het weggelaten woord opengelaten. - B. Met dusgedaenre behindechede. - 97. V.A.W. Rose. B Rose blader. - 98. B.W. Moten. - 99. V.A.E. dat. B. gelasen. - 801. V. daghen V.A. sonder een. B. Dertech. - 2. V.A. elkes d.s.l. gheen. B. geen. W. sdaghes.
-
1)
-
N.R. Mel primo despumetur, deinde coletur.
-
-
803. B. Geroret te samen ene stonde. - 4. B. monde. - 5. B. en ontbr. - 7. B. cuelt d.h. blotsocht. - 8. B. eest n.W. eist - 9. B.E. jegen dat e.s. - 10. V.A. Up dat. B. Op datter die minsce siec af is. - 11. V.A.W. rose w.B.M. rose watere e.m. dus o. - 12. V.M.m. aldus. B.M.m. aldus cyroep saet. - 13. V.A. Ende m., rose b.B. siet w.m. rose b.W. rose blade. - 14. V.A. staden. B. groten staden. - 17. V.A. helpt. B. Mar et holpe. - 18. V.A. Van sape v. groene rosen bladen. B. Van sape v. gronen bladen. W. groene. - 19. V. Ende seker g.B.E.s.g. toe. - 20. V.A. twater. B. watere. - 21. V.A. syrop als ic. B. cyroep alse ic. - 22. V.A.B. lichame ten beghinne. W. lichame van beghinne. - 23. V.A.E. danne stoppet den lichame d.B.E. ontstopt d. lichamen. W. lichamen. - 24. A. tmenisoen. B.
dmenisoen. - 25. V. up dat niene. A. cyncopis up dat niene. B. Ende j.s. opdatment dus n.W. niene. - 26. V.A.D. bestopt hevet d. lichame. B.D. bestopt hadde d. lichame. W. lichame. - 27. V.A. Rosen roeke droghe. B. Rosen roke oft droge oft grone. W. Rode r. droghe. - 28. B. done. - 29. V.A. Heersene. B. Hersenen. - 30. B. Den genen dien deren dese s. - 31. V.A. Sethym dat o.b.B.S. dus over war bekint. W.S. es o.
-
1)
-
N.R. in principio laxat, sed constringit postea.
-
2)
-
N.R. contra fluxum ventris et vomitum et syncopim ventris, sed non detur constipatis. - Lees met de variant in vs. 825: niene, in plaats van men.
-
3)
-
N.R. Rose sicce vel virides naribus apposite confortant cerebrum et cor. - Lees met de varianten in vs. 827: Rosen roeke.
-
-
832. L.B. Ende es. V.A.[...] Ende ontbr. - 33. B. over groet. - 34. V.A. dur. B. dor. W. enich. - 35. V.A. Niet l.h. barnen. B. Ne laetmen bederven. - 36. B. eest v. selker. W. eist. - 37. V.A. verroten niene. B. nine. - 38. V.A.B.W. Dies. - 40. V.A. van ontbr. - 41. V.A.d. lovie. B. lovie behilt. W. luvie. - 42. V.A. in haer g.B. Ende n.s. in har gewilt. W. in h. - 43. V.A. Up dien berghe. B. Optie berge. W. Opten. - 44. V.A. horic. B. Ende g.w.W. horen wi. - 45. B. eest. W. eist. - 47. B. alse. - 48. B. Si was. - 49. V.A. Salemons. B. Salomens. - 50. V.A. hir of oec. B. hir af. - 51. B.S. es. - 53. B. dar hi d. art heft. - 54. B. telege geeft. W. telghe. - 55. V.A. telghe afslaet.
B.S. hare m. telegen afslaet. W. telghe. - 56. V.A. meer t. ute g.B. Soere meer dar ute g.W. teleh. - 57. V.A. Soe. B. Si bloit. - 58. V.A. soene. B. Mar. - 59. V.A. wilge. B.M. seit so w. so wilge blomen. W. wilghe blomen. - 60. V.A.W. hevet. B. Heft i.s.s.g. - 62. B. Nembermeer p. dar n. - 63. V.A. Sap. B. Sap g. uten blomen. W. uut haren b. - 64. V.A. dan g.B.E. in enen dranc g.
-
-
866. V.A.S. blade. B. blader in water. L. bloemen. W. Hare blomen. - 67. V.A.B. Ghestroit. W. Ghestroeiet ommetrent. - 68. V.A. In hitten of suchte p.B. In heeter sucht ende dies p. - 69. V.A.W. vercoelne. B. Het vercuelt die quade l. - 70. V.A.B. het es g.B. Die daer es van groter s.W. eist. - 71. B. Tunus. - 72. B. es ons b. - 73. V.A.d. dies ghewach. B. doet ons g.W.D. coninghinnen b. - 74. B. seghet ons d.W. Ende ontbr. - 75. V.A. cam. - 76. V.A. Te Salomoene w. soe. B. Salamone. W. Salomoene. - 78. V.A. hare. B.E. brachte dar m. hare. - 79. V.A.B. Prosente. - 80. V.A. Er houte. B.E. van t. houte m. - 81. V.A.W. seghet. B. seget dat. - 82. V.A.N. ne rooc al es het houdt. B. Al ne roet al werde o.W. ne r.a. eist. - 83. V. het v. wijsheit. V.A. claer. B. Het kert vander w. in c. - 84. V.A. waer.
B. Oft ene columbe w. - 85. V.A. Therebintus. B. Terebintus alsemen. - 86. V.A.B. wassene. - 87. W. heeft - 88. V.A. sine s.B. Genoeclijc es sine s.W. Ghenoeghelike e. sine s. - 89. V.A. Ute d. bome u. sire h.B. Ut d. bome van sire hut. W. bome. - 90. V.A. erande. B. erande s. ut. - 91. V.A.D. wel te riekene. B.D. herde wel rikens. W. te r.
-
1)
-
N.R. Frondes et folia aspersa aqua aerem infrigidant. - De lezing van B. is in vs. 869-70 te verkiezen.
-
2)
-
N.R. ligna alba atque fulgencia nimis polita sunt, ac relucentia adinstar eboris. - Eene in den tekst ongetwijfeld bedorvene lezing, die met behulp der variant B. naar alle waarschijnlijkheid aldus te herstellen is:
Oft ene ebenen columme ware.
Columme zal wel het ware woord zijn, en ebenen door een afschrijver om de gelijkheid met ene zijn weggelaten.
-
-
893. V.A. gherstijn. B. graijn mele. - 95. V.A.B. daer af. - 96. V.A. hadde die niene laken. B. en ontbr. - 97. V.A. dats bekint. B. Hi doetse scoren dats b. - 98. V.A. in vint. B. leest d. wijroec. W. wierooc a. vent. - 99. B. Mar dat es. - 900. V.A. genant. B. Hir nes t. niet b.W. therebintinus. - 1. V.A. dies neemt Y.B. dus nemt Y.L.W. neemt ontbr. - 2. B. Dat ontbr. W. Dats. - 3. V.A. erande. B. af erande. - 4. V.A. coxium. B. Ende h. taxioen. L.W. corium. - 5. V.B. hetetet. B. Iwen heetment. - Vs. 905-908 bij B. in deze volgorde: 907, 908, 906, 905. - 6. V.A. Desen. B. Dies weetmen die warheit w. - 7. V.A. seilscote. B. af selscutbogen. - 8. B. Om datsi l.g.m. - 9. V.A. ne maghet. B. In derde maget n. geduren. W. gheduren. - 10. V.A. arder. B. Mar b.
eest. W. Mar b. eist. - 11. V.A.v. dien d.W. bladen. - 12. V.A. Datsi al tj. bliven g.B. Datsi al djaer bliven grone. - 13. V.A. dat es. B. linde. - 14. V.A. in dies lants. B. somertide in des lants ende. W. somertijn in Dietsch lants e. - 15. V.A. ist ontbr. B. Die men lichste bome van s.W. eist. - 16. V.A. Ende die m.B. Entie scoente oec. v.b.
-
1)
-
N.R. generat odoriferum thus valde. De laatste regel is een bijvoegsel van Maerlant, en waarschijnlijk alleen bij B. onbedorven. Men zal toch wel moeten lezen:
Hier nes therebintus niet bekant.
Mocht evenwel iser eene benaming van den terpentijnboom zijn, dan zal men wel met V. en A. genant in plaats van bekant moeten lezen.
-
2)
-
N.R. unde et coxia (l. toxica) venena exprimuntur.
-
3)
- In plaats van den in alle Hss. min of meer bedorven tekst zal men wel moeten lezen:
In somertijt in Dietslants ende
Die minlixste boem van scaden,
Entie scoenste oec van bladen.
-
-
917. V.A. wit e. licht. - 18. V.A. ne gheen. B. Geen worm. W. worem. - 19. V.A. suwe. W. hie e. sie. - 20. V.A. suwe ne drouch. B. Mar d.s. ne. W. sie ne. - 21. V.A. hie. B. alleine. - 22. V.A. smaken. B. reine. W. smaken soet. - 23. V.A. dat es. B. wingart. - 24. B. wart. - 26. V.A.W. ne can. - 27. V.A. telghe. V. ghene l.B. Sin telege. - 28. V.A. Dies ghevet. B. Dies. W. Dies g. hen. - 29. B. met. W. Dat. - 30. V.A. cruupt upwaert. B. cruept. - 31. B.S.s. dat es venijn s.w.s.r. - 32. B. heft. - 33. V.A. dat serpent. B. blome d. tserpent. W. bloemen doot tserpent. - 34. V.A. ute. B. dranc dire ute rint. - 35. V.A. ronghe. W. tonghe. - 36. V.A.B.W. Want hetse. - 37. V.A. ghemac. B. leest d.g. mah
s. - 38. V.A. wijn. B. triakelt wijn. W. ghetriaclet. - 39. B. Ende g.e. alsemen. W. wil. - 41. V.A. Bede s.a. entie d.B.B. die traen e. die d.W. Bede. - 42. B. Alst jar. - 43. V.A. uter a.B. Onttoemen den troch bi der erden. - 44. V.A.E. neemt men m.g.w.B.E. nemet ut m.g. werden. W. uut. - 45. V.A.B. marghe u. wonden. - 46. V.A. wachte d. soe tiere stonden. B. wachte datse te dien stonden. L. wachten.
-
1)
-
N.R. lacrima vitis impetiginem et scabiem sedat. - Lees met de variant in vs. 935: ronghe, in plaats van tonghe.
-
2)
- Lees in vs. 938 met de varianten wijn in plaats van venijn. N.R. Tyriacam vitem facimus cum iste pertectus (sic!) est, ut vinum eius vel acetum aut uva contra morsum valeat omnium bestiarum (verg. Plinius, B. XIV, c. 18, § 117).
-
-
947. V.A.B. vinghermael si. L. sijn. - 48. V.A. hevet men triakel. B. heftmen. - 49. V.A. die d. in die w.B. in die wonden. - 50. V.A.E.b. toe v. tier s.B.E.b. so v. tien stonden. - Bij L. staan vs. 946-50 in schromelijke wanorde, en wel vs. 945, 950, 947, 948, 949, 951. - 51. V.E. decse met daerden. A. decse met aerden. B. dectse m. erden. - 52. V.A. theere. B. Mar v. teer. - 53. V.A. si ontbr. B. Soe verlisen dan. L. si dan. - 55. B. Hir. - 56. V.A. dichter of d. ics. V. kende. B. dichter af dat icker af kende. - 57. V.A.E.d. mi dochte orborlic w.B.E.d. mi d. orberlijc w. - 58. V.A. Vortwaer meer. B. Vortwart mer so selewi l. - 60. V.A. Die luttel w. in onse h.B. Die wassen l. in onse h. - 61. V.A. Mer. B. Mar. - 62. V.A.E. ics u segghe nochtan mee. B.E. ic u nochtan s.m.B.L. Eeer. - 63. V.A. ics in e. redene. B. in e. redene
cleine. - 64. V.A. Daer of segghen i.g.B. Daer af seggen i. gemeine.
|