Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme

Der naturen bloeme(1878)–Jacob van Maerlant



[p. 104]
tekstkritische noten
Boek VIII. + Ghemeenlike vintmen van hem somen Boeme die van sade comen, + Als eyken ende eschen mede; Some poetmense na dien sede, 5 Datmen wilghen poeten pleghet; + Sulke wassen, alsmen seghet, + Ute troncken, daer wijt scouwen, Als daer een eyke es ghehouwen, Jof ene boeke wast te hant1): 10 Ander maniere in menech lant. Some boeme sijn so ghemoet, Datmense met wortelen planten moet; Some worden si groet ende jonc, Datmense ent op ander tronc. 15 Ons doet verstaen Palladius, Datmen mach winnen aldus Pesekers sonder enighe stene, Ende andre haer ghelike ghemene. Men neme ene wilghe jonc, 20 Wel wassende op haren tronc, Omtrent ghewassen hoghe V voete, Ende doerbortse met goeder moete, Ende beide enden in daerde danne, Ghelijc ofmen enen boghe spanne. 25 Des pesekers plante staet onder dat,
[p. 105]
Ende men doetse wassen dor tgat, Ofghedaen telghe ende blade, Ende laetse met goeder stade Wassen wel te maten dure. 30 So nemtmen ter selver uren Ende stopt met aerden tgat, Ende bint vaste te samen dat1). Daerna laetment een jaer dan staen, + Ende die boeme te samen gaen, 35 So datse te samen verheilen, Ende haer nature onder hem delen. Dan snijtmen den peseker ontwe, Ende neemt vetter aerden mee, So datmen dan dat dect so hoghe, 40 Datmen bedect den wilghen boghe, Ende men beghietet dicke in een: Dit woerden pesekers sonder steen. Daermen beste boeme of winnet + Ende daermen goede vrucht kinnet, 45 Weder dat appele sijn of paren, Dats datmen haer kerle te waren Neemt alsmense ripe waent, + Ende mense in October maent Droghen in die sonne doe, 50 Ende leghse in enen pot daer toe In wel ghesichter, vetter aerde, Ende houdse te winter waerde, + Ende mense in Marte poeten doet2): Hier of coemen boeme goet. 55 Hier ent die tale int ghemene:
[p. 106]
Nu hoert van elken voert allene, Teerst in A, daerna in B, Na dordine van den A.b.c. Arbores Eden dat sijn boeme, 60 Daer wi ghelijc enen droeme Of spreken connen of tellen bet1), Want si sijn int paradijs gheset; Want Eden, des sijn wi wijs, Es in Hebreusche dat paradijs, 65 Dat sette onse Here Got Na sinen wille, na sijn ghebot, Int hoghste ende int edelste mede Van alrehande aertsche stede. Jacob van Vetri seghet wale, 70 Dat die boem medicinale, Dien God daer plante properlike Int beghin van aertrike, Alle menschen sijn ombekent, Want ets hogheste van Orient. 75 So verre lants, so ongheweghet, + Als ons die rechte waerheit seghet, Es tuschen dat ende onse elende, Dat noyt man sonder Adaem kende. Al mochtmer toe comen mede, 80 So es al om bemuert die stede + Met ere muren vierin scone, Al op toten hoghen throne. Noch quaet inghel, noch engheen man Es diere toe comen can 85 + Doer vele boeme diere in staen. Als wi weten sonder waen, En heefter die scrifture te samen
[p. 107]
Els nemme dan twe bi namen: Deen es die weten doet 90 Ondersceyt van quaet ende goet, Daer an brac Adaem tghebot, + Dat hem hiet ons Here God. Dander heet des levens hout, Dat es van sulker ghewout, 95 Als ons scrifture doet verstaen, Diere of ate, sonder waen, Van sire vrucht, hi soude bliven In enen staet sonder ontliven. Arbores solis et lune 100 Die sijn oec te wonderen mee Dan andre boeme diemen vint; Want Moyses van hem ontbint Een punt, al daer hi benediede Josephs gheslachte ende vriede, 105 Hi noemde na minen wane Dappele der sonne entier mane; Ende al ontbintment in andren sinne, Nochtan meent hi iet groets daer inne1). Van desen boeme ghewaghet des 110 Te sinen meester Aristoteles Alexander, ende scrivet, hi vant Desen boem in Inden lant, Ende sine hoghe C cubitus. Gheandwort was hem, wi lesent dus, 115 Tien boeme dat hi sinen ende name, Waer dat hi te Babilonien quame; Ende men wille weten overwaer,
[p. 108]
+ Dat hem die duvel antworde daer1). Sulke wanen nochtan mede, 120 Dat hem God antworden dede. Der papen boeme heten die vrucht, Die daer an hinghen in die lucht, Ende leveden CCC jaer2): + Dit vintmen lesende over waer. 125 Agnus castus, als Platearius seghet, Es een boem daer cracht an leghet, Want hi es droeghe ende heet Die mensche dies ghecrijcht ghereet3). In den lentin en lovert hi niet, 130 Als andre houts meeste pliet, Maer als die somere es duerheet. Sijn nature es, alsmen weet, + Dat hi purgiert ende droghet mede Des menschen onsuverhede. 135 Dit doet sijn sap ende sine blade; Ja, daermen sine telghen dade An enen man ende op hem leide, Hi maecten reine ende sochte beide. Sine blade ende sine bloemen 140 Moeghen in medicinen vroemen; Want twater, daermen dat in siet, Swels et te verslane pliet, Ende es nuttelec oec mede
[p. 109]
Tote des menschen scamelhede1). 145 Leder, datmen daer in siet, Es goet den menschen, diet pliet Nachts hem tonsuveren in droeme2): Dits die virtuut van den boeme. Abies dats bekent 150 Een diere boem in Orient, Die lanc wast ende harde slicht. Sijn hout es wit ende licht, Dat niet lichte rotten en mach. Woerm en eet op ghenen dach. 155 + Hier int lant heetment abeel, Maer hine heeft deser macht gheen deel. Amigdala dats damander boem, + Ende, eerste nemets goem, Die bloit alst waermen beghinnet. 160 Hete lande dese boem minnet, Daer es hi drachtich ende goet; In couden lande hijt node doet. + Aristoteles die seghet, Datmen desen boemen pleghet 165 Te beteren haer nature, Steectmer enen naghel duere, So werpt hi uut erehande gomme, Ende die vrucht wort soete daer omme. Platearius seghet, dat sine 170 Bittere sijn goet ter medicine3), Soete die sijn goet ter spise
[p. 110]
Ysonde goet, den sieken in alre wise, Die ligghen in heter sucht: + Oec confortiert mede die vrucht. 175 Ariana es een boemekijn, In Endi es datter vele sijn. Plinius sprect, als ict goeme, Dattet riect na den lauerboeme. Sire vrucht can niemen ghenesen. 180 Van Alexandre machmen lesen, Dat als in Endi quam sijn heere, Dat hem die soete roeke ghere Gaf tetene dat quade cruut, Ende hadde wel naer al uut 185 Bi sulker dinc sijn heer verloeren. Oec wast daer erehande doren. Sijn sap maect al oghen blint1). Oec es daer een cruut bekint, Dat riect utermaten wel, 190 Maer menech clene serpentkijn fel Leghet daer in, dats emmer waer, + Wien so si steeken, et stervet daer. Dit hebbic bedi hier ghenoemt, So wat mensche die ute coemt, 195 Dat hi hem hoede al omtrent Van dinghen die hi niet en kent. Arbor Ade, dats bekent, + Es een boem in Orient, Die Adaems boem heet bedi, 200 Als ons seghet Jacob van Vetri, Om dat si appele draghen vele Schone ende van vaerwen ghele, Ende elc appel met ere beten2),
[p. 111]
So datmen sien mach ende weten, 205 Dat God toghet in aertrike Adaems sonden wel dorperlike. Ja, ons seghet mede aldus Van andren appelen Josephus, Daermen die mesdaet an bekent, 210 + Twi Sodoma was ghescent, Daer God sulfur ende brant Van den hemel of waerp tehant, Ende daer die dode ze nu leghet. Omtrent doveren, alsmen seghet, 215 Staen boeme die scone appele draghen, Maer binnen, so horic ghewaghen, Es el niet dan aschen die stinken; Ende dit mach ons wonder dinken, Datmen dese tweherande mesdaet 220 In den appel noch verstaet. Bdellium, als Plinius seghet, Es een boem die pleghet Int lant, heet Bactria, te stane. Swart so es sijn ghedane, 225 Van der groete van ere oliven. Uut dien boem sietmen driven Erehande gomme sere goet, Alst ute kersboeme doet, + Die riect utermaten soete. 230 Men nutse te menigher boete. Die glose spreict up Genesis, Datsi met wine ghemenct best is. Buxus es een boem van den doene, Somer ende winter es hi groene. 235 Busboem hetet in onse tale. Men oerbaerten, weetmen wale, + Meest ten tafelen daermen in scrivet,
[p. 112]
+ Omme dat langhe gans blivet1); Doch etent die woerme, als wijt vinden, 240 Eer dan thout van der linden. Cedrus es een der edel boeme, Die hoghest wast, als ict goeme, Wies blade wel te rieken plien, Ende daer die serpenten of vlien. 245 Sijn hout riect so wel ter curen Ende mach langhe gheduren. Hem loept uut erehande resine, Die cedra heet in Latine, Daermen boeke mede bestrijct, 250 Ende nemmerme daer na en blijct + An den boeke woerm enghene, Noch sine rotten groet no clene. Serpenten vlien oec dien roeke mede. Men vint cedra in hare stede 255 IIeerhande, alsmen ons waghet, Een die bloiet ende niet en draghet, Ander die niet bloiet een twint, Ende dats daermen die vrucht an wint. Die minste draghen, dies ghelovet, 260 Appelen als groet als mans hovet. Jacob van Vetri die seghet, Dat sijn appel III crachte in hevet: Tuterste es van heter nature; Bet ghetempert wel ter cure 265 Ende talremeeste dats cout2).
[p. 113]
Cedra vintmen menechfout Omtrent den bergh Libanus, + Die en draghen niet, wi lesent dus. Cypressus dats een hout 270 Bina van des ceders ghewout, Want et wast hoghe ende groet, Ende niet felgiert doer ghene noet, Al daerment ten balken leghet1). Ets hout dat wel te rieken pleghet. 275 Int lant, daer dit hout wel gheraect, + Pleeghtmen datmen daer of maect Der doden kisten om den stanc, + Die van den doden coemt, dies stranc2). Cerasus dats die keselare. 280 Ysidorus seghet te ware, Dat Lucillus, een Roemsch here, Poten wan met groter ere3), Ende vellede een port altesamen, Die Cerasa heet bi namen, 285 Ende dat al daer int lant Hi die alre besten kersen vant, Ende brochtse eerst na over zee, Ende gaf dien name emmermee Van der stede Cerasa. 290 En ware sijn vrucht niet so ga, Sie ware te prisen vele te bet, + Want si coel es ende nat. Die kerlen, horic ghewaghen,
[p. 114]
Sijn goet der blasen ende den maghen. 295 Castanea, als Ysidorus seghet, Es een boem die te draghen pleghet Vrucht die castanien heet, Die sijn wel smakende ende heet, Ende maken goeden mont: 300 Dies sijn si goet in winter stont, Want si den maghen metten wine Gheven macht verhit te sine. Ebenus, als Ysidorus seghet, Es een boem die in India pleghet 305 + Ende in Ethiopien in der Moer lant. Ghehouwen wort hi altehant Verhaert ghelijc enen stene, Hen ne mach bernen gheen vier clene. Al worpmene oec in groten viere, 310 Altoes in ghere maniere En ghene vlamme hi gheven can, Maer hi verdervet in aschen dan1). Dat van Ethiopen coemt Es datmen over tbeste noemt. 315 + Ets sochte, swart alst horen ware, Ende dat van Inden coemet hare Dats beide swaert ende wit, Ende niet also groet als dit. + An wieghen bintmen dustane hout, 320 Want men seght, et heeft ghewout Te verdriven van den kinden Yselike woerme, die wi vinden Dat si in haren slape sien.2)
[p. 115]
Platearius seghet van dien: 325 Sijn hout ghepulvert harde clene Breect in die blase die stene. Esculus dats die mespelare. Sine vrucht nes niet mare, Eer si gheroert es ghemene.1) 330 Elke heeft in V stene. Si sijn nutte ende bequame Die siec sijn in den lechame. + Thout es utermaten haert, Nochtan ist eer iet lanc verart. 335 Ficus, als Ysidorus saghet, Es een boem die vighen draghet. Sine blade die sijn quaet. Wat so onder hem wast ende staet Verdervet, men doeder toe andren raet.2) 340 Oec seyt Plinius, dat verstaet, Sijn vrucht hevet soeten smake, + Diemen vint van enigher sake. Die serpenten van Endi3) Pleghen te leven daer bi, 345 Maer die sijn soeter dan donse sijn. Plinius seghet die meester fijn, Dat si quaet sijn vele lieden. Aldus hoerment bedieden, Als hi in India voer striden, 350 Vighen tetene tallen tiden.4)
[p. 116]
Meesters segghen voer waerheit hier: Men binde enen wreden stier An den vigheboem, hi salre mede Verliesen sine felhede. 355 Sijn witte sap, dat wilmen weten, + Es nutte jeghens serpenten beten. Oec en es dat sap niet quaet Den smitten die in doghen gaet. + Galienus te verstane doet: 360 Sine sijn te verduwene niet goet, Ende raet al openbare, Datmense ete met ghenghevare. Fagus, na dat ict besoeke, Es een boem dienmen heet boeke. 365 Sine vrucht es soete in den mont, Maer quaet ter berst in alre stont.1) En gheen olie nes so claere, Die beter iet in lampten ware, Dan diemen van boeken slaet. 370 Sijn hout es haert, te houwen quaet, Nochtan etent die woerme te hant. Dese boem wast in menech lant. Fraxinus, als Ysidorus seghet, Es datmen den essche te heten pleghet, 375 Een boem ist nuttelec ten schachten. + Die esche die heeft vele crachten:
[p. 117]
Men maecter mede wel enen brant1). Men minghese met aisine te hant, + Ende leghse daer die brant sal wesen, 380 Daer blivet ene bleine van desen. Esche blade met aisine Ghestampt wel es medicine Jeghen scueren ende jeghen galen2), Die sware den mensche betalen. 385 Eschen scuersen ende eschen loef Niewe ende moerwe, hebs gheloef, Wel ghewreven met waermen wine, Es ene staerke medicine, Daer bene tebroken sijn. 390 Van eschen houte een alghelijn Sonder ander hout ghemanc, Houtmer wijn in overlanc, Die wijn es ghedronken goet Dien die milte we doet3). 395 + Juniperus, dies neem ic goem, Dinct mi wesen die jenewerboem, Ende die es dus ghenatuert, Dat een coel viers een jaer duert, Datmen met sinen aschen vet4). 400 Also als Platearius met Willic jenewer visieren + Heet ende droghe van manieren. Haer doen es van rechter nature,
[p. 118]
Ontbinden ende verteren humuere1). 405 Jeghen bijt evel van leden So salmen jenewere sieden In reynwatre ende dat ontfaen2). Die met lancevel es bevaen Siede jenewer in wine, 410 Ets goet jegen sine pine. Van desen houte maectmen mede Olie van groter moeghenthede. Teersten moet ghedroghet wesen In die sonne thout van desen; 415 Dan setmen enen pot gheheel + In daerde diep ghenoech een deel, + Ende enen andren op sinen mont, Ende die ydel oec ter stont, Die hevet in den bodem een gat. 420 Vol van den houte lechmen dat, Ende stoppet boven so tien tiden, Datter ghene lucht uut mach liden. Dan maectmen an den pot een vier Also staerc ende also fier, 425 Dat dat hout binnen versmacht3), Also coemt met groter cracht Uut dien houte een lettelkijn Olien diere en fijn In den nedersten pot tier stede. 430 Dit es goet jeghen den rede Ende jeghent lancevel mede, Bestrijcmer mede smenschen lede, Ende mede ghenut in spisen. + Oec ist mede in alre wise 435 Jeghen tgroet evel swaer,
[p. 119]
So moetmer salven mede daer Eens menschen ribben, horic lien; Ende die vele heeft melancolie, Die salse eten, et sal hem bliken, 440 Ende oec sal hiere hem mede bestriken, Die siec es van artitiken: + Dus ist een medicine rike. Laurus es oec een boem allene Onder dandere ghemene, 445 Daer gheen blaxem, alswijt kinnen, Nemmerme an en mach ghewinnen. Sine blade, wat soes ghesciet, En vallen te wintere niet, Ende sijn goet van roeken mede. 450 Men salse in ene donker stede Droghen daert es sonder roec1), So bliven si goet tjaer over oec + Ende sijn nutte ter medicine. Platearius seghet int sine: 455 Dien die maghe qualec verduwet, Of die van couder maghen spuwet, Drinke wijn ghesoden metten bladen; Ende dien coude reume scaden, Men sal rosen met loveren bladen 460 + Int water sieden ende so begaden, Dat boven ghestopt es in den mont, Ende hi, die es onghesont, Sal dien doem in den mont ontfaen, Voerhoeft ende slaep daer mede dwaen2). 465 Bacca heet die vrucht in Latijn,
[p. 120]
Die van sulker virtuut sijn, Dat si verteeren ende ontbinden. Ene olie machmen daer of vinden, Die goet es jeghen daertitike 470 Ende jeghen evel dies ghelike Dat ons coemt van couden saken1). Die olie moetmen dus maken: Die boke van lovere boeme Moetmen breken, als ict goeme2), 475 + Ende langhe in olie sieden, Ende dan uutduwen, so salt dieden; Ende dit heetmen olie laurine, Die goet es jeghen menighe pine. Dies ghelijcs machmen begaden 480 Van den verschen louwer bladen. Lentiscus, als Ysidorus seghet, + Es een boem daermen of pleghet Olie te maken van sire vrucht. Niet hoghe wast hi in die lucht. 485 Oec loept uter scuerse sijn Sap, heetmen mastic in Latijn, Ende dats tbeste int hete lant. Platearius seghet, diet vant, Dat sine blade nutte sine 490 + Ende goet in medicine, Want men daer mede sluten moet Menstrua, dat sware bloet, Ende die bloetsucht sluutmer mede. Hem, die van groter cranchede 495 Dicke spuwen aen haren danc, Sijn si goet ghenut in dranc. Scuerde lippe, tonghe, mont, Ghenesen si in corter stont.
[p. 121]
In suchte salmen die blade sieden 500 In aisine, so sullen si dieden, + Ende ontfaen daer of den roec, Ende spoelre mede dat gheswelgh oec1). Medica, als Plinius seghet, Es een boem die te wassen pleghet 505 In gheen lant ende in ghere stede Dan in Persien ende in Mede. Men conden noyt ghewinnen In el negheen lant, als wi kinnen. Sijn blade sijn medicinale 510 Hem die vercout sijn altemale. Van roeken sijn si sere goet. Hier omme ist datmense doet Onder cleder om soete te bliven, + Ende omdat si motten verdriven2). 515 Dese boem draecht apple tallen tiden. Als dene ripen ende wech liden, Sijn dandre volwassen an, Ende bet jonghere comen ute dan. Men eet niet dese boems vrucht, 520 Men houtse om hare goede lucht Ende omme medicine mede + Soe men lanxt mach in hare stede. Morus dats des moerboems name, Sine vrucht die es bequame. 525 Ende die bloeseme es so wit, Ende als die sonne vaerwet dit + Dan woerden si roet ende haert,
[p. 122]
Maer alsi ripe es wort si swaert1). Men seghet dat serpent blivet doet 530 Van den bladen, coemen si op hem bloet. Rubius heetmen desen boem mede In Latijn in someghe stede. Platearius seghet ende toghet, Dat sine vrucht coelt ende droghet. 535 Dat sap daerof heet dyamaroen2). Dat salmen dan sieden doen, So ist jeghen squinantie goet3). Lau ghedronken mede dat doet Den lechame ontsluten saen. 540 Met honeghe ghemanc ghedaen Verdrivet sulke luse ghereet, + Diemen lumbrici bi namen heet. Malum Punicum es een boemvrucht, Diemen nut in heeter sucht, 545 Ende heet van den lande Punike, Dat int lant es van Affrike, Want daer waest datmense eerst vant: Nu wassen si in menech lant. Poeme gaernate heetmense int ghemene, 550 Want si hebben vele grene. Malogranata es der bloemen name4). Die dese apple droghe name, + Ende droghe leide sonder lucht, II jaer so bleve goet die vrucht. 555 Som suer, som soete heeftmense ghehat.
[p. 123]
Die soete sijn waerm ende nat, Ende die suere droghe ende cout. Die van colre hevet ghewout, Ets best datmen die sure hem bringhet1). 560 Dat sap met sucre gheminghet Doet den maghe wel verduwen; Oec sijn si goet jeghen spuwen. Best sijn die sure diemen vint, + Want die soeten maken wint. 565 Mirtus, als Ysidorus seghet, Es een boem die te wassen pleghet In woestine ende op stene, Ende op zeeovere ghemene. Fisike boeke die bescriven, 570 Dat dese boem nutte es den wiven, Want hi over hitte ende over cout Tempert al met sire ghewout. Platearius die seghet, Dat tsap van desen te helpen pleghet, 575 Sietmen sine blade in wine, Die siechede of pine An leveren of an longhen hevet. Sijn pulver mede, dienment ghevet, Helpt in spisen mede in dat. 580 Die scuerse es beter dant blat. Mirtus hetewi hier dat gaghel, Maer boeke segghen datmen laghel + Ende nappen of maken mach2); Doch en wetic niet dat ic sach 585 So groet gaghel int lant hier bi, Dus twifel ic wat mirtus si.
[p. 124]
Nux heet die boem die noete draghet, Ende also mede, alsmen ghewaghet, Heet in Latijn die noete mede1). 590 Platearius seghet teser stede, + Dat die haselnoet wel voet, Ende ghenen wint wassen en doet, Ende die huut es goet ofghedaen, Alsmense sal in spise ontfaen2). 595 Van der nokernoete hi seghet, Dat die boem te scaden pleghet Cruden ende boemen mede, Die wassen bi sire stede. Die vrucht sijn van so groter macht3), 600 Datmen over waer dit acht, + Dat si al sulc venijn verslaen, Alsmen in spisen mach ontfaen. Der berst es die noete quaet. + Si doet dat ene stemme tegaet, 605 Want si doet enen hees wesen. Palladius spreect van desen: Die ene noete poten wille, Leghse int water IIII daghe stille, Ende poetse in Laumaent of in Fevriere, 610 Ende leghse lanx, dats die maniere, Ende enen steen dan onder hare, Dat die woertel spreed her ontare, Ende neder niet rechte en gaen: Si varen te bet sonder waen. 615 Olea, als Ysidorus ghewaghet,
[p. 125]
Dats een boem die vrucht draghet, Daer of coemt olie van oliven, Groene ende sochte, horic scriven. Haer licht, als mense in lampen doet, 620 Es onghesonden oghen goet. Dolie, dienmen eerst uutduwet voeren, Es best ende soetst, als wijt horen; Dandre min soete, es die nature, + Die derde es wreet ende sure. 625 Soete es die bloeme diere an staet, Maer hare roec es vrouwen quaet, Die met kinde sijn bevaen. Ghesont es si sonder waen. + Palma, als Ambrosis seghet, 630 Es een boem die niet en pleghet Te verniewene hare blat. Plinius seghet ons dat, Dat een boem es sonder waen, Die harde menech jaer mach staen. 635 Al wast hi oec in menighe stede, In elc lant draecht hi niet mede, So dat ripe woert hare vrucht. + In Orienten in heter lucht Draghet hi best, dus horic raden. 640 Hare vrucht so heetmen daden. Dese boem heeft hie ende sie, Ende nemmermeer en draghen sie, Elc en sta den andren so na, + Dat elc telghe boven den andren ga, 645 Als elc hem voghet ten andren waert; Ende dats in den lentin hare aert, Dat elc hem ten anderen boghet, Ende elke pinet en poghet Als die soect sijn ghenoet,
[p. 126]
650 Ende dit es een wonder groet. Die hi bloiet ende die si niet. Sulc es die te segghen pliet, Dat soe moet hebben C jaer, Eer si draghet over waer. 655 Dat en dar ic niet over waer vortgheven, Want ict niewer en vant bescreven. Platanus, als Ysidorus seghet, Es een boem die te spreden pleghet Sine telghe al omme ende omme 660 LXXX jaer tere somme1). Sine blade breet ende dinne Als wijngart blade, als ict kenne. Om sine telghe ende omme sinen scade, Ende om sine scone blade 665 + Was hi wilen waert ende vri, Ende emmer staet hi fonteinen bi. + Men planten wilen in conincs hove, Ende was van also groeten love, Datmene met wine begoet, 670 Om dat hi soude wassen groet. Pinus dats een pijnboem, Sulc wit, sulc swart, des nemic goem. Uten swarten canmen pec maken, Ende uten witten hars gheraken; 675 + Ende loepter oec uut erehande traen, Dat claer es ende wel ghedaen, Ende woert hart ghelijc den stene, Dat hetewi ammer int ghemene. Die pijnboem es niemen quaet 680 Die onder hem wast ende bi hem staet. Die pijnapple die sijn goet,
[p. 127]
Als Platearius weten doet. Den appel leitmen op tfier dan oec, Ende men ontfaet daer of den roec 685 Metter nese, diere of gaet, + Wetet wel dat an staden staet Den hersinen ende maect goet bloet. Ten droeghen hoeste ist oec goet, Ende te menigher dinc ist medicine, 690 Want dat die carnelekine Sijn van naturen nat ende heet1), Na den boeke, als ict weet. Populus dats die popeliere. Men vint daer an Herhande maniere. 695 Deen draght blade van sulken doene, An deen side wit, an dander groene, Ende dinct mi gheliken een deel, Als of men meende dien abeel; Maer die brune popeliere 700 Draghet vrucht goet ende diere Int opperste van den telghen ghevest2): In Meye es dit ghegadert best. Platearius die seghet, + Datmen dus te gaderen pleghet: 705 Men neme die cnoppe daer si staen, + Daer dat loef ute sal gaen, Ende dat salmen sieden in botter smout, Daer noit toe en quam gheen sout; Ende die botter moet sijn van der coe 710 Ende meische daer toe3). Dat sietmen dan so overlanc, + Tote dat groene es al ghemanc.
[p. 128]
Doer een cleet so duwemen dat, Ende ontfaet in een aerden vat, 715 Dus ist goede salve te samen, Ende heet populum bi namen. Dits jeghen die hitte goet, Ende als enen hoeftswere we doet, Ent hem hete saken doen, 720 Neme dit populoen Ende salver mede slaep ende voerhoeft, Hi gheneset saen, dies gheloeft. Bede swellinghe ende wonden Ghenest saen in corten stonden. 725 Die doerghinghe populoen + Hebben wille ende couder int doen1), Daer en sal ghene botre toe sijn; Maer olie ende aisijn Salmen eerst doen in een vat, 730 Ende laten te samen sinken dat2), Ende dan salment sieden daer mede, Ende purent alsment tander dede; Ende dat boven daer of vliet, Dats datmen doerghinghe siet. 735 Dits goet jeghen frenesie Ende jeghen hete maladie. Die bet natter populoen Hebben wille ende couder int doen, En doere ghene botre toe, 740 Maer olie ende water doe Te gader, ende sietter mede: + Dits van der meester couthede. Quercus dats der eiken name,
[p. 129]
Een scoen boem ende bequame1), 745 Die beide groet wast ende lanc; Want sine nature es so stranc, + Dat hi sere langhe mach gheduren; Want wi vinden in scrifturen, + Dat een eyke van Adaems tiden2) 750 Alse langhe gheduerde siden Dat Constantijn vermoeghentlike Regneerde int Roemsche rike. Dit was meer dan III dusent jaer, Die stoet te Mambre, dat es waer. 755 Rubus es een boem bekent + Int lantscap van Orient, Ende heeft die scuersen buten roet. Sijn hout es van haertheden groet. In Ytalien men someghen siet, 760 Maer hine wast te boeme niet. Some boeke segghen mi, Dat bi namen rannus si. Die staerxste rubuse sijn Ter medicine goet ende fijn. 765 Rosa, als Platearius seghet, Es een vrucht daermen of pleght + Vele te nutten in medicine. Die boem mach bet een doren scinen Dan een boem van rechter namen. 770 Cout ende droech es hi tesamen.
[p. 130]
Men sal die rose lesen roet, Ondaen ende ghewassen groet. Die bleke blade entie ghele Die sijn onnutte in allen spele. 775 Droechtmense metter sonnen dan, Men machse III jaer voert nutten an. Van rosen maectmen ende doet Menighe medicine goet. Men maecter of honech rosaet, 780 + Aldus alst hier bescreven staet: Men siede honech ende scumet daer naer, Ende siet doer een cleet aldaer1); Dan neme rosen blade daer naer, Daer toe mede dat witte daer, 785 Dat in die rose cnoppe leghet: + Dit scuert in sticken, alsmen pleghet, So clene ende siet et in honeghe dan, Onthier et rode vaerwe neemt an, + So dat al dicken bestaet. 790 Dusghedaen honech rosaet Confortiert des menschen maghe Ende suvertse van menigherhande plaghe, Ende purgiertse van humueren, + Die sijn van couder natueren. 795 Sukerrosaet maectmen mede Mit groeter behendichede. Rosen blade goet ende fijn Moeten met sukere ghestampt sijn, Ende dan in een glasin vat 800 Ter sonnen ghehanghen dat XXX daghe achtereen, Ende elx daghes sonder laten engheen
[p. 131]
Gheroert te gadre wel ene stont, Ende ghestopt vaste des vaets mont. 805 III jaer houtment dat niet en deert. + Dese sake conforteert Ende coelt die hete bloetsucht mede; Jeghen spuwen ist nuttelichede Ende jeghent evel, heet syncopis, 810 Op dat ghegheven is Met rosen watre ende ment so ontfaet. Men maect oec dus syroop rosaet: Men siede water met rosen bladen, Ende daer na met goeder stade 815 Sietmen suker over hoep, Ende dit wort rosaet syroep. Nochtan holpt bet ende soude min schaden Dat sap van groenen rosebladen + Ende suker ghesoden daer toe, 820 Dan datmen suker in water doe. Dit syroep, als ict bekinne, Ontbint den lechame van binnen, + Ende et stopt des lechamen doen1). Ets goet jeghen menisoen, 825 Jeghen syncopis, opdat men name Die besloten heeft den lechame2). Roeke rosen droegh of groene Conforteert in allen doene Hersine ende herte mede, 830 + Als hem deert enighe siechede3). Setim, es overwaer bekent,
[p. 132]
+ Es een boem in Orient, Die lanc wast ende harde groet. Niet lichte doer enighe noet 835 En laet hem bernen dat hout. Oec ist van sulker ghewout, Dat verrotten niet en mach. Des vintmen noch an desen dach Die arke, die so vele diere 840 Ende van so menigher maniere In die diluvie behelt, Noch staende met hare ghewelt Op den berg van Aermenien, Die ghemaect was, horewi lien, 845 Van setim, dus ist ghedicht. + Sijn hout es wit ende licht. Moyses arke, als wi lesen, Was mede ghemaect van desen. In Salomoens temple sonderlinghe 850 Waren hier of vele dinghe. Salix dats der wilghen name, Een nuttelec boem van groter vrame Int lant daer hi den aert in hevet, Want hi vele telghen ghevet. 855 Somen hem meer telghen ofslaet, So hem menigher telghe uutgaet. + Si bloiet ende ghevet lucht, Maer sine draghet ghene vrucht. Men seghet, wie so wilghen bloemen 860 + In sine spise heeft ghenoemen, Dat hem luxurie over waer Nemmermeer en porret daer naer. Tsap gheduwet uut sinen bloemen, Ende in dranke dat ghenoemen, 865 Dat es goet jeghen den rede.
[p. 133]
Sine blade in watre mede Ghestroiet omtrent hem die leghet In heten rede of suchtens pleghet, Omtrent te vercoelen die lucht, 870 + Bedi ist goet jeghen die sucht1). + Thimus es in Orient Een edel boem ons bekent. Der Coninghe boec doet gewach, Ende seghet dat op enen dach 875 Die coninghinne van Saba quam Tote Salomoen, want si vernam Van sire groter wijsheit mare, Ende brochte met haer dare Presente van groter dierhede 880 Ende hout van tymus mede. Die glose seght ons, dat dit hout Niet en rot al es et out, Ende et van witheit keert int clare, Ghelijc alst ene cole ware2). 885 Therebintinus, alsmen ons seghet, Es een boem die te wassen pleghet Hoghe ende hevet scone blade; + Ghenoeghelijc es sijn scade. Uut desen boem, uut deser huut 890 Loept erehande sap uut, Dat utermaten wel rieken pleghet.
[p. 134]
Platearius die seghet, Datmen sal nemen gheersten mele, Ende van deser ding niet vele, 895 + Ende daer of een plaester maken, Die sweeren hadden ende niet en braken, + Si souden scueren, dits bekent. Men leset datmer wiroec an vint, Maer dats in dat hete lant: 900 Hier es therebintus iser bekant1). Taxus, dies neemt Ysidorus goem, Dat es een ghevenijnt boem. Men maecter of erehande venijn, Heet coxium in Latijn; 905 Uwe hetet in onse tale2). Dese boem, dat weetmen wale, Men maecter of selscoten ende boghen, + Die langhe gheduren moghen. In daerde en macht niet langhe duren, 910 Maer boven ist van harder naturen. Sine blade sijn van den doene: + Si bliven al tjaer groene. Tilia dats die lende In somer tijt in Dietslants ende 915 Die minlixste boem ist van scaden, Entie minlijxste van bladen3).
[p. 135]
Sijn hout es licht ende wit, Ende gheen woerm coemt in dit. In dit hout vintmen soe ende hie, 920 Maer die soe en droech nie; Die hi draghet vrucht allene Van smake soete ende clene. Vitis dats die wijngaert, Een boem nuttelec ende waert, 925 Van houte so teder nochtan, Dat hi ghedraghen niet en can Sine telghen in ghenen lande. + Des gheeft hem die nature bande, Daer hi hem mede so vaste hout, 930 Dat hi cromt opwaert met ghewout. Sijn sap maect wijn, som wit, som roet, Die cracht an hevet harde groet. + Wijngaert bloeme doet serpent. + Die trane, diere uut rent, 935 Es jeghen die tonghe goet, Wantetse ghenesen doet1). Men leset dat ghemaect mach sijn Aldus ghetriakelt venijn, Die goet es, alsmen wille weten, 940 Jeghen ghevenijnde beten, Beide sijn aisijn ende sijn dranc2). Als tjaer es an den aneganc Ondoetmen den tronc bi der aerde, Ende men neemt ute met groter waerde 945 Van sinen maerghe uter wonde, Maer wachte hem dat si ter stonde
[p. 136]
Niet dan III vinghermale si lanc, Dan heeftmen triacle niet cranc. Ende dit doetmen uter wonde, 950 Ende bintse vaste ter stonde Ende dec metter aerden mede; Maer verplantmense tere ander stede, + So verliesen dan die wine Altemale die medicine. 955 Hier makic van den boemen ende. Ic dichteder of dat ic bekende, Ende dats mi oerbarlec dochte wesen. Voerwaert me so suldi lesen Van den boemen die specie draghen, 960 Dies lettel wassen in onsen haghen, Maer int lant van Overzee. Eer ic so nochtanne segghe me, Sal ic ene reden clene Spreken teerst int ghemene.	1. V.A. hem ontbr. B. Gemeinlike v.v. soemen. - 2. V.A.B. Bomen. - 3. V.A. eken. B. Alse e.e. eischen. - 4. V.A.B. na die. - 5. V.A. te p.B. te potene. - 6. V.A.B. Some w. si. - 7. V.A. Vortronken als. B. alse. - 8. V. ene eeke. A. ene heeke. B. Daer ene. - 9. V.A. wasset. B. Oft e.b. wasset. - 10. V. enich. B. Ene andre m. - 11. B. sijn soe g.V.A.L. sijn ontbr. - 12. A. wertelen. B. metten w. - 13. V.A. wortsi goet. B. goet. - 14. V. int op andren. A. hint op andren. B. Alsemense henct op andren t. - Vs. 15-20 ontbr. bij V. en A. - 15. B. te verstane. - 17. B. Perskers. - 18. B. Ende ander har g.L. Een. - 19. B. nemet. - 20. B. gewassen. - 21. V. oec VI v.A. oech VI v.B.O.g. VI vote. - 22. V.A.B. dorborse. B. guder mote. - 23. V.A. beede denden. B.E. lecge b. in. - 24. V.A.G. alsmen. B. offemen. - 25. V.A. pasekers. B. perskers. + Nat. Rer. L. X. + A. 136 c. + V. 186 b. + L. 113 b. 1) N.R. Quedam arbores sunt que generantur ex semine aliarum arborum; quedam autem oriuntur per se; quedam autem nutriuntur in terra. Quedam arbores sunt que oriuntur in alterius generis arboribus et nutriuntur ab eis. 26. V.A. doese. B. dor tgat. V.A.L. int g. - 27. B. Afgedaen telege. - 28. B.E. men l.m. guder s. - 29. V.A. wel ter m. - 30. V.A. neemt men t.s. ure. B. ure. - 31. V. mit. A. arden. B. eerden. - 32. B. bind. - 33. V.A. Dat laetmen. B. Dat laetmen en. - 34. V.A. Entie b.t. samene. B. Entie b. te gader. - 35. V.A. datsi t.s. verheelen. B. samene verhelen. - 36. V.A. hare n.B. hen. - 37. V.A. perseker. B. snietmen d. perskers. - 38. V.A.E. men n. uter a.B.E. men nemt erden m. - 39. V.A. dan ontbr., so ho h.B. Soe d. dect dat s.h. - 40. V.A. wilge. B. dect. - 41. V.A. beghiet dicken. B. menne bigete al in e. - 42. V.A. werden perseker. B. werden perskers. - 43. B. Darmen die b.b. af wint. - 44. V.A. Dats d.g.v. bekinnet. B. Dats darmen g.v. af kint. - 45. V.A. Weder d. appele s. so p.B. Weder d. apel s. ofte peren. L. Wedren. - 46. V.A. carnelle. B. hare kerne tweren. - 47. V.A. Neme. B. Neme alsemense. - 50. V.A.B. leggese. - 51. B. erden. - 52. V.A. wintre. B. wintere werden. - 53. V. Maerte. - 54. V.A. Hir. B. Hir af. - 55. B. Hir, gemeine. 1) N.R. Salicis ramus crassitudine solidus duorum cubitorum accipitur et terebratur in medio, atque in modum arcus curvatur, ita quod capite in terra ponitur, nec mora, persici cacumen, sicut in suo loco consistit, spoliatum omnibus ramis per foramen salicis plante inducitur, et luto foramen victumque constringitur. + B. 80 a. + L. 113 c. + A. 136 d. + V. 187 a. 2) N.R. Optima satio pomorum et pirorum est, ut maturis germina detrahas et siccata sole Octobri mense in olla cum pingui terra et crebrata recondas ac servata per hyemem Marcio mense terre committas. 56. V.A.B. Nu ontbr. B. alleine. - 57. V. Ende t. van A ende na van B.A. Ende t. van A.d. van B.B. Tierst in A darna. - 58. V.A. Na die o.B. der ordinen. - 59. B. Edee. - 60. B. Dar. - 61. V.A. mogen of lettel b.B. Af s. ende t.b. - 62. V.A. Want ontbr. B. Wi sijn. - 63. V.A. wijs es in. B. Edee d. sie w. - 64. V.A. Etreus d.p.B. Es in Ebreus. - 67. V.A. hogheste. B. hogeste e. dedelste. - 68. V.A. hartsche. B. alderhande ertscer. - 69. V.A.B. Vitri. - 70. V.A. bome. B. bome sijn m. - 71. V.A.B. Die. - 72. V.A. al erdrike. B. beginc van eertrike. - 73. V.A.B. Allen. B. sijn si o. - 74. V.A. hets togheste. B. hets thogeste. - 75. V.A. ontweghet. B. lans. - 76. B. Alse o.d.r. warheit. - 77. V.A. ons. B. dit e. dat e.L. ende ende. - 78. V.A. Adam en k.B. Dan n.m. dan. - 79. V.A. Ende al. B. Ende mochter. - 80. V.A. omme. B. Soe al ommuert es d.s. - 81. V.A. enen mure. B. enen m. - 82. V.A. Al tote den h.B.A.o. ten. - 83. V.A. no gheen. B. Noe q.i. no geen m. - 84. V.A. ghecomen. - 85. V.A. Van v. bomen. B. Want v.L. Daer. - 86. B. Alse. - 87. V.A. Ne kenter. B. heetter. 1) Lees met de variant: of lettel bet. + B. 80 b. + L. 113 d. + A. 137 a. 88. B. Alse n. - 89. V.A. Teen heet. B. die ons. - 90. V.A. Onderscheet. B. Dondersceet wat es q. ofte g. - 91. V.A. verbrae Adam. B. Dar an verbrach Adam sijn g. - 92. V.A. onse. B. verboet onse. - 93. V.A. Tander. - 94. V.A. Dat hi es. B. selker. - 95. V.A. scrifturen doen. B. Alse. - 96. B. Dire af. - 98. V.A. state. B. Van e. scatte. - 99. V.A. ende lunee. B. ende l. - 100. V.A. wonderne. B. Dit es noch te wonderne. - 1. V.A. ander. V. bomen. B. dander. - 2. B. hen. - 3. V.A. point a.d. hie benedide. B. poent a. dar h. gebenedide. - 4. V.A. Joseph g.e. vrihede. B. Joseps g.e. vride. - 5. V.A. Hie nomede. B. noemt. - 6. V.A. sonnen enter. B. Der sonnen apple enter m. - 7. V. ontbint men. B. Ende ontbr. - 8. V.A. meende hi hiet. B. meint hi al gaet. - 9. B. bomen. - 10. B. mester. V.A.B. Aristotiles. - 11. V.A. scrivet hie. B. scrive hi v.L. daer hi v. - 12. V.A. Dese bome in Inden l.B. in Indie l.L. in I l. - 13. V.A. sijn oech. B. sijn h. - 14. B. Geantwert, lesen. - 15. V.A. bomen d.h. sinen. B. Te dien bomen d.h. sinen inde n.L. scinen e. - 16. V.A. Wart d.h.t. Babilone came. B. Wart d.h.t. Babilonie. - 17. V.A.B. wilt. + V. 187 b. 1) N.R. De benedictione, inquit, Domini terra ejus (Josephi) de pomis celi et rore atque bisso subjacente, de pomis fructuum solis et lune benedicetur Joseph. Minime ad literam intelligetur, tamen aliquid magnum hiis significare eum non ambigo. Verg. Deut. 33, 13 en 14. 118. V.A.B. antwerde. B. dar. - 19. V.A. Ende s.B. Ende selke w. noch m. - 20. V.A. daer andwerde. B.D.G. hem dar antwerde d. - 21. V.A. Dier p.b. aten. B.D.p. lide aten. - 22. V.A. in die l.B. dar hinc in d.l.L. an d.l. - 23. B. leefden dar na drie C j. - 24. V. vinden wi lesen. A. vinden wi. B.D. vindewi bescreven vor waer. - 25. B. alse. - 26. B. dar. - 27. B. heet alsi lien. Vs. 128 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 28. B. Dies mach hi qualike hir gedien. - 29. V.A. lentijn ne. B. lenten l. hi n. - 30. V.A.A. alrehande hout meest p.B. Alse ander hout meest p. - 31. V.A. somer es durheet. B. Alse d. sonne es dorheet. - 32. V.A. Sine n.e. alsment. B. Sine n. alsmen w. - 33. V.A. verdroghet. B. purgert e.d. sere. - 36. B. darmen s. telege. - 37. V.A. up. - 38. V.A. Si m.r.e. sachte. A. bede. B. Si makenne r.e. sachte. - 39. V.A. blomen. - 40. V.A.B. medicine vromen. - 41. V.A. daermen dat in. B.W. water daermen dat. L. daerment daer. - 42. V. Swelles wel te slane. A. Swellels wel te slane. B. Swelet te v. + B. 80 c, L. 114 a. 1) N.R. Legitur etiam quod Alexander Magnus ad arbores has ascendens consuluit eas de futuris, de uxore sua...., et si intraret Babilonem et de sua morte, de quibus omnibus responsum est ei. 2) N.R. Pomis autem arborum sacerdotes earum vescebantur, et usque ad trecentos annos vivebant illesi. Lees met de variant B. in vs. 121: Der papen liede aten die vrucht. + A. 137 b. 3) N.R. Agnus castus.... arbor est sicca, sic dicta.... quod hominem castum facit et agnum. Terwijl vs. 128 in twee der Hss. ontbreekt, komt bij B. eene geheel andere lezing voor, en is ook die in L. bedorven. Van de lezing bij B. staat niets in het oorspronkelijke, en ook geeft de verandering van Die mensche in Dien mensche nog weinig verbetering. + V. 188 a. 144. V.A. scamelichede. B. minscen scamelijchede. - 45. V.A. Leider d. oec hier in. B. Eten d. hir in. - 46. V.A. Es goet d. mensche die. B. Es goet d. minsce die p.L. Es oec d. - 47. V.A.B.N. tonsuverne. - 48. V.A. desen b.B. vrucht van desen b. - 49. V.A.B. dat es. - 50. V.A.B. dier. - 51. B. harde ontbr. - 52. V.A. wijt. B.S. loef. - 53. V.A. roten. B. en ontbr. - 54. V.A. Worem sone etet up. B. Worme eten op. L. heet. - 55. B. heetmenne. - 56. V.A. hevet. B. Mar h. heft di m. int geel. - 57. V.A. die amander b.B. die amandel. - 58. B. erst see n. - 59. V.A. bloeiet a. warmen. B. Bloit hi a. warmen. L. waerm. - 60. V.A. Heeten l. desen. B. Dese bome heeten lande mint. - 63. V.B. Aristotiles. - 64. V.A.B. dese bome. - 65. V.A.B. beterne hare. - 66. V.A. Steect meer. B. Stecmer. - 67. V.A. werpen si u. erande. B. Dan werpen sire ute ere g. - 68. B. Entie v. wert s. dar o. - 69. B. siene. - 70. V.A.B. sijn g. B. Betterheit es g.L. sijn ontbr. - 71. B. Suete d.s. gude s. 1) N.R. Aqua decoctionis eorum eficacissime libidinem reprimit et inflacionem tollit. 2) N.R. Corium etiam in hujus decoctum succo valet contra gonorream et involuntariam spermatis effusionem. + L. 114 b. + B. 80 d. + A. 137 c. 3) N.R. Amigdale amare competunt medicine, dulces esui. Ex hiis lac fit, cum teruntur, et datur acuta laborantibus, quia efficaciam habet refrigerandi et confortandi. Vs. 172 is in alle teksten eenigermate bedorven, en waarschijnlijk aldus te herstellen: Gesonden, den sieken in alre wise. 172. V.A. So die sieke in alre wise. In beide Hss. is de ruimte voor een woord opengelaten. B. Den sieken in a.w. - 73. V.A.B. in die heete s. - 74. V.A. conforteert. B. Dus conforteert hare v. - 75. V.A. boemkijn. - 76. V.A. ist dare. B. India. - 77. V.A. spreict a. ic. B. spreect des nemt goem. - 78. V.A. Dat het r.n.d. lover b.B. Dat riket naden lauwer b. - 79. B. Sine v.c. niman. - 80. V.A. Alexander. - 81. V.A. cam. B. Indi. - 82. B. gerere. - 83. B. crut. - 84. B. ut. - 85. V.A. sijn ere. B. selker d.s. vole v. - 86. V.A. erande. B. Daer w. oec erande. - 87. V.A. alle o. blent. B.m. die o. - 88. V.A. bekent. B. dar e. crut. - 89. B. riket. - 90. V.A. serpentkine. B.M.m. serpentkin. - 91. V.A. Liggheter in. B. ember. - 92. V.A. hi s.B. Dien s.s. hi sterve d. - 93. A. hir. B. Diesmen vint menech serpent. - 94. V.A. So waer dat een man c.B. Dit hebbic bedie dar gesint. - 95. V.A. hoede. B.D. elc h. hoede. L. houde. - 96. B. kint. - 97. V.A. dat es. A. Ede es b. - 98. B. Dats. - 200. V.A.o. Jacob s.v. Vitri. A.A.o. Jacob seit v. Vitri. B. Alse Jacob v. Vitri seide mi. - 1. V.A. apple. B. dragen apple. - 2. V.A. varwen. B. varuen. - 3. B. enen bete. + V. 188 b. 1) N.R. Est ibidem spina cujus liquor superfusus oculis cecitatem infert. + L. 114 c. + B. 81 a, A. 137 d. 2) N.R. In quibus quasi morsus hominis cum dentibus manifeste apparet. 205. V.A. erdrike. B. ertrike. - 6. V.A.B.A.s. properlike. - 7. B. segt. - 8. V.A. Vanden a.B.V.a. bomen. - 9. B. Darmen. - 11. V.A. sulfer. B. Dat. - 12. V.A. hemele of warp. B. hemele op wart. - 13. B. Dar d. rode z. - 14. V.A.O. doevere als Josephus s.B. die oevren alsemen s. - 15. V.A.B. apple. - 16. V.A. so ontbr. B. Daer b. horic g. - 18. B.E.d. soe m. mi w.d. - 19. V.A. twerande misdaet. B. tweer hande. - 20. V.A. die appele. B. die apple. - 21. V.A. Bedellium. B. Adelijn alse. L. Adellium. - 22. V.A. edel b. - 23. B. In een l.h. Bactra. - 24. V.A.B. sine g. - 25. B. groette van enen oliven. - 26. V.A. Ute d. bome. B. Ut d. bome. - 27. V.A. Erande. B. gommie harde g. - 28. V.A. Alster ute kersebome. B. Alse u. kerssebome. - 29. B. riket u. suete. - 30. B. buete. - Vs. 231-32 ontbr. bij L. - 31. B. gelose spreect op. - 32. B. best geminget is. - 33. V.A. van dien d.B. done. - 34. B. grone. - 35. V.A. Busch boem. B. Bosboem. - 36. V.A. orbartene. B. orbaret. - 37. V.A. te taflen. B. taflen darmen. + V. 189 a. + L. 114 d. + A. 138 a. 238. V.A. Om d.l.g. ende hart b.B. Om. - 39. V.A. etet d. wormen a. wi v.B. alse wi. - 40. B. Meer d. hout. - 41. V.A. edelre. B.C. es der edelder b. - 42. V.A. als ic. B. hoge wasset alsic. - 43. V.A. riekene. B. bladere w.t. rikene. - 44. V.A. serpente. B.E.d. oec d. serpente af. - 45. V.A. oec wel. B. riket wel. - 46. B.E. het m. oec l. - 47. V.A. ute erande. B. loep ut erande rosine. - 48. V.A. cedria. B. cedrina. - 49. B. Darmen. - 50. B. nembermeer dar na ne b. - 51. V.A. dien bouc worme ne gheene. B. boec w. negene. - 52. V.A. roten. B. No. - 53. V.A. Serpente v. die r.B. Serpente v. den r. - 54. V.A. cedre. B. cedren tere s. - 55. V.A. Twirande a.o. ghewaghet. B. Twerhande a. saget. - 56. V.A. bloeit. B. bloit. - 57. V.A.A.d. ne bloeit niet en t.B. Een a. dine b. twint. - 58. B. Dits darmen d.v. af w. - 59. B. draget des. - 60. V.A. Apple grote a.m.h.B. Apple g. alse. - 61. V.A.B. Vitri. - 62. V.A. apple III machte. B.D. an die bome drie machte leget. - 63. V.A. naturen. B. Deen e.v.h. naturen. - 64. V.A.B. in g.w.t. curen. B. Ende es g.w.t. curen. - 65. V.A. cout. B.E. tsanders fine nature es cout. + B. 81 b. 1) N.R. Lenitate materie elementorum apicibus apta. Unde scriptura dicit: Scribe in buxo. + V. 189 b. 2) N.R. In prima parte, que est deforis, calidam substanciam habet, in interiori parte pomi secunda pars temperata est, medium vero, quasi cor pomi intrinsecus latens, frigidum existit. Bij Maerlant is een der drie crachte onvermeld gebleven, tenzij een paar rijmregels is weggevallen. 266. V.A. Cedre. B. Cedren. - 67. B. berge. - 68. V.A. Diene d.n.w. lesen aldus. B.D. een draget n.w. lesen. - 69. V.A. dat es. - 70. B. na des. - 71. V.A. het wasset. B. het. - 72. V.A.E. ne failgiert dor. B.E. en fineert niet ter n. - 73. V.A. te b.B. darment te b. - 74. V.A.B. Hets. B. rikene. - 75. B. dar d.h.w. geracht. - 76. V.A. Pleghetmen datmer af m.B. dar af. - 77. V.A. dode. B. Dode k.o.d. viant. - 78. V.A. comt te s.B. Want dit hout verrachten te hant. - 79. V.A. dat es. B. kerseboem. - 80. V.A. openbare. B. segt ende nemt goem. - 81. V.A.e. groot. h.B. Roms. - 82. B. Porte. - 83. V.A. velleder ene. B. velder ene. - 84. V. hiet hi bi. A. hiet. B. hiet met. - 85. V.A. dat hi. B. hi al dar. - 86. V.A. Die a.b. karsen. B. Die a.b. kersselaren. - 87. V.A. dor die z.B.E. bracse ierst over z. - 88. V.A. hem die n. B. Dus bleef hem die n. embermee. - 90. V.A. Ne w. sine. B. Ende w. sine. - 91. V.A. So waerse te prisene v.t. bat. B. Si waren gepriset v. bat. - 93. V.A. karnelle. B. kernen. + L. 115 a. 1) N.R. Templorum trabibus aptum est, impenetrabile soliditate numquam oneri cedit. + A. 138 b. + B. 81 c. 2) N.R. Antiquitus ramos cipressi prope rogum constituere solebant, ut odoris sui jocunditate cadaverum odorem, dum urerentur, opprimerent. 3) N.R. Lucillus autem cum Cerasam urbem Ponti delevisset. Lees voor Poten: Ponten. + V. 190 a. 294. V. ter b.e. ter m.A. enter m.B. ter b. ende m. - 95. B. Castania alse. - 96. V.A.B. draghene. - 97. V.A.d. men castaengen. B. die men. - 98. V. smakens. V.A. alsmen weet. - Vs. 298 ontbreekt bij B. - 99. B. Ende si m. - 300. B. Ende si sin g. - 1. V. der m. mitten. A. der m.B. si mage. - 2. A. te te s.B. mach. - 3. A. als als. B. alse. - 4. V.A. bouc d. Indya. B. die Indi gewessen p. - 5. V.A.E. Ethyopen der Moren l.B. Etheopen d. More l. - 6. B. wert. - 7. V.A. Verhart. B. Verhert. - 8. V.A. En machen b.B. En magen bergen. - 9. V.A. Werpmen oec. B. Werpemen oec. - 10. B. en gere. - 11. V.A. Ne g. blaecseme h.g. ne c.B. Gene blixeme. - 12. B. Mar. - 13. B. comet. - 14. V. Dat d.o. best. A. Dats d.o. best. B. Dats d. db. nomet. - 15. V.A. Hets. B. Hets sachte s. oft horne waren. - 16. V.A. Indis comt. B. Indi comt gevaren. - 17. V.A. Dat es bede. B. Dat es beide. - 18. V.A. goet. B. alse goet alse. L. groet. - 19. V.A. An weghen vintmen dustaen h.B. An wegen vintmen dus h. - 20. V.A. seghet het. B. seget et heft. - 21. V.A. verdrivene v.d. kinde. B. verdrivene. - 22. V.A. Keyselike vormen. B. Eisselijc worme d. men. + L. 115 b. 1) N.R. Numquam tamen combustio eius transit in flammam. + A. 138 c. + B. 81 d. 2) N.R. Lignum ebeni crepundiis alligatur, ut infantium visus nigra non terreant. 324. B. segt. - 25. B. cleine. - 26. B. Berct, steine. - 27. B. dat es. - 28. V.A.B. en es. - 29. V.A.E. soe. B. Ende elc hevet in vif steine. - 30. V.A. hevet. B. Alsi gewassen es gemeine. - 31. V.A. Si es. B. Si es nuttelijc. - 32. V.A. Hem die. B. Ende si es oec goet den l. - 33. V.A. hart. B. Hare hout e.u. hart. - 34. V.A. est e.i.l. vervart. B.N. eset scier vart. - 35. V.A. ghewaghet. B. alse Y. gewaget. - 36. V.A. Dats die b.B. Es die. - 38. B. Want wat o. - 39. B. Verderft men dar toe. - 40. B. Oec seget. L. Hoec. - Vs. 339-40 ontbr. bij V. en A. - 41. V.A. Sine v.h. die soete s.B. Sine v. heft suette. - 42. V.A. enigher. B. eneger. L. menigher. - 43. V.A. De serpente. B. serpente. - 44. V.A.B. levene. - 45. B.M. si s. suetter. - 46. B. segt. - 47. V.A. vremden. B. somen. - 48. B. Want hi seget ende wilt b. - Vs. 348 ontbr. bij V. en A., terwijl een regel is opengelaten. - 49. B. Dor ongesonde moetmen miden. - 50. B. Die viven. 1) N.R. Durus in arbore fructus eius et acerbus, sed collectus mollescit et dulcis fit. + V. 190 b. 2) Vinc. XIV, 13: Ea causa fructum integens crescere prohibet, rarusque est. + L. 115 c. 3) N.R. Gignit fructum coctum sole predulci sapore, cibo harum sapientes. - Hoewel de Latijnsche tekst ongetwijfeld verminkt is, blijkt toch genoegzaam, dat het onzinnige serpenten moet veranderd worden in sapiente. 4) N.R. Unde Alexander Magnus cum illas partes occupasset, exercitui edixit ne quis hos fructus productos attingeret. - Na vs. 350 is ongetwijfeld een paar rijmregels weggevallen, daar de drie verzen volstrekt geen zin opleveren en in alle Hss. bedorven zijn. Ook vs. 348 is schromelijk verknoeid. Waarschijnlijk zal men de verzen aldus moeten herstellen: Alexander, hoertmen bedieden, Als hi in India voer striden, Vighen tetene tallen tiden Verboot hi sinen lieden daer Dor hare ghesonde, dat es waer. of iets dergelijks. 351. V.A. over w. - 52. B. Mesters. - 53. B. vreden. - 54. V.A. Sere v. - 55. B. wiltmen. - 56. V.A.B. jegen serpents. - 58. V.A. smetten d.i. oghen staet. B. Der smetten. - 61. V.A. raed. B. Alsi also oppenbare. - 62. V.A. heet m. ghinghebare. B. et m. gingebare. - 63. V.A. ic. B.F. alsict. - 64. V.A. diemen. B. Es die b., boke. - 66. V.A. borst. B. der borst talre. - 67. V.A. Ne gheene o. ne es. B. Gene o. es. - 68. V.A. Jof die b. in. B. Ofte d. betre in. - 69. V.A. bouken. B.D. datmen. - 70. V.A. hart. B.S.h. dat es te houdene q. - 71. A. etet. V.A.B. worme. - 73. V.A.B. Fraxinus. B. alse. L. Fraximus. - 74. V.A. die e.A. etene. V. pleghet ontbr. B. Es een boem dimen heetene p. - 75. V.A. Eenen b. est n. te s.B. Essce een n. te s. - 76. V.A. Sine asschen hebben vele van c.B. Sine asscen hebben v.c. + A. 139 d. + B. 82 a. 1) N.R. Fructus dulcis est sed nocivus peetori. + V. 191 a. 377. B. wel ontbr. - 78. V.A. mingse. B. mingetse, thant. - 79. B. leitse dar. - 82. V.A. die sijn m.B. Gestampet. - 83. V.A. scuerfte. B. scrof. - 84. V.A. den menighen. B. minsce. - 85. V.A. scortse. B. Esscijn scortse e. esscijn l. - 86. V.A. mueru hebbet. Vs. 386 ontbr. bij B. - 87. B. Wale. - 88. V.A.B. starke. - 90. V.A. esschen h. een laghelkijn. B. esscen h.e. legelkijn. - 92. V.A. Houdet mer. - 94. V.A. Hem die de. B. Hem d.d. melte. - 95. V. die. B. dat n. - 96. V.A. sijn. V. geverboem. B. Doncket m. sijn d. genverboem. - 97. B.E. dese. - 98. V.A.D. colijn vier e.j. gheduert. B. Dattet groene een jar geduert. - 99. V.A. Also datmen met sinen asschen (het woord vet ontbr. in beide Hss.). Vs. 399 ontbr. bij B. - Vs. 400 ontbr. bij V, A en B., terwijl in de twee eerstgenoemde Hss. een regel is opengelaten. - 1. V.A. Wille hie jenieveren v.B. Platearius wille genever viseren. - 3. B. Har, na turen. 1) N.R. Cinis eius si aceto misceatur. Lees in vs. 376: Sine assche die heeft vele crachten. + L. 115 d. 2) N.R. Frondibus fraxini cum aceto cathaplasmatis scabies vel pustule curantur. Lees in vs. 383: scuerfte. 3) Lees in vs. 390 met de var. laghelkijn. N.R. Laguncula de fraxino medicinale vinum conservando facit ut prosit spleneticis. + A. 139 a. 4) N.R. Arbor est Grece sic dicta a pir, quod est ignis, eo quod conceptum diu teneat ignem, adeo ut si pruno ex ejus cinere operte usque ad annum perveniant. + B. 82 a. 404. V.A. Ombinden e. vertheren ummure. B. Ontdoen e. ontbinden quade humeren. - 5. V.A. buuc e.v. lieden. B. buc e.v. lieden. - 6. V.A. jenievere. B. genevere. - 7. V.A. reine water. B. reinen watere. - 8. V.A. bestaen. B. lanc evele. - 9. V.A. jenevere met w.B. genevre met. - 10. V.A.B. Hets. - 11. B. bome m. oec m. - 13. B. Tierst soe m. - 14. V.A.B. lucht dat hout. - 15. V.A. Dan. B. Dat s. in e.p. geel. L. Dat. - 16. B. In derde dipe gnoech en d. - 18. V.A. dien. B. idele. - Vs. 417 en 418 bij V. en A. in omgekeerde volgorde. - 19. B. heft. - 20. V.A. Vul v. dien h. leghetmen. B.V. van h. lietmen. - 21. B. stuppet b. tien t. - 22. B. luch ut lide. - 23. B. om den. - 24. V.A.B. starc. - 27. V.A. Ute. B. Ut. - 28. V.A. Olie dier. - 30. V.A. Die, den vierden r.B. Dats, den vierdach r. - 31. V.A.B. jeghen dat. - 32. V.A.B. Bestrijctmer. V.A. des menschen. B. des minscen. - 33. B. geminget. - 34. V.A.O.i. goet i.a. wisen. B. Hets oec goet i.a. wisen. - 35. V.A. tgrote. B. dat grote. 1) N.R. Vim habent dissolvendi et consumendi. 2) Lees met de andere Hss.: buucevel van lieden. N.R. Contra fluxum ventris. + L. 116 a. + V. 191 b. 3) N.R. lignis vero ardentibus intrinsecus. + A. 139 b. 436. V.A.S. comtmer m. salven, d.B. mede s.d. - 37. V.A. ricbeen. B. minsscen rugge. - 38. V.A. hevet melancolien. B. Die v. hevet melancolien. - 39. V.A. het. B.D. sal hi e. het sal b. - 40. V.A. hire. B. hire mede b. - 41. V.A. vanden artetike. B. vander artentike. - 42. V.A. ene. B. Dien eest ene m. - 43. V.A.B. Laurus. B. alleine. L. Klurus. - 44. V.A. dandre. B. ander bome gemeine. - 45. V.A. gheene blexeme. B. gene blixene an mach winnen. - 46. V.A. Nemmermeer an ne m.B. Nembermeer alse wijt kinnen. L. an ontbr. - 48. V.A. wintre. B. Sine v. - 49. V.A.B. roken. - 50. B. donkere. - 51. V.A. Droghen. B. Drogen dart e.s. roech. L. Draghen. - 52. B. Si b. goet oec djar o.o. - 54. B. seit oec. - 55. V.A. qualike. B. Die in d.m. qualike duet. - 56. V.A. onnutter maghe. B. Ofte, spuet. - 57. B. win. - 58. B. scaden, L. scade. Vs. 458-69 ontbr. bij V. en A. - 59. B. lauwer. - 60. V.A. In. B. In watere. - 61. V.A. es die mont. B. bestoept es die m. - 63. V.A. doom. B. den doem. L. toem. - 64. V.A. Vorhovet. B. ende hoeft mede d. - 65. B. Becka. + B. 82 c. 1) N.R. Ejus folia siccentur in umbroso loco non fumoso. + L. 116 b. + V. 192 a. 2) N.R. Decoque.... folia lauri et rosa (sic!) in aqua ore vasis opilato, et recipiat paciens fumum et cum ipsa aqua laventur frons et tempora. - Lees in vs. 461 met de varianten: es die mont, t.w. van het vat. 466. B. selker virtut. - 67. V.A. vertheren. B. si ontbr. - 68. V.A. daer of. B. daer af. L. of ontbr. - 69. V.A. tartitike. B. arcentike. - 70. V. des. B. ander e. die g. - 71. V.A.B. Ende die. - 72. V.A. boeken v. lauerbome. B. bladen v. lauwer boeme. - 73. V.A. als c. - 75. B. olicn. - 76. V.A. huut d. sal het d.B. ute doen saelt d. - 77. B. lauwerine. - 79. V.A. ghelike. V. begaen. B. Des gelics. - 80. V.A. Mede van varsschen lauerbladen. B. Ende van desen lauwer bladen. - 81. B. alse. - 82. V.A.B. af. - 83. V.A.B. makene. - 84. V.A. ne wast. - 85. V.A. scortse. B. Het l.u. scorsen. - 86. V. mastix. A. mastrix. B. heet mastix. - 87. V.A. best. B. dit es best in heet l. - 88. B. seit dijt. - 89. V.A.B. schinen. - 90. V.A. medicinen. B. der medicinen. - 91. B. doet. - 93. B.E.d. bloet spuwet slutter m. - 94. B. Oft hem. - 95. V.A. Dicken s. an. B. an. - 96. V.A. gheeten. B. gegeven. - 97. V.A. Scorvede tonghen lippen m.B. Scorfde tongen l.m. - 98. B. in ontbr. 1) N.R. contra quoslibet dolores ex frigiditate. 2) N.R. Bacce recentes conterantur. + A. 139 c. + B. 82 d. + L. 116 c. 499. B. bladen. - 500. V.A. sulsi. B.I.a. si selen d. - 1. B. dar af. - 2. V.A. speelre m.d. gheswelch. B. tgeswelc. - 3. V. als ons. B. alse. - 4. V.A.B. wassene. - 5. V.A.B. ende ontbr. V.B. steden. - 6. V.A. Persen of in Meden. B. Parten ofte in Meden. - 7. V.A. Men ne c.B. Menic c. - 8. V.A. dat wi k.B. In geen l. dat. - 9. V.A. Sine b.B. Sine blader. - 12. V.A. es het. B. Hare maniere es d.d. - 13. V.A. Unde c.B. te ontbr. - 14. V.A. omme dat. B.E. si worme selen v. - 15. V.A. De b. draghet. B. Dese dragen. - 16. V.A.A. die ripen. B.A.d. wech gaen e. geliden. L. riepen. - 17. V.A.S. daer andre ghewassen. B.S. dar andre volwassen dan. - 18. V.A. uut. B. bat. - 19. V. etet n. desen. A. hetet n. desen. B. et n. deser bome. - 20. B. Mar m. housse om har soete l. - 21. V.A. om. B. om medicinen. - 22. V.A. langhest. B. har s. - 23. V.A. dat es. B. dat es d. morboems. - 25. V.A. In d.B. In d. bloieselle es si w. - 26. B. alse d.s. verwermt. - 27. V.A. wert soe. B. wert si. V.A.B. hart. + V. 192 b. 1) N.R. fiat gargarismus vel fumus. + A. 139 d. 2) N.R. unde in vestibus ponuntur ut suavius odorentur; arcet enim animalium noxia. + B. 83 a. + L. 116 d. 528. B. Mer a.r.e. soe wert. V.A.B. swart. L. riepe. - 29. V.A. tserpent. B. serpente bliven. - 30. V.A. Van sinen b.B. Comen si op sinen bladeren b. - 31. V.A.B.L. Rulius. - 32. V.A. Int L.i. somigher. B. someger. - 33. V.A.P. die s.B. segt. - 34. B. sinen v. cuelt. - 35. V.A. daer af h. dyameron. - Vs. 535-36 ontbr. bij B. - 37. V.A. Meest j. quinancie. B. Soe eest. - 38. B. Lanc g. - V.A.B. lichame. - 40. B. Verdrijft erande l. - 43. B. eens boeme vr. - 45. V.A. hetet v.d.l. Pnike. B. heeten in den. - 46. B. Naden lande v.A. - 47. B. dar wast d. irst. - 49. V.A. Pume ghernate h.g.B. Pumegernaten heeten si gemeine. - 50. V.A.W. in h.v. greine. B.W. si in h.v. greine. - 51. V.A.B. des boems n. - 52. B.D. dragen dese apple bequame. - 53. B. Dise d.l. al s.l. - 54. V.A. so ontbr. B. di v. - 55. V.A. geat. B. heftmense. 1) Lees in vs. 525 met de andere Hss. In in plaats van Ende. - N.R. Rubium appellant eo quod fructu rubro in flore eius albescit, et in fructu rubescit, in maturitate nigrescit. 2) N.R. Dicitur autem dyamoron. 3) N.R. Succus ejus expressus et decoctus valet contra squinanciam. + V. 193 a. 4) Lees met de andere Hss.: des boems. - N.R. Arbor malogranata dicitur; pomum vero malogranatum: malum Grece est quod nos Latine valde rotundum dicere possumus. + A. 140 a. 556. V.A. warm. B. heet. - 58. V.A. Die van coelren.... hout. - In beide Hss. is eenige ruimte voor het weggelaten woord opengehouden. - B. Die hem van coeloren quaet hout. - 59. V.A. Es b.d. die s.b.B. Hets b.d. de s. - 60. V.A. sukre. B. Ende d.s.m. sukere. L. suere. - 61. V.A.B. die m. - 63. B. dimen. - 64. V.A. soete. B. suete. - 65. B. alse. - 66. B. wassene. - 67. V.A. woestinen e. up. B. wstinen e.o. steine. - 68. V. up der zeehovere. A. up der zeehoevere. B. in z.o. gemeine. - 69. B. Fisieke b.d. scriven. - 71. V.A. ende cout. B. een hitte ende cout. - 72. V.A.B. Tempert. L. Tempeert. - 74. V.A. sap. B.D. sap van sinen telegen p. - 75. B. bladen. - 76. V.A. die pine. B. siecheit ofte die p. - 77. V.A. levere o.a. longere. B. levre ofte a. longenen. - 78. V.A. diement. B.S.p. die medicine g. - 79. B. In spise helpet mede dat. - 80. V.A.B. scortse e.b. dan dat b. - 81. V.A. heten wi. B. heette wi dan g. - 82. V.A. datmer. B. dat menre. - 83. V. mappe. A. nappe. B. nappe af. - 84. V.A. Doch ne. B. Doch w.n.d. ict ie s.L. Dus. - 85. V.B. hir. - 86. V. twifelt wat. B. Des twivelic des w. 1) N.R. Siccum ex colera febricitantibus convenienter in usum datur. + B. 83 b, L. 117 a. + V. 193 b. 2) N.R. Leguncula (l. laguncula) ex huius arboris ligno fiunt. 587. V.A. noten. B. note dracht. - 88. B. alsemen gewacht. - 89. B. not. - 90. B. segt. - 91. V.A. haselnote. B. Dattie haselnote. - 92. V.A.E. ne g.w.w. ne d. B. en ontbr. - 93. V.A.E.d.h. goet af es g.B. hut g. es af g. - 94. V.A. Eermense s. in spisen. B. Alsemense in spisen sal o. - 95. V.A.V. den ockernoten hie s. - 96. B. Dattie b.t. scadene. - 97. V.A. boem. B. Crude e. bome. - 98. B. te siere s. - 99. B. so ontbr. - 600. V.A. dat a.B. war dat. - 1. V.A. alsulc. B. alselc. L. suilc. - 2. B. Alsemen. - 3. V.A. barst. B. borst es dese spise q. - 4. B. stimme. - 5. B. Ende d.e. heesc. - 6. V.A. die spreict. B. Paladie sprect. - 7. B. not. - 8. V.A.L. eer in watre. B. Lecgetse in watere. - 9. V.A. jof. B. oft in Febriere. - 10. V.A. lecse. B. legtse. - 12. V.A. wortelen spreden harentare. B. Dattie wortelen spreiden harentare. - 13. V.r. tegaen. - 14. B. bat. - 15. B. Palea alse. 1) N.R. Nux appellata est.... eo quod umbra vel stillicidium foliorum eius proximis arboribus noceat. - Slechte vertaling, waaraan door emendatie niets te verbeteren valt. + A. 140 b. 2) N.R. Tardiores dicuntur ad digerendum, scilicet si cum cortice exteriori sumuntur. 3) Het onontbeerlijke vrucht ontbr. in alle Hss. - N.R. Cuius fructus tantam habet vim, ut missus inter suspectos herbarum vel fungorum cibos quidquid in eis virulentam est excludat. + L. 117 b. + B. 83 c. 616. V.A. Dat e.b.d. de v.d.B.D. die b.d. de v. - 17. B.D. olie af c.v.o. - 18. V.A. soete horicse. B. soete horixe. - 19. V.A. lecht. B. Har l. alse mense. - 21. V.A. diemen. B. diemen ut doet v. - 22. B.E. suet e. best alse w.h. - 23. V.A. soetst dats. B. Dander m. suete dats. - 24. V.A. die es w. - 25. B. blome dire. - 26. V. roken. A. roke. B. Mar die roke. - 28. V.A.G. sere es soe. B. es si sere. - 29. V.A. als ons. B. alse Ysidorus. - 30. V.A. niene. - 31. V.A. vernuwene. B. verneuwene sijn b. - 32. V.A.P. die s.B. die seid. - 34. V.A.B. sere m.B. jar. - 35. V.A. soe oec in menigher. B. si oec. - 36. V.A. ne draghet si. B. en draget si. - 37. B. wert. L. riepe. - 39. V.A.D. soe. B. Dargen si b. dat h. geraden. - 40. V.A.H.v. dat h.d.B. dat hetten d. - 41. V.A. suwe e. hie. B. soe e. hie. - 42. V.A. nemmermee ne draghet. B. nembermer sone draget. - 43. V.A. Elke ne. - 44. V. telch b.d. anderen. A. telch b. an anderen. B. telech an a. boven g. - 45. V. Dat e.h. boghet tandren w.A. boghet tandren. B. Alse e.h. boget tandren wart. - 46. V.A. haer. B. In lintine dats h.a. - 47. V.A. elke hare t. andren. B. tandren poget. - 48. B. pijnt en boget. - 49. V.A. soeken hare. B. Alse d. soeket sinen. + V. 194 a. + A. 140 c. + L. 117 c. + B. 83 d. 651. V.A.D. hie die b.e.d. suwe n.B. bloit. - 52. V.A. segghene. B. Selc e.d.t. seggene. - 53. B. Dattie soe. - 54. V.A. Eer soe. - 55. V.A. Dan dar. B. Dan darric vor war n.v.g. - 56. V.A. ic n. vant. B. niewerinc v. gescreven. - 57. B. Platearius ende I. - 85. V.A. spredene. B. Dat e.b. es d.t. spreidene. - 59. B. telege alom e. ombe. - 60. V.A. LXXX voete wijt there s.B. XL voete al t. sombe. - 61. B. blader. - 62. V.A. als ic kinne. B. Alse wingart blader. - 63. V.A.O.s.t. om sine s.B. telege om sine. - 65. B. wert. - 66. B.E. st. ember fontainen. - 67. V.A. plantene w.i. sconinxs. - 68. B. Omdat hi was v. gr. l. - 69. V.A. Datmenne. - 70. V. souwe. - Vs. 669-70 ontbr. bij B. - 71. V.A. dat es die p.B. die pinboem. - 72. V.A. nemt. B. Selc w. selc s.d. nemt g. - 73. V.A.B. maken. L. halen. - 74. V.A. ars. B. harst canment. g. - 75. V.A. Oec l.u. erande. B. Oec l. ut erande. - 76. V.A. Die. - 77. B. woert ontbr., steine. - 78. V.A. heten wi emmer. B. ember gemeine. - 79. V. pijnboen. B. ens nieman. - 80. B. Dat o.h.w.e. omtrent h. gaet. 1) Lees met de andere Hss.: voete. - N.R. octoginta pedum. + V. 194 b. + A. 140 d. + L. 117 d. 882. V.A. te wetene. B. Als ontbr., te wetene. - 83. V.A. leghet men up. B. Die de apple legt o. tf. ende o. - 84. B. Van den apple ontfaet d.r. - 85. V.A. nesen d. af. B.M.n. die dat ontfeet. - 86. B. Men weet w.d. te s. steet. - 87. V.A. Der hersene. B. herssenen. - 88. V.A. oeste. B. Der droger h. eest. - 89. V.A.E.m. dinc. B. te m. dinc. L. dinc ontbr. - 90. V.A. carnellekine. B.W. bi naturen die kernekine. - 91. V.A.S.v.n. alsmen weet. B. alsemen weet. - 92. V.A. boeken nat ende heet. B. boec nat ende heet. - 93. B. popelare. - 94. V.A. vinter twirande. B. vintter af menege minare. - 95. V.A. draghet. B. Si dragen b.v. selken done. L. suken. - 96. B. Ane, grone. - 97. V.A. dinke. V. ghelike. B. dincken m. gelijc. - 98. V.A. den a.B. Alse oft meinde den albeel. - 99. B. Mar, popelere. - 700. V.A.D. specie. B. Dragen specie. - 1. V.A. upperste v.d. telghe. B. dupperste v.d. telegen. - 2. B. gegedert. - 4. V.A. Datment d.t. gaderne. B.D. dit t. gaderne. - 5. V.A. neemt d. cnope. B. Ende nemt d. knoppe dar. L. croppe. - 6. V.A. uut. - 7. V. seitmen in boter. A.B. sietmen in boter. - 8. V.A. ne cam. B. Dar n. toe q. sout. - 9. V.A.B.E. botre. - 10. V.A.E.m. nochtan. B. meysce moet si sijn d. - 11. B. Dit. - 12. V.A. gr. si. B. grone sie. + B. 84 a. 1) N.R. ipsi fructus calidi et humidi. 2) N.R. Populus nigra in summitate virgulte resinam generat odoriferam. - De lezing der andere Hss.: specie in plaats van vrucht, is te verkiezen. + A. 141 a. + V. 195 a. 3) N.R. butirum de lacte vaccino collectum fit in Mayo. + L. 118 a. 713. V.A. Dur e.c.s. duwet men. B. Dore e.c.s. duetmen. - 14. V.A. dur e. ardin. v.B. erden. - 15. V.A. est. B. Dit es. - 16. V. popilioen. A. populioen. B. popelioen. - 17. B. Dit es. j. hitte. - 18. V.A. enen. B. hem hoetswere. L. ene. - 19. V.A. Ende h.h. saken doene. B. saken. - 20. V. popelioene. A. popelioen. B. Soe nemtmen d. popelioen. - 22. V.A. gheneest s. des. B.H.g. des g. - 23. B. Beide swellingen. - 24. V.A. Gheneset in. B. Soe geneset in. - 25. V.A. durghinghe populioen. B. dorginge popelioen. - 26. V.A.H.w. sal dit doen. B.H.w. hi moet dit d. - 27. V.A.D. ne. B. Dar ne. - 28. B. Mar. - 29. V. Salment d. ist een v.A. Salment d. ist in. B.S. ierst d. in vat. - 30. V.A.B. stinken. - 31. B. dar m. - 32. V.A. alsmen. B. alsemen dander. - 33. V.A. datmen. B. datmen b. dar af. - 34. V.A. durghinge. - 35. B. jege. - 36. V.A. maledie. B.E.j. hare m. - 37. V.A. populioen. B. nater popelioen. - 38. V.A. in d.B.H.w.e. dar doen. - 39. V.A. Ne doeter. B. Hine doetter. - 40. B. Mar. - 41. V.A. Die te g.e. siede daer m.B. Dit t. gadre e. siet dar m. - 42. V.A. Dit es. - 43. V.A. eeken. + B. 84 b. 1) N.R. Si populeon magis frigidum et humidum habere volueris. 2) N.R. acetum et olcum computrescant prius. Lees met de variant: stinken. + A. 141 b. 744. V.A. scone b.e. een b.B.W. scone. - 45. V.A. bede. - 46. B. Sine n. die es stranc. W. sijn n. - 47. B. Ende hi mach s.l.g. - 48. B. in der s. - 49. V.A. ene eke v. Abrahaems t.B. ene e.v. Abrams. L. was van. W. eke was v. Adaems. - 50. V.A. Also. B. Also l. gedurde. - 51. V.A. moghendelike. B. Constantijnt mogenlike. W. mueghentlike. - 52. V. in. B. Regnerde i. Roems. - 53. V.A. Dat. - 54. V.A. Dit staet te Manbre. B. Soe s. die M. dats w.W. Dit s.t. Manbere. - 56. B. lant. W. Es i. lantsceep. - 57. V.A. Die h.d. scortsen. B. Die heft d. scortse. - 58. V.A.B. hartheit. - 59. V. somighe. A. Ytale. B. Italie. - 61. B. Selke. W. boeken. - 62. V.A.D. dit b.n. ramnus. B.D. dit bi namus. - 63. V.A. stercste rubus die s.B. stareste rubus die s. - 64. V.A. Te. V.A.B.W. medicinen. - 65. B. alse. - 66. V.A. ene v.d. af pleget. B. ene v. darmen af pleget. W. ene v. - 67. V.A.W. medicinen. B. nuttene. - 68. V.A. dornekijn schinen. B. Hi es best gedaen alse dornekine. L. scine. - 69. B.D. enech b. - 70. V.A. droghe sijn si alte samen. B. Droge ende cout sijn si t.W. droghe. 1) Hier begint de vergelijking met de fragmenten berustende op de Keizerlijke Boekerij te Weenen (W.) , mij door den Heer Ferd. Von Hellwald in afschrift bezorgd. Dit fragment loopt van B. VIII, vs. 642-945. De varianten van het voorgaande zullen later achter den tekst medegedeeld worden. + V. 195 b. + L. 118 b. 2) N.R. De quercu Mambre quam habuit Habraham. Lees in plaats van Adaems met de andere Hss.: Abrahuems. + W. 6 d. + B. 84 c. 771. V.A. rosen. - 72. B. Ontdaen. - 74. V.A.B. Die ontbr. B. tesen sp. - 75. V.A. Droghetmense. B. Drogemense. W. Droechmense. - 76. V.A. nutten vort an. B. een jar n. vort an. - 77. W. Van der rose. - 79. V.A. Menne. B.M.m. oec af. - 80. B. Alst hir. - 81. V.A. siet. B. seit. - 82. V.A.E. cleenset dur e.c. daer naer. B. ziet dor. W. ghiet. - 83. B.D. nemtmen roes blader dar n.W. rosc. - Vs. 783 ontbr. bij V. en A. - 84. V.A. Ende daer t.B. Ende d.t.m. dwitte d. - 86. V.A. Dit stoot men st. B. Die scormen te stucken. W. scuertmen st. - 87. V.A. siedet in den honech. B. cleine e. siedet in honech. W. siedet. - 88. V.A.O. ent r.v. vaet an. B.O. ent rose varve vaet a. W.O. ent r.v. ontfaet a. - 89. B. besteet. W. dicke. - 90. B. Alsoe alst hir bescreven steet. - 91. V.A. Conforteert. B. Het confortert d. minscen. - 92. V.A.W. menigher. B. suversse v. meneger. - 93. V.A. purgiere. B. purgerde. W. ymuren. - 96. V.A. Met ere...... behendichede. In beide Hss. is eene plaats voor het weggelaten woord opengelaten. - B. Met dusgedaenre behindechede. - 97. V.A.W. Rose. B Rose blader. - 98. B.W. Moten. - 99. V.A.E. dat. B. gelasen. - 801. V. daghen V.A. sonder een. B. Dertech. - 2. V.A. elkes d.s.l. gheen. B. geen. W. sdaghes. + A. 141 c. 1) N.R. Mel primo despumetur, deinde coletur. + L. 118 c. + V. 196 a. + W. 7 a. 803. B. Geroret te samen ene stonde. - 4. B. monde. - 5. B. en ontbr. - 7. B. cuelt d.h. blotsocht. - 8. B. eest n.W. eist - 9. B.E. jegen dat e.s. - 10. V.A. Up dat. B. Op datter die minsce siec af is. - 11. V.A.W. rose w.B.M. rose watere e.m. dus o. - 12. V.M.m. aldus. B.M.m. aldus cyroep saet. - 13. V.A. Ende m., rose b.B. siet w.m. rose b.W. rose blade. - 14. V.A. staden. B. groten staden. - 17. V.A. helpt. B. Mar et holpe. - 18. V.A. Van sape v. groene rosen bladen. B. Van sape v. gronen bladen. W. groene. - 19. V. Ende seker g.B.E.s.g. toe. - 20. V.A. twater. B. watere. - 21. V.A. syrop als ic. B. cyroep alse ic. - 22. V.A.B. lichame ten beghinne. W. lichame van beghinne. - 23. V.A.E. danne stoppet den lichame d.B.E. ontstopt d. lichamen. W. lichamen. - 24. A. tmenisoen. B. dmenisoen. - 25. V. up dat niene. A. cyncopis up dat niene. B. Ende j.s. opdatment dus n.W. niene. - 26. V.A.D. bestopt hevet d. lichame. B.D. bestopt hadde d. lichame. W. lichame. - 27. V.A. Rosen roeke droghe. B. Rosen roke oft droge oft grone. W. Rode r. droghe. - 28. B. done. - 29. V.A. Heersene. B. Hersenen. - 30. B. Den genen dien deren dese s. - 31. V.A. Sethym dat o.b.B.S. dus over war bekint. W.S. es o. + B. 84 d. + A. 141 d. + L. 118 d. 1) N.R. in principio laxat, sed constringit postea. 2) N.R. contra fluxum ventris et vomitum et syncopim ventris, sed non detur constipatis. - Lees met de variant in vs. 825: niene, in plaats van men. + V. 196 b. 3) N.R. Rose sicce vel virides naribus apposite confortant cerebrum et cor. - Lees met de varianten in vs. 827: Rosen roeke. 832. L.B. Ende es. V.A.[...] Ende ontbr. - 33. B. over groet. - 34. V.A. dur. B. dor. W. enich. - 35. V.A. Niet l.h. barnen. B. Ne laetmen bederven. - 36. B. eest v. selker. W. eist. - 37. V.A. verroten niene. B. nine. - 38. V.A.B.W. Dies. - 40. V.A. van ontbr. - 41. V.A.d. lovie. B. lovie behilt. W. luvie. - 42. V.A. in haer g.B. Ende n.s. in har gewilt. W. in h. - 43. V.A. Up dien berghe. B. Optie berge. W. Opten. - 44. V.A. horic. B. Ende g.w.W. horen wi. - 45. B. eest. W. eist. - 47. B. alse. - 48. B. Si was. - 49. V.A. Salemons. B. Salomens. - 50. V.A. hir of oec. B. hir af. - 51. B.S. es. - 53. B. dar hi d. art heft. - 54. B. telege geeft. W. telghe. - 55. V.A. telghe afslaet. B.S. hare m. telegen afslaet. W. telghe. - 56. V.A. meer t. ute g.B. Soere meer dar ute g.W. teleh. - 57. V.A. Soe. B. Si bloit. - 58. V.A. soene. B. Mar. - 59. V.A. wilge. B.M. seit so w. so wilge blomen. W. wilghe blomen. - 60. V.A.W. hevet. B. Heft i.s.s.g. - 62. B. Nembermeer p. dar n. - 63. V.A. Sap. B. Sap g. uten blomen. W. uut haren b. - 64. V.A. dan g.B.E. in enen dranc g. + W. 7 b. + B. 85 a. + A. 142 a. + L. 119 a. 866. V.A.S. blade. B. blader in water. L. bloemen. W. Hare blomen. - 67. V.A.B. Ghestroit. W. Ghestroeiet ommetrent. - 68. V.A. In hitten of suchte p.B. In heeter sucht ende dies p. - 69. V.A.W. vercoelne. B. Het vercuelt die quade l. - 70. V.A.B. het es g.B. Die daer es van groter s.W. eist. - 71. B. Tunus. - 72. B. es ons b. - 73. V.A.d. dies ghewach. B. doet ons g.W.D. coninghinnen b. - 74. B. seghet ons d.W. Ende ontbr. - 75. V.A. cam. - 76. V.A. Te Salomoene w. soe. B. Salamone. W. Salomoene. - 78. V.A. hare. B.E. brachte dar m. hare. - 79. V.A.B. Prosente. - 80. V.A. Er houte. B.E. van t. houte m. - 81. V.A.W. seghet. B. seget dat. - 82. V.A.N. ne rooc al es het houdt. B. Al ne roet al werde o.W. ne r.a. eist. - 83. V. het v. wijsheit. V.A. claer. B. Het kert vander w. in c. - 84. V.A. waer. B. Oft ene columbe w. - 85. V.A. Therebintus. B. Terebintus alsemen. - 86. V.A.B. wassene. - 87. W. heeft - 88. V.A. sine s.B. Genoeclijc es sine s.W. Ghenoeghelike e. sine s. - 89. V.A. Ute d. bome u. sire h.B. Ut d. bome van sire hut. W. bome. - 90. V.A. erande. B. erande s. ut. - 91. V.A.D. wel te riekene. B.D. herde wel rikens. W. te r. + W. 7 c. 1) N.R. Frondes et folia aspersa aqua aerem infrigidant. - De lezing van B. is in vs. 869-70 te verkiezen. + V. 197 a. 2) N.R. ligna alba atque fulgencia nimis polita sunt, ac relucentia adinstar eboris. - Eene in den tekst ongetwijfeld bedorvene lezing, die met behulp der variant B. naar alle waarschijnlijkheid aldus te herstellen is: Oft ene ebenen columme ware. Columme zal wel het ware woord zijn, en ebenen door een afschrijver om de gelijkheid met ene zijn weggelaten. + B. 85 b. 893. V.A. gherstijn. B. graijn mele. - 95. V.A.B. daer af. - 96. V.A. hadde die niene laken. B. en ontbr. - 97. V.A. dats bekint. B. Hi doetse scoren dats b. - 98. V.A. in vint. B. leest d. wijroec. W. wierooc a. vent. - 99. B. Mar dat es. - 900. V.A. genant. B. Hir nes t. niet b.W. therebintinus. - 1. V.A. dies neemt Y.B. dus nemt Y.L.W. neemt ontbr. - 2. B. Dat ontbr. W. Dats. - 3. V.A. erande. B. af erande. - 4. V.A. coxium. B. Ende h. taxioen. L.W. corium. - 5. V.B. hetetet. B. Iwen heetment. - Vs. 905-908 bij B. in deze volgorde: 907, 908, 906, 905. - 6. V.A. Desen. B. Dies weetmen die warheit w. - 7. V.A. seilscote. B. af selscutbogen. - 8. B. Om datsi l.g.m. - 9. V.A. ne maghet. B. In derde maget n. geduren. W. gheduren. - 10. V.A. arder. B. Mar b. eest. W. Mar b. eist. - 11. V.A.v. dien d.W. bladen. - 12. V.A. Datsi al tj. bliven g.B. Datsi al djaer bliven grone. - 13. V.A. dat es. B. linde. - 14. V.A. in dies lants. B. somertide in des lants ende. W. somertijn in Dietsch lants e. - 15. V.A. ist ontbr. B. Die men lichste bome van s.W. eist. - 16. V.A. Ende die m.B. Entie scoente oec. v.b. + A. 142 b. + L. 119 b. 1) N.R. generat odoriferum thus valde. De laatste regel is een bijvoegsel van Maerlant, en waarschijnlijk alleen bij B. onbedorven. Men zal toch wel moeten lezen: Hier nes therebintus niet bekant. Mocht evenwel iser eene benaming van den terpentijnboom zijn, dan zal men wel met V. en A. genant in plaats van bekant moeten lezen. 2) N.R. unde et coxia (l. toxica) venena exprimuntur. + W. 7 d. + V. 197 b. 3) In plaats van den in alle Hss. min of meer bedorven tekst zal men wel moeten lezen: Tilia dats die lende, In somertijt in Dietslants ende Die minlixste boem van scaden, Entie scoenste oec van bladen. 917. V.A. wit e. licht. - 18. V.A. ne gheen. B. Geen worm. W. worem. - 19. V.A. suwe. W. hie e. sie. - 20. V.A. suwe ne drouch. B. Mar d.s. ne. W. sie ne. - 21. V.A. hie. B. alleine. - 22. V.A. smaken. B. reine. W. smaken soet. - 23. V.A. dat es. B. wingart. - 24. B. wart. - 26. V.A.W. ne can. - 27. V.A. telghe. V. ghene l.B. Sin telege. - 28. V.A. Dies ghevet. B. Dies. W. Dies g. hen. - 29. B. met. W. Dat. - 30. V.A. cruupt upwaert. B. cruept. - 31. B.S.s. dat es venijn s.w.s.r. - 32. B. heft. - 33. V.A. dat serpent. B. blome d. tserpent. W. bloemen doot tserpent. - 34. V.A. ute. B. dranc dire ute rint. - 35. V.A. ronghe. W. tonghe. - 36. V.A.B.W. Want hetse. - 37. V.A. ghemac. B. leest d.g. mah s. - 38. V.A. wijn. B. triakelt wijn. W. ghetriaclet. - 39. B. Ende g.e. alsemen. W. wil. - 41. V.A. Bede s.a. entie d.B.B. die traen e. die d.W. Bede. - 42. B. Alst jar. - 43. V.A. uter a.B. Onttoemen den troch bi der erden. - 44. V.A.E. neemt men m.g.w.B.E. nemet ut m.g. werden. W. uut. - 45. V.A.B. marghe u. wonden. - 46. V.A. wachte d. soe tiere stonden. B. wachte datse te dien stonden. L. wachten. + B. 85 c. + A. 142 c. + L. 119 c. 1) N.R. lacrima vitis impetiginem et scabiem sedat. - Lees met de variant in vs. 935: ronghe, in plaats van tonghe. 2) Lees in vs. 938 met de varianten wijn in plaats van venijn. N.R. Tyriacam vitem facimus cum iste pertectus (sic!) est, ut vinum eius vel acetum aut uva contra morsum valeat omnium bestiarum (verg. Plinius, B. XIV, c. 18, § 117). 947. V.A.B. vinghermael si. L. sijn. - 48. V.A. hevet men triakel. B. heftmen. - 49. V.A. die d. in die w.B. in die wonden. - 50. V.A.E.b. toe v. tier s.B.E.b. so v. tien stonden. - Bij L. staan vs. 946-50 in schromelijke wanorde, en wel vs. 945, 950, 947, 948, 949, 951. - 51. V.E. decse met daerden. A. decse met aerden. B. dectse m. erden. - 52. V.A. theere. B. Mar v. teer. - 53. V.A. si ontbr. B. Soe verlisen dan. L. si dan. - 55. B. Hir. - 56. V.A. dichter of d. ics. V. kende. B. dichter af dat icker af kende. - 57. V.A.E.d. mi dochte orborlic w.B.E.d. mi d. orberlijc w. - 58. V.A. Vortwaer meer. B. Vortwart mer so selewi l. - 60. V.A. Die luttel w. in onse h.B. Die wassen l. in onse h. - 61. V.A. Mer. B. Mar. - 62. V.A.E. ics u segghe nochtan mee. B.E. ic u nochtan s.m.B.L. Eeer. - 63. V.A. ics in e. redene. B. in e. redene cleine. - 64. V.A. Daer of segghen i.g.B. Daer af seggen i. gemeine. + V. 198 a.

Der naturen bloeme (1878)

Boek VIII.