Olijfbergh ofte poëma van den laetsten dagh
(1609)–Karel van Mander–
AuteursrechtvrijHet vijftiende GhesanghVerhaelt tweesinnigh de duysternis der Sonnen, oock de meyninghe van der Manen grootheyt. Voorts d'oorsproncklijckheydt vande namen der daghen: oock den natuerlijcken loop der Sonnen, vier tijden des Iaers gesterden Hemel ende Hemel teeckenen: noemt de vinders der sterrenkonst veel met namen, oock wat elck ghevonden heeft. Voorts wie ende waer toe dese kennis nut is. Oock het verscheyden ghevoelen der Sterrewijse. Ten leste hoe't den alleenen wijsen God alles sal te niete doen.
TSon-schijn zijnd' uyt, sal Son haer wederschijn
Niet meer aen Maen of vaste sterren leenen:
Ga naar margenoot+De Son haer licht verliesend' oock met eenen
Crijght Maen een swart en doncker lijf geheel,
Want sien wy niet haer hoorns of een deel
Van haer aenschijn verdonckert of met allen,
Welck heet ghebreck dees dinghen so gevallen
Als d'eerdtsche cloot is tusch de Son en Maen,
En Maen en Son en can als dan ontfaen
Also sy pleeght, t'geleende licht weerschijnich:
Ga naar margenoot+Tis oock genoech gelijc de waerheyt schijnich
Als dat de Maen een deel is minder dan
Des werelts cloot, Ia dat de Maen oock van
Ga naar margenoot+De seven weeck' dagh naem oorsprongs Planeten,
Is d'alderminst', en alderleeghst gheseten.
Want oudt en cout, vol snee en vol ghedruys
| |
[pagina 91]
| |
Den seysen man besit dat eerste huys,Ga naar margenoot+
Den Saterdach van hem den naem heeft cregen:
Driemael thien Iaer behoeft hem om te degen
Te meten al den Hemel vreet en wijt.
Maer Iupijn hem navolghend' inden tijtGa naar margenoot+
Van twaelf jaer doet den langen keer voorspoedich
T'quaet oogh opslagh Saturni, en men plagh
Hem Donder-god, en na hem Donder-dagh
Voorhenen by den Heydens oock te nomen.
Hoewel soo't schijnt, soud' t'blixem vyer voortcomen
Wt Iupijns oock Saturn' en Marten ster,
Wt dese drie, de lucht zijnd' int verwer,
Daer in t'gewolck ooc donderslagh verwecken.
Mars bin twee jaer of weynich meer can treckenGa naar margenoot+
Sijn Hemel deel om heen en weder dweers,
Den God des strijds en moordigh fel geweers
Was hy, oock Peet van dinghsdagh naer het dinghen,
Welc strijden duydt gepleyt of twistbaer dingen.
t'Sons dweers omloop Noortwaert van Zuyt tot Zuyt,Ga naar margenoot+
So brengend' ons t'Jaer vier saeysoenich uyt,
Gheschiet in driemael hondert tsestich daghen
En vijf daer op, maer anders rolt den waghen
Vierpeerdich licht rontom het Firmament
In tweemael twaelf voll' ueren des ghewent,
Nu schuylt den dagh in Oceani grachten,
Sy en de schaeuw der eerden doet hier nachten,
Dan scheurt sy weer den swarten mantel dicht,
Herbrengend' ons met nieu ontsteken licht,
Den lieven dagh en al bin soo veel ueren,
De Son de Maen en sterren van natueren,
Die prijstmen ons so deuchdich en vruchtbaer,
Dat d'eerde niet geeft vruchten, maer het Iaer,
Wiens ronden dans beleyt wort in vier deelen:
| |
[pagina 92]
| |
Den Lenten comt bloeysaem als den geheelen
Eerdtbodem lacht, in sijn verjeuchden soet:
Den Somer rijck van coren volcht, so doet
Den Herfst wijnrijck: dan sietmen stuer aencomen
Den winter cael, waer voor loof cruyt en blomen
Te vluchten zijn bedwonghen onverheucht:
Den wortel dan als moeder moet sijn jeucht
Sorchvuldich wel in sijnen schoot herbergen,
En voor Noordtwints geschutten fel verbergen
In d'eerde diep, tot t'nieu groeysaem saysoen
Wt wortels lockt van nieus het teer nieu groen.
Dit al de Son Gods wercktuych meest can wercken,
Soo sy door loopt twaelf teeckens tusch haer percken,
Want boven sijn gheschildert aen dat vlack
Ghespannen ront turckoysich werelts dack,
Veel beelden met claer goutverwich verchieren
Soo menschen als oock alderhande dieren,
Als visschen oock meer ander tuych, ja schier
Al wat in nat of op het droogh is hier.
Dus die schoon Son (daer Sondagh ooc ontfanghen
Den naem heeft van, met haer daghvaertsche ganghen
In een vol Iaer voldoet haer s'Hemels keer:
Ga naar margenoot+Oock Lucifer of Venus min noch meer
Tijts en behoeft, en als Godin van t'vryen,
Moest ooc van haer des vrydaghs naem gedyen:
Ga naar margenoot+Mercuri den woensdagh of weeck dach feest
Oorsaker, (hier in ons Neerlanden meest
Gods-eer gedaen voormaels) hem wort ooc even
Tot sijnen keer ghelijcken tijt ghegheven:
Ga naar margenoot+Lest leeghst end' minst de maentharige Maen
Des Maendaeghs Peet, in selven daghen saen
Viermael getelt doet haren loop omstreckigh:
| |
[pagina 93]
| |
Sy maeckt somtijts de Sonn' oock wel ghebreckigh
Wanneer sy recht ons t'Sonnenschijn bedect,
Alsoo sy door den naesten Hemel treckt:
Dees lichten daer de solderingh der werelt
Soo heerlijck med' is over al bepeerelt,
Drie daghen (als de werelt) jongher, maer
Den loop, den aert, en werckingh wonderbaer,
T'licht deser const en wetenschap diepgrondich
Door Hebers volck gebaert is worden condich
Oock den Chaldeen, by Tigris vloet som wijl
In eeren groot, bysonder by den Nijl,
En by t'Griecx volc lanck-hayrich, ooc Latijnen
Quam sy, en voort den Duytschen ooc beschijnen.
Dat Flavi yet t'Ioodsch volck als Iode self
Te veel toeschrijft, hoe dat van t'groot verwelf
Die teeckens claer, den loop en aert voor desen
Soo vroech was op twee pylers aengewesen,
Na dencken mocht yemant, nochtans Adam
Als goot' alleen, denct wat hem wijsheyt quam
Wt d'hooft-fonteyn der wijsheyt in ghegoten,
Welck heeft so voort ghesprietelt in sijn goten:
T'schijnt Abraham was wonder sterrewijs,Ga naar margenoot+
En leerde sulcx t'Egyptsche volck, welck prijs
Hem selfs toeleght den vondt der const verheven:
Het wort oock veel Mercuri toe gheschreven,Ga naar margenoot+
Maer Mercuyr of hy met gheslanghden stockGa naar margenoot+
En hoornich hooft niet stack in Moysi rock
En weet ick niet, maer dat van Diodoren
Actinus soon der Sonnen sy vercoren,
Dat hy de const d'Egyptsch' eerst heeft geleert:
Maer namen veel door spraken veel verkeert
Zijn in t'geclanck van menschen als van steden:
T'eerst wijsgier volc der Grieken heeft beledenGa naar margenoot+
Sich leerlingh van d'Egyptsch en der Caldeen:
Vry onbeschaemt Pherecydes voorheen,
| |
[pagina 94]
| |
Ga naar margenoot+Pythagor oock eerst Philosooph met nemen
En Thales die d'Eclyps eerst wist te ramen.
Men leest doch dat Libia soon Atlas
t'Sterr'kijcken vond, waerom verziert ooc was
Sijn schouders last, den Hemel al vol sterren
Te wesen, dan men derf daer op niet merren:
Maer Plini doch Anaximander acht
Dat hy nam eerst op loop der sterren acht:
Ga naar margenoot+Hipparchus hy hooch prijst die hem vermeten
De sterren had te tellen en te meten,
En maken const soo constich tuych tot dien,
Dat hy en t'volck na hem wel conden sien
Wat sterren men verloos of nieu verschenen,
Wanneer sy oock toenamen of verdwenen,
Welck roerlijck zijn geweest en welck ooc vast,
Soo dat een die daer op yet had ghepast
Mocht voort en voort dees const als erfgoet erven.
Ga naar margenoot+Endymion, ay sal dijn name oock sterven,
Die eerstmael gingt opt nauwste gade slaen
Al t'wisselbaer ghestalt der gulde Maen,
En daer in hadt u vreucht, ja sulck vermaken,
Als datmen ginck van u ghedichten maken,
Dat ghy versot in liefden op haer waert:
Hoe soumen doch ondanckbaer, onvermaert
Doot laten hun door wiens swaer moeyt' behendich
Tot sulck een licht, en const (die so nootwendich
Voor menich is) den wech als nu ontdaen:
Ga naar margenoot+Want sonder dees, hoe soud' eylaes verstaen
Den schipper dat de bleecke doot daer boven
Voorschildert dreyght sijn dwalich hout verschoven
Aen Scyll' of aen Caribdis clippen fel
Te doen vergaen, door stormwints sterck gequel,
So hy dat los van lant dan stiert uyt d'haven?
Hoe souw den boer ter rechter tijt opgraven
| |
[pagina 95]
| |
Der eerden borst verberghen oock daer in
Verscheyden graen tot woeckerich ghewin?
Wanneer soud' hy sijn hout gewas hem stellen
Te planeten oock te snoeyen en te vellen?
Wie soud' hem ooc cromcouter werckens stondt
End' nut vrucht t'landtmesten maken condt?
Hoe souden oock de edel AEsculapenGa naar margenoot+
(Om met dat God gesontbaer heeft geschapen
Verdrijven uyt benauwde lijden cranck
De sieckte snel aencomstich traegh van ganck)Ga naar margenoot+
Ghemercken tijt, om drancken in te gheven?
Hoe soud' om niet oock met den bloede t'leven
Te laten uyt, des lichaems timmermanGa naar margenoot+
Te rechter tijt, ontsluyten d'ader dan,
Waer door verlicht (als sulcx behoeft) den swacken?
Waer hadmen doch de jaerlijcsch' Almanacken
Soo nut, goe coop, en had ghedaen Haly?Ga naar margenoot+
Abumazar en ander oock daer by,Ga naar margenoot+
Ia gheeften cloeck die vlijt by lust noch voegen
Om voort en voort t'blaeuw Hemel velt doorploeghen.
Maer hout gesangh, en zijn wy voorby geen
Lantpalen van des waerheyts grentzen, een
Iob voorghestelt, weet ghy hier op der eerdenGa naar margenoot+
Van t'regeiment des Hemels yet t'aenveerden,
Ia condt ghy dien ghemeestren oock wel doch.
Een ander voor t'godloose Babel noch,
Laet t'uwer baet u sterrekijckers hoopen
Die rekeningh doen na der Maen beloopen
Van t'gheen dat is toecomstich over dy.
Och neen gheensins en willen wijsen wyGa naar margenoot+
Het schepsel op het schepsel sijn betrouwen,
Dan alleen op den Schepper vast te bouwen
Die t'groote wiel alleen draeyt om den as
Des dubblen Pools, ja oyt den wijsten was,
| |
[pagina 96]
| |
En die alleen de sterren telt al tsamen
Hoe veel die zijn, en noemts' ooc al met namen,
Ga naar margenoot+Want niemant wijs als d'alleen wijse Godt.
Ga naar margenoot+Veel was t'bevoel der Heydens ydel sot
Aengaende loop der sterren aert en wesen,
Hun oordeel oock seer onghelijck in desen:
Xenocrates, de sterren hy verstont
Te draeyen al lancxst een ghelijcke ront:
De Stoisch' hier van al anders noch sy leerden,
Dat sy som hoogh som neder om ons keerden:
Anaxagoot, Democryt en Cleant,
Dees hielden dat de sterren eenen rant
Omliepen al van Oosten na den Westen:
Alcmaeon met meer ander woud' bevesten
Dat elck Planeet in roeringh' algheheel
Van sterren vast recht deden teghendeel:
Een ander dat sy vast zijn aen de schijven
Gemaect, en dats' ooc daer meed' omme drijven:
Anaximeen dat sy al deden loop
Nu by dan wijt, rontom den eerdtschen hoop:
Heraclitus en ander meer beproefden
Dat sterren van der eerden voedtsel hoefden:
Maer anders was Aristotel van sin,
En meend' hy had oock goet ghelijck daer in,
Want t'waren doch onverganhlijcke lijven
Niet hoeftich hun met voedtsel te verstijven,
Waer in niet wijt oock Plato meed' en scheelt.
Maer onghelijck van t'stof en t'sterren beelt,
De sommigh' (als van verwen blinde) spreken:
Eerst Thales meent sy waren wel ontsteken
Gants vyerich doch eerdsch zijnde niet te min:
Empedocles, sy quamen in t'begin
Van t'Hemels vyer ontsteken: ander, t'waren
Locht-gaten claer als lichten tot verclaren
Int swerelts dack: na Plato waren vyer
Met lijm daer by of derghelijcke schier:
| |
[pagina 97]
| |
Xenophanes, het waren wolcken dichtich,
Sdaeghs doncker, maer by nacht alleen verlichtich:
Empedocles, aen t'suyver Hemels glas
Elck vaste sterr' wel stijf ghevesticht was:
Anaximeen, als hoofden ront van spijckers
Die blinckend' zijn: t'scheen hy wist niet gelijckers:
Heraclides en Pythagoorsch' gheraem,
Dat elck ghestert een werelt is te saem
Met Hemel, Aerd' al in sich selfs begrepen:
Dees meyningh sy uyt Orphei veersen grepen:
Anaxagoor al vyer te wesen hielt
Den Hemel groot die om ons henen wielt,
Wiens snellen keer gheweldich oock met eenen
Van d'eerd' opneemt hoogh in de locht de steenen
Die al doorvlamt verkeeren in ghestert:
Diogenes, dat wel somwijlen wert
Van dit ghestert ghesteent' op eerden vonden
Ghevallen daer ghedempt in corten stonden:
Al luydt wel vreemt dit onghelijck ghestem
(Na dien de mensch niet hem, of dat met hem
Op wast, en kent, of can begrijpen qualijck,
Hoe veel te meer is hy in desen falijck.)
Want daer doch geen sterr' vanden Hemel valt,
Maer eens voor al op't lest gheschieden salt
In s'Heeren dagh dat sy al sullen neder-Ga naar margenoot+
Val doen ghelijck, in een fel windich weder,
Den vijghboom oock sijn vijghen neder stroyt:
Nu comt den dagh wiens weergaed' en was noyt,
In welcken moet geheel met vyer verbranden
De werelt ooc al t'werck der menschen handen.
|
|