Het schilder-boeck

Het leven van Marten Hemskerck, constigh vermaert Schilder.

Veel bevinden wy, onse bysonderste Hooft-schilders, in verscheyden Landen hun onbekende gheboort-plaetsen blinckende en gheruchtich te hebben ghemaeckt, al en zijn't te veel tijden maer eenighe slechte Dorpen gheweest. In wat hoeck van der Weerelt en is schier t'Dorp Hemskerck in Hollandt niet vermaert: Om dat daer zijnen oorspronck hadde den Const-rijcken Schilder Marten Hemskerck, alwaer hy is gheboren gheweest A^o. 1498. zijn Vader was gheheeten Iacob Willemsz. van Veen, een Huysman oft bouwer. Marten dan van jongs aen natuerlijck tot der Schilder-const aenghelockt, heeft zijn eerste onderwijs in de Const aenghevanghen te Haerlem, by eenen Cornelis Willemsz. wesende den Vader van Lucas en Floris, die oock beyde redelijcke goede Schilders zijn gheweest, Italien, Room, en ander plaetsen besocht hebbende. Den Vader van Marten, welcken misschien niet en docht dat het schilderen yet besonders te bedien hadde, nam zijnen soon wederom t'huys, om hem in zijn Landtbouwen, oft Boer-werck te ghe-

[fol. 245r]

bruycken, tot grooten onlust van den Ionghen, dat hy in zijn aenghevangen leeringhe niet mocht voortvaren. En also hy met grooten onwille in de Boeren dinghen, als Koey-melcken, en derghelijcke doende was: comende een reys van melcken, gingh hy met den Eemmer op t'hooft teghen eenen tack van eenen boom, stortende de selve genoech al willens. Den Vader seer toornich, om dat die moy melck soo ghestort en verloren was, heeft hem met een hout om slaen nae ghejaeght. Den naevolghenden nacht sliep hy verborghen op den Hoy bergh. S'anderdaeghs versagh hem zijn Moeder van eenen knapsack, en wat reys-gelt, en quam den selven dagh door Haerlem tot Delft, daer hy hem weder voeghde aen de Const by eenen Ian Lucas, doende aldaer met teeckenen en schilderen soo grooten vlijt, dat hy binnen corten tijt in de Const seer heeft toeghenomen. Dan alsoo doe ter tijt Ian Schoorel seer gheruchtich was, hebbende een onghemeen schoonder nieuw manier van wercken uyt Italien ghebracht, die yeghelijck bysonder Marten wel bevallen heeft, dede soo veel, dat hy te Haerlem by desen Meester is gheraeckt. Hier heeft hy zijn ghewoon neersticheyt van nieuws weder so gheoeffent, dat hy ten lesten den voorloopenden Meester in de Const achterhaelde, datmen hun werck qualijck con onderscheyden: soo eyghentlijck de selve manier aenghenomen hebbende. Den Meester sorghende zijn eere verminderen mocht (soo eenige meenen) heeft zijnen Discipel als uyt afjonsticheyt van hem laten gaen. Welcken te Haerlem quam woonen in't huys van Pieter Ian Fopsen, alwaer saligher ghedachtnis Cornelis van Berensteyn plagh te woonen: In dit selve huys maeckte hy verscheyden dingen, oock eenen Sol en Luna, in een achter camer aen de bedstede, beelden groot als t'leven. Hy maeckte daer oock Adam en Eva, beyde so groot als t'leven, en (soo men seght) beyde naeckten, nae t'leven gedaen. De Vrouw van desen Pieter Ian Fopsen, wouw Marten wel, mocht niet lijden datmen hem slechs Marten hiet, seggende tot die nae den Schilder quamen vragen, datmen hem most heeten Meester Marten, als die sulcxwel verdiende. Van daer quam hy woonen by eenen Ioos Cornelisz. Goudt-smit, ooc t'Haerlem. Onder ander veel wercken die hy maeckte, was van hem seer constich geschildert t'Altaer van S. Lucas, waer mede hy den Schilders te Haerlem, topt zijn foy oft adieu t'zijner Room-vaert, vereerde: dit was eenen S. Lucas, welcken sit en schildert na t'leven Mariam met haer kindt op den schoot, dat welck een uytnemende werck is, op een heerlijcke schoon manier gedaen, wonderlijck hem verheffende en wel afstekende: doch op Schoorels manier, wat te seer cantich af gesneden op den dagh. De Mary-beelt met een gracelijcke schoon tronie, heeft een schoon actie, met een seer vriendlijck kindeken: op haren schoot hangt op zijn Indiaensch een laken van verscheyden verwen met t'Iotselen, en ander aerdige vercieringen bewrocht, dat seer bevallijck en niet te verbeteren is. Den S. Lucas, wiens tronie was nae t'leven eens Backers, is een seer schoon beeldt, wel werckende, en vlijt toonende zijn patroon wel te volgen: de Palette aen zijn slincke handt, schijnt van de handt ten Penneel uyt te steken: alle dingh is genoech gemaect van onder op te sien. Achter den S. Lucas staet als een Poeet, aen t'hooft becroont met clijf oft erdvelt, niet qualijc schijnende of het Marten nae t'leven te dier tijt was: maer of hy hier mede wilde te kennen geven, dat t'schilderen en dichten gemeensaem is, en dat de Schilders behoeven eenen Poeetschen inventijven geest, of dat hy wilde beduyden, dat

[fol. 245v]

dese Historie self een versieringhe zy, en weet ick niet: daer is oock eenen Enghel, die een brandende Fackel houdt, seer wel gedaen. Ick weet niet datmen van Martens dinghen siet, daer vriendlijcker tronien in zijn, als in dit werck: de Metselrije zijn veel vlacke mueren: boven hingh eenen Papegaey met zijnen korf. Onder aen de Metselrije had hy gemaeckt een versiert briefken, als met eenen naghel vast ghemaeckt, waer in staet dit schrift:

Tot een Memory is dese Tafel ghegheven

Van Marten Hemskerck, die't heeft ghewracht,
Ter eeren S. Lucas heeft hy't bedreven,
Dus ghemeen ghesellen heeft hy mede bedacht.
Wy moghen hem dancken, by daghe, by nacht,
Van zijn milde gifte, die hier staet present:
Dus willen wy bidden, met al onse macht,
Dat Gods gratie hem wil zijn ontrent,
Anno Duyst V^c. XXXII. ist volent.

Den 23. Mey.

Dese Tafel is (gelijckse wel weerdich is) van den Heeren de Overicheyt van Haerlem noch tegenwoordich bewaert in't Princen Hof, in de Suydt-camer, daerse van velen ghesien, en seer ghepresen wort. Dit stuck dede hy t'zijnen 34. Iaren, als aen den datum by zijn gheboort-Iaer te sien is. En is doe getrocken nae Room, waer naer hy lange grooten lust hadde gehadt, om d'Antijcken, en die groote Meesters van Italien dingen te sien. Daer comende, hadde zijn onderhoudt oft onthouden by een Cardinael, door eenighe recommandatie: heeft oock zijnen tijdt niet verslapen noch versuymt by den Nederlanders, met suypen oft anders, maer heel veel dinghen geconterfeyt, soo nae d'Antijcken, als nae Michiel Agnolen wercken: Oock veel Ruwijnen, bywercken, alderley aerdicheden der Antijcken, die in dese Schilder-Academische Stadt overvloedich te sien zijn. Gemeenlijck alst moy weder was, gingh hy so conterfeyten. En het is geschiet, doe hy eenmael was tot sulcke gewoone oeffeninghen uytghegaen, dat een Italiaen van zijn kennis gingh sonder Hemskerckens weten op zijn Camer, daer hy in wist te comen, sneedt twee doecken van de ramen, die hy mede nam, oock zijn Const uyt de kisten. Marten t'huys comende was seer bedroeft: maer also men vermoeden op den selven hadde, is Marten daer ghegaen, en creegh meest al zijn dinghen weder: maer alsoo hy altijts seer vreesachtich was, dorst te Room niet lange blijven, sorgende of hem van desen Italiaen yet quaets mocht overcomen: des heeft hy de reyse nae Nederlandt aenghenomen, doe hy maer dry Iaer te Room had gheweest: doch nae soo weynigh tijt veel goets gheteyckent, en veel gelt verovert, en mede gebracht. Comende te Dort met eenen Brief van een Iongman, die te Room was, eenen zijnen goeden bekenden, aen zijnen Vader, het welck was ten huyse van een Herberghe, daer nu de Brouwerije is van het Anckertgen, en was doe ter tijt eenen Moortkuyl, daer reysende Cooplieden en ander heymlijck ghedoot wierden. Hier was hy ghenoodt des avonts te blijven: een ander Const-beminder, Pieter Iacobs, had hem oock geern behouden: maer alsoo hy een Schip vondt, is den selven avondt af ghevaren, wel tot zijnen grooten geluck: Want in dat huys (gelijck de sake openbaer wiert) heeft men eenen grooten kuyl met dooden ghevonden. Een van desen Moor-

[fol. 246r]

ders dochteren was oock te Venetien gheweken, haer daer onthoudende by den seer constigen Schilder en Iongman, Hans van Calcker. Dese daer voor mijn Heeren ontboden, beleedt de waerheyt, datse haer ghedrongen had ghevonden dat grouwlijck huys te verlaten, om niet langher te sien soo groote wreetheyt: oock, om dat de Natuere haer niet ghedooghde haer Ouders aen te brenghen, oft verraden: des werdt sy vry laten gaen. Hemskerck nu weder in zijn Vaderlandt comende, hadde zijn voorighe handelinghe van schilderen op zijn Schoorelsche verandert: doch, nae der beste Schilders oordeel, niet verbetert, uytghenomen dat hy zijnen dagh niet soo cantigh meer af en sneedt. Doe dit hem van een van zijn Iongers worde gheseyt, datmen seyde, dat hy eerst op zijn Schoorels beter dede, als naderhandt doe hy van Room quam, antwoorde hy: Soon, doe en wist ick niet wat ick maeckte. Doch het onderscheydt hier van is in't voorverhaelde Princen Hof te sien, in de Sael, aen de twee deuren van het Trapeniers Altaer, daer inwendich is de gheboorte Christi, en de dry Coninghen, wesende twee rijcklijcke Historien, met veel werck, en wel gheschildert, daer verscheyden Conterfeytsels van eenige slechte Menschen, en oock zijn eyghen, in comen. Van buyten is de Boodtschap Mariae: welcker tronien nae t'leven comen, en seer wel ghedaen zijn. Den Engel is seer vreemt en cierlijck toeghemaeckt: de onderste slippen zijn purperigh, welcke ghedaen zijn van Iacob Rauwaert, die op die tijdt by hem woonde, also ick hem wel heb hooren verhalen. In dit werck sietmen, hoe goet Metser Hemskerck is gheweest, en hoe gheneycht tot ciereren, teghen t'ghemeen Spreeckwoort, dat hy veel in de mondt hadde: Een yeder Schilder die wil bedijen, Vermijde cieraten en metselrijen. Hier sietmen oock een onghemeen waerneminge, dat is, den Enghel, die op een Marber glat plaveytsel schijn gheeft oft spiegelt, of hy op ijs stonde, t'welck op gepolste Marberen wel geschiedt. Hy heeft veel groote wercken ghedaen om in Kercken. T'Amsterdam in d'oude Kerck waren van hem twee dobbel deuren, inwendich Passy-stucken, en de Verrijsnis, van buyten coperigh uyt den ghelen, een werck dat seer ghepresen was. De binnen Tafel was een Crucifix van Schoorel. T'Alcmaer was van Marten in de groote Kerck t'hoogh Altaer, een Crucifix, inwendich op de deuren de Passie, uytwendich d'Historie van S. Laurens, alles seer constigh ghedaen. En also zijn wercken veel te Delft voeren, soo waren in verscheyden plaetsen daer van zijn Tafelen, soo wel in de oude als in de nieuwe Kerck. In de Kerck van S. Aechte, een Altaer-tafel van dry Coninghen: Dit had hy gheordineert, dat in de binnen Tafel eenen Coningh, en in elcke deur eenen quam: van buyten, was de Serpent-bijtinge van wit en swart. Dit was een uytnemende goet werck, waer van hy hadde hondert gulden erflijck, oft Iaerlijcx: want hy sich selven veel lijfrenten maeckte te hebben. Op t'Dorp t'Eertswout in Noort-Hollandt, aen t'hoogh Altaer, welcks Tafel ghesneden werck was, waren van hem twee dobbel deuren, inwendich t'leven Christi, uytwendich t'leven S. Bonifacij, alles in veel percken verdeelt, seer aerdich gheschildert en ghecoloreert. Te Medenblick was van hem oock t'hoogh Altaer. Voor d'Heer van Assendelft maekte hy twee Altaer-deuren, d'een de Verrijsnis, d'ander de Hemelvaert. In den Haegh was in de groote Kerck van hem d'Heer van Assendelfts Capelle. Daer waer geen eyndt te verhalen al de Tafelen, Tafereelen, Epitaphien,

[fol. 246v]

en Conterfeytsels, die hy gedaen heeft: want hy van natueren vlijtigh wesende, al stadich wrocht, en seer veerdich van handelingh was. Onder ander Tafereelen, die seer constich van hem gedaen waren, was een seer uytnemende vol werck, en redelijck groot, een vier uyterste, het sterven, t'Oordeel, t'Eeuwich leven, en de Helle. Hier in quamen veel naeckten, en beelden van verscheyden actien: hier in zijn te sien veel veranderinghen, oft verscheydentheden der Menschlijcker affecten, so de pijne des doots, vreuchde des Hemels, en droefheyt en grouwlijckheden der Hellen. Dit stuck hadde hem laten maken zijnen Discipel Iacob Ravaert voor verhaelt, een treflijck Const-beminder in zijnen tijt, den welcken Hemskerck daer vooren telde een heel deel gouden dobbel Ducaten, so langh, tot dat den Schilder seyde, het is ghenoech. Noch heb ick ghesien eerstmael by een Const-beminder Pauwels Kempenaer, en naemaels by den seer Const-liefdighen Melchior Wijntgens, een lanckwerpich stucxken, een Bacchanalia, oft Bacchi feest, waer van genoech de self ordinantie in Print comt: maer dit is wel het best gheschildert van al wat men nae zijn comst van Room sien mach, wesende seer morbido, oft poeselich van naeckten: Daer in zijn te sien die oude dertelheden, die men by den Heydenen in die feest oeffende, van tuymelen, en derghelijcke dinghen. By Aernout van Berensteyn, is oock van hem te sien een seer schoon Landtschap, met een heerlijck verschiet, en is eenen S. Christoffel. Summa, hy was universael, en in alle dinghen gheoeffent, verstondt seer wel zijn naeckten: dan somtijden eenichsins te berispen, van weghen onse Nederlandtsche aenhanghende dorheyt, oft magherheyt, oock dat zijn tronien by wijlen ghebreck hadden van een seker gracelijcke vriendelijckheyt, die (als elder meer gheseyt is) een Constenaer zijn werck seer vercierende is. Hy was een seer goet ordineerder, jae een Man die de heele Weerelt schier vervult heeft met zijn inventien, wesende oock een goet Architect, ghelijck in al zijn dinghen overvloedich te sien is. Daer waer oock geen eyndt te vinden, als men wilde verhalen wat Printen van hem al uyt zijn ghegaen, wat al aerdighe sin-rijcke beduytselen hem den vernuftigen Philosoophschen Dirick Volckersz. Coornhert versierde, die hy in't licht heeft ghebracht, hoewel Marten self niet en sneedt: maer verscheyden Plaet-snijders, om welcke hy wonder veel goets teyckende: onder ander, desen verhaelden Coornhert, wiens gheest, verstandt, en handen, bequaem en veerdich waren te begrijpen en uyt te voeren, alles wat den Menschen moghelijck mach wesen te verstaen oft doen. Heeft eenige dinghen ghehetst, en ghesneden, bysonder seer net en aerdich d'Historikens van den Keyser, uytghenomen daer den Coningh van Vranckrijck wort ghevangen, dat is, van een Cornelis Bos. Eenighen tijdt nae dat Marten van Room was ghecomen, oudt vryer wesende, trouwde een schoon jonghe dochter, gheheeten Marie Iacobs Conings dochter. De Rethorijckers speelden, de Bruyloft ter eeren, een Comedie oft Cluyt. Dees zijn Vrouw starf anderhalf Iaer daer nae van kindt. Dry oft vier Iaer hier naer, maecte hy de deuren voor verhaelt, die in't Princen Hof t'Haerlem aen de kinderdoodinge van Cornelis Cornelisz. te sien zijn. Andermael trouwde hy een oude dochter, begaeft wesende niet met schoonheyt noch wijsheyt, maer met Rijckdom: en soo seer begeerich van ooghen nae ander luyden goet, datse veel dinghen cocht sonder betalen, oft vondt eer het verloren was, tot groot leetwesen van Marten, die yeghelijck waerschouwde haer

[fol. 247r]

niet te beschamen, en als eerlijck oprecht Man elcken voldede. Hy was te Haerlem 22. Iaer lang Kerck-meester, tot dat hy starf. Doe A^o. 1572. de Stadt belegert wert van den Spaengiaerden, met toelaten van den Raedt, onthiel hy hem t'Amsterdam by Iacob Ravaert. Hy was van natueren vergarigh, en gesparigh, ooc seer cleenhertigh, en so schrickachtigh, dat hy in't opperste van den Kerck-thoren clom, om in den Omgang de Schutters te sien trecken, vreesende t'schieten, daer hy hen niet al te vry en docht te wesen. Altijt sorghde hy in zijnen ouderdom in armoede te comen, droegh te dier oorsaeck altijts in zijn cleederen verborgen een goet getal gouden Croonen, tot hy starf. Na t'overgaen van Haerlem, werden veel van zijn wercken van den Spangiaerden vercregen, onder decksel van te willen coopen, en nae Spaengien gesonden, sonder al d'uytnemende constige stucken, die de rasende beeldtstorminge schandlijc heeft vernielt, so datter nu ter tijt niet veel van hier te Lande gevonden en wort. Marten, also hy een rijck machtigh Man was, en geen kinderen na en liet, bestelde veel schoon aelmossen voor zijn doot: onder ander, gaf hy eenigh Lant, om met datter Iaerlijcx af quam te geven Houwlijcke have eenige jonge lieden, die des Iaers eens op zijn graf souden trouwen: t'welck also altijt gheschiet. Te Hemskerck op t'Kerckhof, liet hy op zijn Vaders graf richten een blauw steenen Piramide, oft Graf-spits: boven al staet zijn Vaders conterfeytsel gehouwen, en t'Graf-schrift in Latijn en Duytsch, met oock een kindeken staende op doots-beenderen, daer het t'vyer in steeckt, rustende op den Fackel, en met den rechter voet op een doots-hooft: dit schijnt voor d'onsterflijckheyt gemaeckt: onder staet, Cogita mori. Onder aen comt zijn wapen, in welck comen boven op de rechte sijde een half bobbel Arent, op de slincker een Leeuw: onder dese over dweers gedeelt wesende, comt eenen naeckten arem, hebbende in de handt een Pen oft Pinceel, boven is den arem gevleugelt, den elleboogh rustende op een Schiltpadde, wesende (als ik acht) t'advijs van Apelles, van niet te traegh in arbeyt te wesen, noch den geest met al te veel wercken niet t'overladen, ghelijck Protogeni voor ghehouden wiert, als elder verhaelt is. Tot ophouden van dese Piramide, is ooc van Marten Landt bestelt: want lietmen de selve vervallen, so souden dan de vrienden aen het Landt mogen handt slaen. Hy hadde een seer aerdige manier van metter Pen te teyckenen, en seer suyver in't artseren, met een lichte fraey handelinge. Tot Alckmaer zijn van hem zijn eyghen Conterfeytselen van Oly-verwe, van verscheyden ouderdommen, seer heerlijck, aerdich, en wel gedaen, ten huyse van Iaques van der Heck, die zijn Neef is. Doe nu Marten in zijnen tijt der Const een bysonder licht is gheweest, is hy ghescheyden uyt dit verganghlijck leven A^o. 1574. op den eersten dagh van October, oudt wesende 76. Iaer, twee Iaren min gheleeft hebbende als zijnen Vader. Het lichaem was t'Haerlem in de groote Kerck aen de Noortsijde in de Capelle begraven: maer de Const, ghelijck hy haer een licht was, en sal sy oock zijnen naem niet duyster laten, soo langh als de Schilder-const self by den Menschen gheacht, en in weerden sal wesen.