Critisch proza

37

Kunstmest of asfalt? - De antithese tussen asfalt en virgin soil bestond vóordat de schrijvers van het Derde Rijk zich afwendden van de moderne psychologie en zij zal blijven bestaan lang nadat genoemd Rijk in vergetelheid zal zijn geraakt. De tegenstelling is namelijk minder vergankelijk en wisselvallig dan staatsvormen en zelfs dan culturen - en zonder te beweren, dat zij een polariteit symboliseert die inhaerent zou zijn aan de menselijke natuur, kan men zeggen dat zij binnen de west-europese cultuur twee typen aanduidt die, soms ook in éen enkel mens, elkaars antipoden zijn.

Tegenover de voor-socratische griekse cultuur was Socrates typisch de vertegenwoordiger van wat tegenwoordig asfalt wordt genoemd: een twijfelende vrijgeest, stads-mens, analyticus en hardnekkig vrager - en de lieden voor wie deze qualiteiten verdacht zijn, vergeten daarbij zijn dapperheid, zijn karaktervaste rechtschapenheid, zijn onverzoenlijken strijd tegen leuzen en illusies - of liever: zij vergeten ze niet, zij vrezen en haten ze, omdat zij begrijpen dat hun existentie juist door de zijne sterk wordt bedreigd.

[p. 578]

Wat bewijst het voor of tegen een cultuur, dat een Socrates mogelijk en noodzakelijk werd? Is hij haar ondermijner, of heeft zij zich zelf ondermijnd en is hij slechts de exponent van haar verzwakking? Ongetwijfeld het laatste - en in dit feit ligt meteen de begrijpelijke afkeer die de mensen van de gevestigde orde en normen moeten gevoelen tegenover den afbreker, den negativist, den man met den spiegel - hij verkondigt hun, door zijn existentie alleen, dat de dagen huns levens geteld zijn.

De rol van Socrates wordt in onze dagen gespeeld door Dostojewski, Strindberg, Stendhal, Gide, Proust, Joyce, Nietzsche en Thomas Mann. Ongetwijfeld komt in deze en dit soort mensen óok het verval van een cultuurphase tot uiting; zij zijn niet meer, zij kunnen en willen niet meer zijn de dragers van een volledig mens-zijn; zij zijn slechts segmenten en specialisten, zelfs wanneer zij het specialisme bestrijden, zij zijn polemisch en critisch; het mens-zijn heeft zich in hen in factoren ontbonden, de intelligentie is weliswaar niet alléenheersend en vrij, maar toch overheersend geworden. Doch in ieder tijdperk zijn deze figuren onmisbaar en niet enkel als compensatie maar als zuiverende krachten, als ontdekkers, als pioniers. De overmachtig geworden intelligentie mag onmachtig zijn tot het scheppen der nieuwe beelden, zij weigert althans de oude, vervalste beelden te erkennen, zij erkent het bankroet - en in déze erkenning ligt de eerste voorwaarde voor een herstel en van een onvervalst menszijn - zij regenereert door haar moed, door haar moraliteit, door haar onbedriegelijke scepsis.

Bij de grote schrijvers die z.g. landelijke typen - boeren, matrozen, jagers en zwervers - tot hun geliefkoosde sujetten kozen, heeft een zeker element asfalt nimmer ontbroken: alleen - bij hen kregen intelligentie en psychologie nooit de kans of den schijn doel in zichzelf te zijn, zij bleven ondergeschikt aan het beelden, zij werden bijna onzichtbaar gemaakt, zij bleven middel; maar bij schrijvers als Tolstoi en Hamsun was zij niet minder werkzaam dan bij Dostojewski en Strindberg. Het verschil lijkt bijna niet meer dan een accent-, een verhoudingsverschil, een verschil in structuur, maar als men het verder doordenkt, wordt het ineens hemelsbreed - dan blijkt het zelfs een verschil in norm en levensbeschouwing te zijn, in conceptie van wereld en mens. Tolstoi - om mij tot dit ene voorbeeld te bepalen streefde naar den harmonischen mens. Dat zijn natuur en zijn tijd dit ideaal voortdurend hebben verijdeld is een andere zaak - hij zócht in wezen naar het beeld van den volledigen

[p. 579]

mens. De gebroeders Karamazow daarentegen zijn, hoewel zij in hoge mate mens zijn, niet alleen disharmonisch, maar essentieel onvolledig door de overwoekering van éen element. De mens bij Dostojewski is reeds gedissocieerd en in factoren ontbonden - en tegenover Tolstoi is Dostojewski een man van de verdorven moderne Grossstadt, een asfalt-sinjeur, die het beeld van den totalen mens verloren heeft of verwoest en in wien de intelligentie, hoewel bijna scheppend geworden, uit haar functioneel verband is gerukt.

De boeren bij Tolstoi, bij Hamsun, bij Hermann Stehr, bij Sjolochow, bij Streuvels zijn ménsen. Dit is hét essentiële verschil met de Blubo-scribenten die van de natuur hun geliefkoosd décor en van de niet-stadbewoners hun uitverkoren sujetten hebben gemaakt. Ook hun personáges zijn ontdaan van intelligentie en realiteit. Daar de negatieve elementen niet dan verdoezeld, z.g. veredeld mogen meespreken, daar de litteratuur weer z.g. opbouwend moet zijn, maar in wezen demoraliserend werd door haar hypocrisie, leveren zij valse, schijnbaar-verheven, romantisch-idyllische schimmen, die in hun a-menselijke, leugenachtige verhevenheid typische asfalt-producten zijn; de vlucht van den stedeling naar het land is altijd het teken, dat hij den strijd met de realiteit van zijn tijd en het leven verloren heeft, dat hij die zoekt te vergeten in een kunstmatig-bucolisch geluk.