Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 6

[Delprat, Dr. Isaac Paul]

DELPRAT (Dr. Isaac Paul), geb. te 's Gravenhage 25 Nov. 1793, overl. aldaar 14 Mei 1880, was de zoon van D. Delprat, waalsch predikant aldaar, en F. May. Hij ontving zijne opleiding aan de Nutsschool en privaat onderwijs in de wiskunde eerst van zijn vader, later van den rooimeester van der Spuy die zijnen vader door prof. van Swinden was aanbevolen. Reeds vroeg kwam de wensch bij hem op om ingenieur te worden, terwijl de wiskunde zijn liefde had. Hij oefende zich met grooten ijver in het oplossen van vraagstukken.

In Juli 1810 werd hij als cadet geplaatst op de militaire school te 's Gravenhage. Nadat deze school aan het einde van dat jaar gesloten werd, was hij eenigen tijd bij den Waterstaat werkzaam onder A. Blanken (I, 356), maar werd in Nov. 1811 als élève aan de école des ponts et chaussées te Parijs geplaatst. Met 1 Mei 1812 werd hij gedetacheerd bij de waterstaatswerken aan den Helder; aan het eind van den zomer keerde hij naar Parijs terug. Hij was de eerste, die in het najaar van 1813 vergunning ontving, om naar zijn vaderland terug te keeren. Daar aangekomen, werd hij 24 Dec. 1813 benoemd tot 2en luitenant-ingenieur en na eenigen tijd bij het beleg van Naarden dienst gedaan te hebben, te Bergen op Zoom geplaatst, doch reeds in Mei 1814 werd hij als assistent voor het onderwijs in de genie-wetenschappen aan de artillerie- en genieschool te Delft geplaatst. Reeds 15 Dec. 1814 werd hij 1e luitenant, 17 Dec. 1817 2e kapitein en 11 Maart 1825 1e kapitein. Van April tot Nov. 1818 en eveneens in 1819 was hij als genieofficier te Bergen in Henegouwen gedetacheerd, vervolgens werd hij telkens weder met het onderwijs te Delft belast.

Reeds in 1821 verscheen eene verhandeling van hem over Gronddruk tegen muren en schoeiingen. Deze geheel oorspronkelijke studie bewijst, hoe hij de geheele betrekkelijke lectuur doorgearbeid had; verschillende theorieën van buitenlandsche

[p. 391]

geleerden worden op goede gronden bestreden. Ook met de krijgsgeschiedenis liet hij zich in. In 1825 werd een door hem bewerkt antwoord op een prijsvraag, uitgeschreven door het Departement van Oorlog, over de Vorderingen, die de aanval en verdediging van vestingen sedert het beleg van 's Hertogenbosch in 1629 had gemaakt, hoewel een ander antwoord bekroond was, toch van Rijkswege uitgegeven. Merkwaardig, dat, waar zoovele belegeringen worden behandeld, hierin niet gerept wordt van het beroemde beleg van Toulon in 1794. In 1826 kwam een werk van hem uit over De baan der projectielen, waarin tal van theorieën gecritiseerd en vele formules door gemakkelijker bruikbare werden vervangen.

Op 11 Aug. 1828 werd hij bij de stichting van de militaire academie te Breda aangesteld als hoofd van het onderwijs in de wis- en natuurkundige vakken. Hij werd, toen de belgische opstand uitbarstte, in Oct. 1830 te Antwerpen, eerst in de vesting, later op de citadel geplaatst. Hij maakte zich bij het beleg van genoemd fort, waar hij van 9 Dec. 1830 tot 29 Juni 1831 aanwezig was, hoogst verdienstelijk. In Febr. 1832 werd hij weder in zijne vroegere betrekking aan de militaire academie geplaatst, die naar Medemblik was overgebracht. Toen ingevolge het koninklijk besluit van 10 Juni 1836 deze inrichting weder te Breda gevestigd werd, werd hij daarbij als tweede commandant geplaatst. Op 23 Aug. 1841 werd hij commandant en op 19 Oct. 1843 werd hij bij den staf der genie geplaatst ofschoon zijne betrekking aan de academie dezelfde bleef. Op 17 Sept. 1836 werd hij benoemd tot majoor.

In 1832 kwam eene verhandeling van hem uit over den Weerstand van balken en ijzeren staven, waaruit eene reusachtige belezenheid blijkt. In 1834 werd zij gevolgd door eene over de Gedaante der gewelven en de afmetingen hunner rechtstanden. Respectievelijk in 1840 en 1842 kwamen zijne standaardwerken, de groote Leerboeken voor de cadetten in de mechanica en in de werktuigkunde, uit. Het eerste was reeds gedeeltelijk tijdens zijn verblijf op de citadel van Antwerpen bewerkt. Statica, dynamica, hydrostatica en hydrodynamica zijn alle uitvoerig bewerkt, op voorbeeldige wijze is hier theorie en practijk vereenigd. Het tweede was meer geheel aan de practijk aangepast en is even helder als oorspronkelijk. In 1840 verscheen zijn verhandeling over De drukking van een last op verschillende steunpunten, in 1844 eene over De wateropbrengst van den vijzel en in laatstgenoemd jaar eene over Het berekenen der gemiddelde snetheid in stroomende wateren. In 1849 gaf hij een verhandeling uit over De drukkingen op de kanonnen door de ontbranding hunner ladingen. Ook dit moeilijk onderwerp wordt op uitnemende wijze behandeld. Van 1844 tot 74 dagteekenen vele verhandelingen over waterloopkunde, die nog steeds gebruikt worden en alle van een helder inzicht getuigen. Talloos zijn de door hem geschreven verhandelingen, vooral over het theoretische deel van het vak van den ingenieur, dat hij geheel beheerschte.

Delprat werd 5 Nov. 1843 luitenant-kolonel. Op 2 Aug. 1852 werd hij kolonel. Zijn werkzaamheid aan de militaire academie is zijn glanstijd. In samenwerking met den kolonel, later luitenant-generaal H.G. Seelig (II, kol. 1306) heeft hij het militair onderwijs zoodanig gewijzigd, dat er wetenschappelijke officieren gevormd werden. Zelf schreef hij de bovenvermelde leerboeken, en vooral op zijn aandrang werden door verschillende zeer bekwame mannen, onder wie vooral uitblonken Badon

[p. 392]

Ghyben, van Kerkwijk, Strootman, Storm Buysing, Storm van 's Gravesande, dergelijke handleidingen geschreven, die alle uitmunten door degelijkheid en duidelijkheid. Delprat zag ze alle na en verbeterde hen zoo noodig; hij kon dit doordat hij nagenoeg van alle vakken op de hoogte was. Het was steeds juist hetgeen noodig was, somtijds iets meer, wat gegeven werd, en nog vele jaren werden deze leerboeken, ook door studenten aan de polytechnische school en zelfs aan de hoogescholen gebruikt. Delprat bezocht de teekenzalen en de zalen voor eigen oefening trouw en hielp menigeen onder de cadetten met groot geduld door de moeilijkheden der studie heen. Hij was steeds even helder als gemoedelijk en welwillend. Ook als examinator was hij onovertroffen. Bij koninklijk besluit van 25 Oct. 1852 verkreeg hij op zijn verzoek ontheffing van het commando der academie. Wegens zijne groote verdiensten werd hij niet gepensionneerd (hoewel hij dit tegelijk verzocht had) maar benoemd tot lid van het Comité van defensie, in verband waarmede hij zich metterwoon te 's Gravenhage vestigde.

Hij werd in Juni 1854 in het kiesdistrict 's Gravenhage tot lid van de Tweede Kamer gekozen, en nam als zoodanig 8 Juli d.a.v. zitting; daardoor werd hij als militair nonactief. Als kamerlid heeft hij niet bijzonder veel gesproken, doch steeds was zijn woord duidelijk, gematigd en overtuigend. Nimmer waren bij hem bijbedoelingen in het spel. Hij heeft veel in de afdeelingen gewerkt, waar hij veel invloed had bij militaire en waterstaatszaken en onderwijs. Hij behoorde tot de conservatieve partij.

Op 29 Maart 1858 werd hij generaal-majoor-titulair. Wegens deze benoeming moest hij als kamerlid aftreden, doch hij werd 18 Mei d.a.v. herkozen. In de periode tot Sept. 1858 was er geen vergadering der Kamer, zoodat hij dus toen geen zitting nam. In Juni 1858 opnieuw herkozen, nam hij in Sept. van dat jaar weder zitting. In Juni 1862 gaf hij bij de periodieke aftreding den wensch te kennen, niet opnieuw gekozen te worden.

Op 14 Sept. 1862 werd hij gepensionneerd. Zoowel vóór als na zijne pensionneering werd Delprat in verscheidene commissiën benoemd. De belangrijkste daarvan zijn: in 1823 lid eener commissie betrekkelijk de Rijksbuskruitfabriek en het vervoer van buskruit door het Rijk; in 1855 lid eener commissie uit de Koninklijke academie van wetenschappen over de geologische kaart; in 1856 lid eener commissie uit dat lichaam over eene geschiedenis van den Nederlandschen waterstaat; in hetzelfde jaar lid eener commissie uit hetzelfde lichaam over bliksemafleiders, en in 1858 opnieuw lid eener commissie over hetzelfde onderwerp; het rapport der commissie vond heftige, doch ongemotiveerde bestrijding. In 1856 was hij voorzitter eener commissie belast met een onderzoek betrekkelijk den verhoogden waterspiegel op de Waal en de Merwede. De verhooging van den waterstand (die later tengevolge van de kort te voren aangevangen vorming der Nieuwe Merwede in eene belangrijke verlaging veranderde) werd toegegeven, als redmiddel werden aangegeven het versterken der bemaling van het kanaal van Steenenhoek, en voor beteren afvoer van Lingewater tijdens hoog opperwater de bouw eener tweede sluis bij Asperen. In 1857 was hij lid eener commissie over verzakkingen van kaaimuren te Nijmegen. In 1858 voorzitter eener commissie tot onderzoek van de weerbaarheid van den Zuider Lingedijk. Het rap-

[p. 393]

port dezer commissie is in het verslag aan den Koning over de openbare werken van 1858 gepubliceerd. In 1862 voorzitter eener commissie tot beoordeeling van de ingekomen ontwerpen van buitenlandsche firma's en van de ingenieurs Kalff en Nierstrasz voor de spoorwegbruggen te Zutfen en Venlo. Het rapport is niet openbaar gemaakt. In 1863 voorzitter eener commissie omtrent het herstel der ongevallen aan het droogdok te Willemsoord. Delprat bleef ook na zijne pensionneering werkzaam. In 1866 werd hij voorzitter eener commissie om te onderzoeken of het rivierbelang den aanleg van een verdedigingswerk op den hoofddam tusschen Waal en Pannerdensch Kanaal zou verbieden. Het antwoord der commissie was ontkennend. In 1867 werd hij voorzitter eener Staatscommissie tot reorganisatie der militaire academie; een cadet van het eerste jaar had zich wegens het plagen door sommige cadetten van oudere jaren van kant gemaakt, hetgeen mogelijk bleek niettegenstaande de academie meer op een kostschool tevens gevangenis dan op eene vrije inrichting van onderwijs geleek. De commissie stelde aansluiting aan de hoogere burgerscholen, in plaats van aan kostscholen, waar de jongelieden voor het examen afgericht werden, voor. Het heeft jaren geduurd eer dit inzicht door het legerbestuur werd overgenomen en verschillende malen kwam men weder tot het oude stelsel terug. Delprat ontving in 1867 van het gemeentebestuur van 's Gravenhage eene opdracht tot het onderzoeken van eenige aanvragen om concessie voor aanleg eener drinkwaterleiding; in hetzelfde jaar van dat van Utrecht met twee andere eene opdracht tot onderzoek der oorzaken van een ongeval, aan een in aanbouw zijnden gashouder voorgekomen; in 1868 van dat van Rotterdam eene tot beoordeeling der plannen voor eene drinkwaterleiding in 1869 van dat van 's Gravenhage eene tot beoordeeling van een ontwerp tot verbetering van het haagsche rioolstelsel.

Enkele jaren voor zijn overlijden verloor hij langzamerhand zijn gezichtsvermogen. Zelfs toen leverde hij aan het K. inst. v. ing. nog vertalingen van artikelen, die hem belangwekkend schenen.

Hij werd 29 Oct. 1827 correspondent, 28 Oct. 1836 lid van het Koninklijk nederlandsch instituut, in 1851 vervormd tot Academie van wetenschappen. Op 17 Juni 1861 werd hij door de hoogeschool te Utrecht benoemd tot doctor honoris causa. In 1829 werd hij eerste secretaris van het wiskunstig genootschap ‘Een onvermoeide arbeid komt alles te boven’. In 1822 werd hij lid van het Provinciaal utrechtsch genootschap, in 1829 lid, in 1863 lidconsultant van het Bataafsch genootschap van proefondervindelijke wijsbegeerte, in 1839 lid van de Hollandsche maatschappij der wetenschappen te Haarlem. Hij werd 15 Juni 1854 tot lid van het bestuur van het Koninklijk instituut van ingenieurs gekozen, onmiddellijk daarna door zijne medebestuursleden tot vice-president en 26 Juni 1860 tot president benoemd. Bij zijne periodieke aftreding verzocht hij in de vergadering van 14 Juni 1866, wegens zijn leeftijd niet meer als bestuurslid in aanmerking te komen. De vergadering van 13 Juni benoemde hem tot eerelid van genoemd Instituut. In 1866 werd hij lid van de Commissie van toezicht op het middelbaar onderwijs in zijne woonplaats 's Gravenhage. In 1873 nam hij als zoodanig ontslag.

Een levensschets van hem, door D. Bierens de Haan, komt voor in het Jaarboek van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen voor 1881, blz. 14. Verder komt achter de Notu-

[p. 394]

len van de vergadering van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs van 13 Febr. 1883 een uitvoerig, uitstekend overzicht van zijn leven en werken voor, bewerkt door J.P. de Bordes, W.C. Hojet en F.J. van den Berg. Al zijne werken zijn in het door van den Berg bewerkte deel aan eene uitvoerige, in het algemeen terecht prijzende, critiek onderworpen; eerst daaruit leert men, welk een reusachtige werkzaamheid deze groote man in zijn lange leven heeft ontwikkeld.

De eenige mededeeling, in deze stukken aangetroffen, welke niet geheel volledig is, is die op blz. 27, betrekkelijk de commissie voor een geschiedenis van den waterstaat. De commissie, daar genoemd, was die uit de natuurkundige afdeeling der academie van wetenschappen; zij bestond uit Delprat en D.J. Storm Buysing; uit de letterkundige afdeeling waren lid Dr. R.C. Bakhuizen van den Brink, Mr. J.A. Nijhoff en Mr. L.P.C. van den Bergh. F J. van den Berg vermeldt alleen de conclusies van de natuurkundige afdeeling; het geheele verslag, opgemaakt door de vijf leden dezer commissie, is te vinden in het Jaarboek van de Akademie van Apr. 1857-Apr. 1858, blz. 49. Hare voorstellen waren: 1^o Het kiezen van eenen redacteur, in overleg met wien een plan, zooals de Minister dat verlangd had, zou ontworpen worden, ten einde tot grondslag, toelichting en verantwoording van het aangevraagde subsidie te strekken. 2^o Dat de commissie hierin zou handelen onder goedkeuring van het algemeen bestuur der Academie, waarmede zij over deze zaak in aanhoudende communicatie wenschte te blijven. 3^o Dat in geval het aangevraagde subsidie mocht worden verleend, zij, behoudens goedkeuring van het algemeen bestuur, over de aan de onderneming telkens toe te stane gelden met den eventueelen redacteur zou overeenkomen. Deze voorstellen werden aangenomen, maar de samenstelling van de geschiedenis van den nederlandschen waterstaat stuitte bij de regeering op geldelijke bezwaren af en is later vergeten. Zeer terecht zegt van den Berg aan het eind van zijn opstel: ‘Dat aan Delprat de lof toekomt, door zijne veelvuldige in allerlei rigting op het gebied van den ingenieur zich uitstrekkende geschriften een krachtigen stoot aan de wetenschappelijke beoefening van dit vak in Nederland te hebben gegeven, en gedurende zijne geheele zoo welbestede loopbaan teregt voor velen de erkende en gewaardeerde raadsman te zijn geweest, waar het toepassing gold van de zuivere wetenschap op vraagstukken van techniek.’

Voor de opsomming zijner werken, die behalve de boven behandelde uitgegeven zijn door het Kon. ned. instituut, de Academie van wetenschappen en het Kon. instituut van ingenieurs, zij daarnaar en naar de in meer overzichtelijken vorm gegeven lijst achter de levensschets door Bierens de Haan verwezen; zij zijn zoo groot in aantal, dat de ruimte niet toelaat, zelfs alleen de belangrijkste hier te vermelden.

Delprat was ongehuwd. Zijn portret bestaat in prent door J.H. Hoffmeister.

Ramaer