De spreeckonst

Het tweede boec der spreeckonst,
Vande Letteren.

I. Hooftstuc.
Vande Deelen der Enkelde Letteren.

Tot noch toe is gesprooken vande Oorzaeken der Spraec: volgt nuu de Onderscheiding der zelver.

Tot Gemeene Soorten der Spraeken of Uitspraeken, connender zeer veel gestelt worden, die elc uit den anderen ontstaen ende spruiten. Van welke wy, om een maet in onze beschrijving te houden, alleen zes zullen voorstellen te verhandelen: als met naemen,

1 De Letteren,

2 De Woordleeden,

3 De Woorden,

4 De Reedensneen,

5 De Reedenleeden,

6 De Reedenen.

[p. 27]

Deeze noem ic Gemeene Soorten van uitspraec: om dat alle byzondere Spraeken daer uit bestaen, 'tsy de Latijnse,'tsy de Franse, de Engelse &c. Ic zegge ooc, dat deeze de gemeene Soorten van uitspraec niet al en zijn: dewijlmen booven deeze zes, noch veel andere can bedenken, die hier uit voortcomen: als daer zijn 1 De Spraeksneen, die de reedenen tot haer naeste stof hebben, 2 Spraekleen, die uit de Spraeksneen voortcomen, 3 uitspraeken (dit woort hier in een naewe beteikenis nemende, naemelijc voor 'tgeene de Latijnen, somtijts Orationes, of noch anders noemen) die uit de Spraecleeden spruiten, zijnde met de booven-genoemde, neegen Soorten: En zoo voort noch meer andere.

Voorder men can de voorgestelde zes Soorten van uitspraeken, op verscheide wijzen onder eenige Onder-geslachten begrijpen: daer van ik eenige proeven zal aenwijzen, als volgt.

Spreec-letter is Spraec, welc een Lettergront vervat.

Ic noem deeze Spreec-letteren, om te onderscheiden vande Merkletteren: Doch om cortheits wille, dicwils alleen Letteren. Men machse ooc bequaemelijc Woortsneen noemen: om datse de Naestverste stof van de Woorden zijn, en minder als de Leeden der Woorden: Gelijc de Redensneen de Naest-verste stof van de Reedenen zijn, ende minder als de Leeden der Reedenen.

[p. 28]

De Spreekletteren zijn tweederlei: 1 Enkelde, 2 Dubbelde.

Een Enkelde Letter is, die maer eene Lettergront en vervat.

Anders zoudemen moogen zeggen, dat een Enckelde Letter een letter is, die niet en can in veel letteren gescheiden of ontbonden werden: Gelijkmen daer teegen een dubbelde Letter mach beschrijven te zijn, die in veel letteren can gescheiden en ontbonden werden.

Vande Enkelde Letteren staet te verhandelen 1 Haer Deelen of Deeling, 2 Haer Soorten of Onderscheiding.

De Deelen der Enkelde Spreek-letteren zijn drie: 1 Een Gront, 2 Een Voorcleefsel, 3 Een Naecleefsel. Welke onder twee geslachten van deelen bequaemelijc begreepen connen worden: naemelijc, datse zijn 1 Voornaemste, als de Gronden, 2 Slechte, en zijn de Cleefsels.

Een Lettergront is het voornaemste deel des Letters, daer haer Form onscheidelijc meede vereenicht is.

Eigenschap. 1 Dewijle den Gront het voornaemste deel der Letteren zy, daer haer Form in vervattet is, en connenze zonder die niet bestaen: en moet dien volgende in alle letteren gevonden worden.

2. De Lettergront wort gevormt met des Letters Vorm, in zoo veel alsse blijvende is.

3. Den Gront alleen bestaende, van zijn Cleefsels, ontbloot, is dan ooc een Letter.

4. Den Gront is het hoochstluidende deel inde Letteren: en dat, of inder daet, of in sommige alleen nae de pooging, naemelijc inde Ruispoogende, als zijn de k, t, p.

De Letter-cleefsels zijn Slechte deelen der Letteren, die aenden Lettergront cleeven.

Eigenschap. 1 De Letter-cleefsels worden veroorzaect door de verandering der Vormen. Of door de Vormen int veranderen.

2. De Cleefsels en connen alleen geen Letteren wezen.

Zy zijn tweederlei: 1 Voorcleefsels, 2 Naecleefsels.

De Voorletter-cleefsels zijn, die voor aen den Lettergront cleeven.

Eigenschap. Deeze veroorzaeken uit de toestapping der Vormen, en de Aeseming ondertussen.

De Naeletter-cleefsels zijn, die achter aen den Lettergront cleeven.

Om deeze deelen by voorbeelt te vertoonen, zal den Leezer moogen letten op het geluit, 'twelc gehoort wort int uitspreeken van sp, in gesp, tussen de s en p, en ooc nae de verstomming vande p int aflaeten des uitspraecs: en zal daer door connen gewaer worden, dat inde s geruis gehoort wort, voortcomende terwijl de Lippen oopen en stil staen, 'twelc haer Gront is. Daer nae zal hy connen vernemen, datter noch een ander Geruis volgt, van't eerste verschillende: 'twelc voortcomt int toesluiten vande Lippen: waer van het begin, het Nae-cleefsel vande s is, ende het einde, het Voorcleefsel vande p. Nae deezen zal connen bemerct worden, een verstomming, en pooging tot het geruis alleen: 'twelc den gront vande p is, en zoo lang duirt, als de Lippen geslooten blijven. Eindelijc

[p. 29]

de Lippen ontsluitende, zal noch connen een Gepuf gehoort worden: 'twelc het Naecleefsel vande p is, int ontsluiten of afstappen van die Gesloten vorm, door den Aesem die der dan uitberst, zijn weezen crijgende. En zal op deze wijs hemzelven meer Voorbeelden connen voorstellen.

Eigenschap. De Naeletter-cleefsels veroorzaeken uit de Afstapping der Vormen, ende de Aeseming ondertussen.

De geene die den aert der Letteren alderbest hebben meenen te weeten, ende op't naewste te beschrijven, als Petrus Ramus, Petrus Martinius, Alstedius, en veel andere, zeggen die te zijn, Sonos in Syllabis individuos. Partes in dictionibus indivisibiles. Partes minimas Dictionum Prolatarum. Partes vocum quibus soni individui exprimuntur: alle daer in over een coomende, datse het rechte onderscheit der Letteren stellen inde ondeelijkheit der zelver, of in datse uit geen deelen en bestaen, noch daer in connen gedeelt worden. Ende hoewel het zeggen ende de meening van zoo veel treffelijke ende geleerde Mannen, by een yder veel behoort te gelden, en niemant lichtelijc daer af te wijken, of zich daer teegen te stellen: So en heb ic nochtans my door haer aenzienlijkheyt, zo verre niet connen laten wech geruct werden: of uit de ondervinding en waerheyt der zaeken anders geleert zijnde, hebbe de vasticheit deezer, by my meer plaets, als de Getuigenis en meening van geene, laeten grijpen: en daer door my verstout, anders van deeze zaec als zy, gelijc ooc van meest alle andere, te gevoelen en leeren. En dienvolgende te zeggen, en staende te houden, dat de Letteren niet altijt ondeelijke, of de minste deelen der geluiden zijn: Maer dat inde zelve wel driederlei deelen vallen aen te merken, die alle in eene Letter dicwils gevonden worden. Ende op dat ic door dit zeggen niet beschaemt en valle: zoo en beroep ic my niet alleen op de ervaering, die een yder nae deeze ontdecking lichtelijc zal connen doen, volgens de aenwijzing daer van terstont gedaen, en daer door my verdeedicht houden: maer ooc op de volgende Bewijsreedenen.

1. Die inde Hebreeuse Tael ervaren zijn, weten datmen inde zelve aenmerct een Sceva Mobile: 'twelc voor bekent gestelt wort, noch vocael te zijn, noch consonant: en volgens dien geen Letter: nae dien alle Letteren onder die twee soorten worden geacht begreepen te zijn. Nochtans isset iet: wantet wort int spreeken bescheidelijc gehoort. Maer nae't gemeen gevoelen bestaet de heele Spraec uit letteren: ende dien volgende, zijnde het Sceva geen Letter, zoo moetet iet onderscheidelijx inde Letteren zijn: ofte de heele Spraec en moeste uit geen letteren bestaen. Ende isser inde Letteren een onderscheidelijc geluit, 'twelc geen Letter en is: zoo en moet een Letter niet weezen een minste of een ondeelijc geluit.

2. Schilvormige Letteren, in een Woordlit uitgesprooken, maeken een geduerich of aen-een-raekend geluit, alsser geen Ruispogende by en zijn: en elke Letter heeft ooc haer blijvende vorm, daer nae dezelve beschreven wort, en daer doorze haer onderscheiden weezen ontfangt. Nuu deeze twee en connen niet in waerheit bestaen: of daer moet by de Schilvormige Letteren, int vereenigen tot

[p. 30]

een aenraekend Geluit, noch eenich geluit weezen, 'twelc buiten de blijvende Vormen, int veranderen of overstappen van d'een in d'andere, gesprooken wort. Want anders zouden de Letteren met haer geluit niet aen een connen raeken: 'twelc teegen het gestelde is. Dit Geluit int veranderen en overstappen voortcomende, moet ooc verschillen van't geene int blijven der vormen zijn weezen crijcht: Naedien de vorm anders is, en 'tgeluit de vorm in gedaente volgt. Waer uit ic weeder besluite als vooren.

3. Het geene hier nae vande Ruispoogende zal beweezen worden, naemelijc, datze uit een Ruispooging en daedelijc geruis bestaen, toont ooc de deelijcheit der Letteren: en can derhalven hier meede tot bevestiging dienen.

Voorder datter ooc effen driederlei Deelen inde Letteren te aenmerken zijn, gelijc ic geleert hebbe, blijct uit dat de Schilvormige Letteren, voor en achter tot een aenraekend geluit bevonden worden te vereenigen.