De spreeckonst

[p. 49]

VIII. Hooftstuc.
Vande Vryje Keel-Letteren.

Aldus de Enkelde Spreek-letteren in Hooge Geslachten alleen onderscheiden zijnde, is noodich de zelve oock te verspreiden van een Hooch geslacht, in vervolgens needer-gaende Afcomsten. 'Twelc alzoo geschiet, datmen een der voor beschreeve Hooge Geslachten booven aen, als Opperste Geslacht vande ooverige, stelt; ende de andere als Afcomsten daer onder, een tot de eerste Afcomst, een tot de tweede, een tot de derde, en zoo voort. Dit can op wel hondert en twintich wijzen geschieden: en dat alleen nae de verscheide schicking der vijf Geslachten, laetende het zeste in eenen stant, als ooc de Afcomsten van yder Hooch Geslacht: door welkers verschicking, noch ontallijke andere wijzen van voortgang connen ontstaen.

uit welke alle wy een aenwijzen zullen, zijnde de volgende.

Dit canmen corter aenwijzen, met alleen te stellen de uiterste Afcomsten der Hooge Geslachten, aldus.

[p. 50]

5
7
__
35
3
__
105
3
__
315
2
__
630
4
__
2520

Het vervolg van deeze Taefel of aenwijzing brengt uyt duizent vijf hondert en twintich uiterste Afcomsten of Soorten van Enkelde Spreekletteren, als inde Vermenichvuldingen hier neeven staende te zien is. Doch staet te merken dat den voortgang in alle Afcomsten totten einde toe niet en duert, maer in sommige als inde Snorrende, Gespleeten, en meer andere eenige tacken afgecort worden, waer door dit groot getal minder wort.

Voorder dit voorgestelde Vervolg geheel te beschrijven, en van alle de Afcomsten te onderzoeken offer ooc zulke Letteren connen uitgesprooken worden en zoo jae, ofse inde Spraeken gebruict worden en welcke die zijn, &c. alzoo't lang zoude vallen, zullen voor dees tijt alleen 'tgeene noodichst schijnt daer van verhandelen, ende tot dien einde het voornoemde Vervolch hier en daer afsnijden, en ooc veranderen, om alzoo het noodichste geschictelijker by een te voegen, en onder gemeene Geslachten te brengen, Als volgt.

De Enkelde Spreekletteren zijn 1 Oopedeurige, 2 Toedeurige.

De Oopedeur-letteren zijn die met een Oopedeurige Vorm voortgebracht worden, En zijn l Vryje, 2 Verhinderde.

Vryje Letteren zijn die met Vryje vormen gevormt worden.

Deeze zijn driederlei 1 Des Keels, 2 Des Binnemonts, 3 Des Uitermonts of der Lippen.

Vryje Keel-letteren zijn, die gevormt worden met vryje Keel-vormen.

Van deze isser maer een, die onderscheidelijc in acht genomen wort, en is de h.

Het is wel zoo, dat inde Keel ooc Vryclinkende Snapletteren en Staege voort gebracht worden: en dat van elx een Platte, een Hol-achtige, en een Holle, maekende saemen zes: die ooc alle by veel in haer gemeene Spraec, om de defticheit en mannelijkheit haeres Geluits, gebruict worden. Maer dewijle die, hoewelze merkelijc verschillen, vande Vryklinkende Wortel-letteren niet en worden onderscheiden: ende de Woorden geoordeelt worden, in weezen, ende beteikenis dezelve te zijn, ofse mette Vryklinkende Keel-letteren, of Wortel-letteren uitgesprooken worden: zoo en heb ic die hier ter plaets byzonderlijc niet beschreeven. Maer aengezien het mette h een andere geleegentheit heeft, als die niet en wort onverscheidelijc voor de vryje Verheemeltruisende, noch Ruisclinkende gebruict, maer elc vanden anderen, beide in Spraec ende Geschrift onderscheiden: zoo ben ic gedwongen het Geslacht van Keel-letteren hier aen te roeren, 'twelc ic anders, om de kortheit, hier en op veel andere plaetsen zoude hebben voorby gegaen. Want niet en staetet vry te zeggen Heer of Cheer/ hy of chy: gelijket wel doet te moogen spreeken, of gaet/ nae de gemeene wijs, of gaat/ met een zeer wijtgaepende deftichheit.

Belangende voort den aert vande h, die heeft my lange gequollen, eer ic tot rechte kennis desselfs heb connen raeken, ende my in mijn gevoelen vergenoecht houden: en dat uit oorzaek ic de Wortel-letteren achtede de Gutturales ende de Diepste te zijn, nae de lengte der Vormen, niet eens vermoedende datter noch

[p. 51]

een andere ry Letteren dieper was. En daerom, niet weetende wat plaets inde Letter-orde die toequam, viel in meening, die een Staege vryje Verheemeltletter te zijn, ende dezelve mette Staege aa/ ae/ ee/ , oo/ &c: gelijc een j en w dezelve is, mette Staege ij en uu/ &c. Zulx dat de h zoude weezen in Hemel/ een Staege ee; in hol/ een Staege oo; in halm/ een Staege aa/ &c: luidende daer, nae den aert der Voorletteren, oncrachtiger, alsse achter gestelt zijnde met andere teikenen, wel doet. Doch my inden zin coomende, datter ooc booven de Wortel-letteren ende Verheemelt-letteren, een geslacht van Keel-letteren was: ben met meerder vernoeging in meening gerocht, die een Keel-ruisende Letter te zijn. Want aengaende dat haer geruis zachter is, als de andere Ruisletteren, en ooc wat meer nae den aert des klanks neicht: zulx geschiet uit oorzaec vande diepte haerder plaets of Ruisgats, daer't geruis voort komt. Wantet daer door gebeurt, dat het geruis nae zijn steuiting, door zoo grooten diepte treckende, eer 't uiten monde comt, ondertussen de scherpicheit wat verliest, en een zachter aert van wat gladdicheits in doortocht, aenneemt: Gelijc ooc inde ch meer zachtichheit, als inde h/ om dezelve oorzaec, bespeurt can worden.

Evewel meen ic noch, dat de h niet altijt een Ruisende Keel-letter zy: maer datse ooc dicwils, als een Ruisclinkende Keelletter, uitgesprooken wort. 'Twelc niet omgestooten en wort, door dienmen mocht meenen, dat op een zelfde plaets als hier uit de Keel, geen Geruis en geklanc seffens zoude connen voortcomen, gelijket moet geschieden alsse een Ruisclinkende zoude zijn: dewijle het tegendeel waer is, gelijc een yder claerlijc bevinden can int fleuiten mette lippen. Want dit alzoo can geschieden, datmen beide den fleuitenden clanc en blaezend geruis can hooren en voelen op eene plaets zijn oorspronc te neemen: dewijle bespeurt wort den Aesem aende Lippen ten deele te steuiten, maekende het geruis, ende ten deele glat door te trecken, maekende den fleuitenden klanc.

Ondertussen en verwerp ic ooc mijn eerste gevoelen, daer terstont van geroert is, niet heel: maer ben noch in die bedenking dat de h den aert van een Vryje, Staege Verheemeltklinker, en Keelklinker, wel comt in zich eenichsins, en somtijts te bevatten.

Aengaende nuu het gemeene en out gevoelen van de h/ dat die geen Letter, maer alleen een aspiratio, dat is, Geblaes of Geaesem zoude zijn: daer uit lichtelijc ontstaen om dat de Grieken die in haer Schriften neffens andere Merkletteren niet en stellen (gelijkse nochtans eertijts wel plachten) maer alleen met een half Ootje booven de Vryje Snapletteren gestelt, beteikenen: zulx is licht te weerleggen: dewijle zoodanigen zeggen, een zwaert om zich zelven te dooden, medebrengt. Want, is de h een Aspiratie; zoo isse ooc een letter: anders en moesten s/ f/ &c, ooc geen letteren zijn: daer zy zelve de geene dieze Stomme noemen, voor Letteren houden. en wie en zal niet zeggen dat een Aspiratie meer recht heeft om een naem van een Letter te draegen, als een Stom-heit?

Wat aengaet dat de Grieken die, neffens andere Letteren niet en schrijven: dat bewijst wel datter by de Grieken geen behoorlijke Merkletter en is, om de Spreekletter h te beteikenen: maer deeze en can daer door, de Natuer van een Spreekletter te zijn, niet benoomen werden. Want wy ooc elders bewijzen, veel

[p. 52]

andere Spreekletteren inde Spraeken te weezen, die gans geen eige merkletteren en hebben. Daerenbooven weetmen dat de Hebreen tot veel vryje klinkletteren geen eige merken hebben, dieze neffens andere zouden moogen stellen: maer alleen zeekere punten, nae bedacht, die gestelt worden onder de andere, gelijc het Griex teiken boven: en niemant mach daerom zeggen, dat die vryje klinkers geen Letteren en zijn. En zooder geen Merkletteren en waeren, zouden dan niet eevewel de Spreekletteren de zelve zijn.

Dat nuu ingebracht wort de h geen tijt te hebben, en een Woordlit door haer byvoeging niet verlengt te worden: is maer ten deele waer, en zulx niet crachtich, om die daerom buiten het getal der Letteren te stooten. Want zy heeft eenigen tijt, hoewel int gemeen cort, anders en zoudeze niet connen onderscheiden gehoort worden. en om dat haer tijt int gemeen cort is, en brengtse de Woordleeden, daerze bygevoecht wort, geen merkelijke verlenging by. Om nuu met eenen de oorzaec deezer kortheit aen te wijzen: is te weeten, dat dezelve gemeenelijc voor aen een vryje Snapklinker vereenicht is, die alle, gelijc elders vertoont is, meede haer geluit inde Keel crijgen: waer oover die dan eer en naewer coomen te vereenigen, als veel andere Letteren wel doen: als hebbende geen aenkleevende deel tussen beide, daer lankheit uit zoude ontstaen. En van gelijke vereenichtse ooc ras en naew met de Ruisletteren, als inde θ, χ en φ der Grieken: om dat, hoewel het weezen des Geluits inde Keel niet en is, eevewel den Aesem, haer stof, daer uit moet coomen.

Deeze Letter wort gemeenelijc haa genoemt: doch heb bevonden int leeren mijns Kints, 'twelc deeze Letter ooc zoo noemde, zulx voor de leerlingen dwaeling en moejelijkheit te veroorzaeken: dewijle zy int spelden de aa willen behouden, om datze in de andere letteren gewoon zijn alleen de ee te weezen, en geen aa. En zoude derhalven beeter achten, die gelijc ooc de k/ te noemen, met ee daer by te voegen, in plaets van aa. Voorts dat ic ooc deeze liever noem hee de ee achterstellende, dan gelijc de andere Ruisletteren met de ee voor: geschiet l Om datse als een Voorletter altijt by nae gebruict wort: 2 Om datse mette Ruisclinkers groote gemeenschap heeft, en zulx ooc wel is: welke men gewoon is te noemen mette e achter te voegen.