De spreeckonst
(1964)–Petrus Montanus–
Auteursrechtelijk beschermdXIX. Hooftstuc.
| ||||||||||
[pagina 101]
| ||||||||||
Het getal van deeze is taemelijc groot, onder welke in onse tael sonder menging gebruikelijc zijn de volgende, wr/ gr/ gl/ gn/ vr/ vl/ dr/ br/ bl/ sl/ sn/ sm/ sch/ st/ sp/ fr/ fl/ kr/ kl/ kn/ tr/ pr/ pl: Als te hooren is in wreeken/ greep/ gloet/ gnor/ vry/ vlam/ &c. Men mach elc noemen met naemen, die gemengt zijn uit de naemen haerder Enkelder Letteren: als de wr/ noemende uw-er/ de gr/gee-er/ &c. Of anders met haer eige saemengevoecht geluit, en ee achter aen: Als met wr/ te heeten wree/ en gr/ gree/ &c. Eigensch. Al de tweedubbelde Voorletteren zijn, of Rijzende, of Eeveluide: en geen van alle daelende. De Tweedubbelde Naeletteren zijn, die de heele stof zijn van de Tweeletterige NaecleefselfsGa naar voetnoot1) Van deeze zijn beide Eenvormige, en tweevormige in't gebruic: en onder de Tweevormige werden in onse Tael gevonden de volgende: rg/ lg/ rz/ lz/ nz/ dz/ rv/ lv/ rγ, Het is reeden dat elke Naeletter ooc een byzonderen naem hebbe: en dewijle haer eige geluit alleen daer toe niet bequaem is: zoo canmer e voor by voegen: en zoo zullen haer naemen ooc de zaec vervatten. Als by de rg voor aen stellende e/ zal haer naem zijn erg/ en zoo alle andere. Andersins canmenze elc noemen, met een naem die uit de twee naemen haerder Enkelder Letteren gemengt is: als de rg/ diens enkelde Letteren er en gee genoemt zijnde, zalmen daer nae noemen er-gee: zoo de ps, pee-es, de ls, el-es, &c. Eigensch. 1 Deeze Naeletteren en zijn geen van alle rijzende: maer of daelende, of eeveluide. 2 Al de Tweedubbelde Naeletteren, omgekeert zijnde, connen dan Voorletteren weezen: Gelijc aen d'ander zijde, al de dubbelde Voorletteren, wanneerze omgekeert zijn, Naeletteren connen zijn. Als by Voorbeelt, pr een Voorletter zijnde, keertmen om, alsmen de r voor, en de p achter stelt aldus, rp: en in die geleegentheit staende, ist een Naeletter, gelijc te hooren is in praeten, harp. De reeden hier van is, om dat door't ommekeeren, de rijzende dubbele Letteren daelende, ende de Daelende rijzende worden, en de eeveluidende, eeveluidende blijven: Waer door het gebeurt, dat een Naeletter, die daelende was, en daerom alleen een Naeletter kost zijn, door ommekeeren rijzende geworden zijnde, dan een Voorletter can weezen, den aert van een Naeletter verloren hebbende. En zoo weeder het teegendeel met een voorletter, die rijzende was. Maer de Eeveluide, blijven altijt bequaem om Voor en Naeletteren te konnen weezen. Hier staet aen te merken, dat wel alle Voorletteren omgekeert zijnde, zeer bequaemelijc Naeletteren konnen weezen: maer sommige naeletteren, zoo bequaem geen Voorletteren: uit oorzaec dat achter den Gront, meerder en vaster aen-cleeving can weezen, als voor den gront: 1 door dien de helderheit van't geluit des Gronts, het Naecleefsel eenichsins meedegedeelt wort, en het Voorcleefsel niet, om dat den gront noch eerst volgen moet: 2 Door dien dat het daelen en 'tafsnappen der Woordleeden, lichter valt als het rijzen en Toesnappen. Waer uit dan ooc ontstaet deeze Eigenschap ofte | ||||||||||
[pagina 102]
| ||||||||||
Regel. Dezelve Letteren luiden sterker Naeletteren of onder de Naeletteren zijnde, dan voorstaende.
Letterorde vande Tweedubbelde Voor en Naeletteren. 
| ||||||||||
[pagina 103]
| ||||||||||
Tot verstant vande voorgaende Letterorde is aen te merken, 1 Dat de Letteren die booven de Orde staen, aenwijzen dat de heele Ry daer elc booven staet zulken letter tot haer binnenste of hoochste heeft: En dat die ter zijden staen, beduiden, het heele Gelit, daer elc neffens staet, zulken enkelden Letter tot haer buitenste of laechste te hebben. 2 Dat in elc Viercant twee plaetsen zijn, een aende slinker zijde voor de Voorletter, een aende rechter zijde voor de Naeletter: en dat dienvolgende de Letteren, die aende Slinker zijde staen, Voorletteren zijn, maer aen de rechter zijde, Naeletteren. 3 Dat de Viercanten die een o vervatten, niet en konnen vervult worden: om dat een Letter van een hooger trap niet en can staen buiten een die van een laeger trap is: Ende dat de geene daer dit teiken ⌣Ga naar voetnoot1) in gestelt is, ooc niet en connen vervult worden: om dat een zwaere Letter met een lichte niet wel en kan vereenigen, zonder d'een of d'ander te veranderen, ende malcander in zwaerte of lichtichheit gelijc te worden: maer dat meest alle andere plaetsen, die noch leedich staen met Voor en Naeletteren konnen vervult worden. Doch deeze staen leedich, om dat de dubbelde Letteren, daer meede zy te vervullen zouden zijn, inde gemeene Taelen, of gans niet, of weinich, of bezwaerlijc gebruict worden. 4 Dat de Spreecletteren, die met Italiaense of Cursive Merkletteren beteikent staen, in onse Nederduitse Tael zonder menging niet gebruikelijc en zijn: maer wel in andere, als de pf/ lb/ mb/ &c. by de Hoochduitse, gelijc blijct in pfenning/ halb/ lamb: de bd/ pn/ pt/ ps/ tm/ &c. by de Grieken, als te verneemen is in bdellium, pneuma, Ptolemęus, psalmos, tmesis: de γr/ γl/ by de Engelsen, gelijcmen haer die hoort spreeken in grey, glat: En zoo voort. 5 Datter nae't gemeene schrijven noch verscheide in't gebruic zijn die hier niet en staen: als gt/ gs/ dt/ ds/ bt/ &c: maer zulke met voordacht hier uit gelaten te zijn: uit oorzaec datter zoodaenige spreekletteren niet gevonden en worden, inde woorden diemen zoo schrijft, als de Merkletteren uitwijzen.
|
nγ, bγ, rd/ ld/ nd/ md/ gd/ zd/ vd/ bd: rj/ rw/ rl/ rn/ rm/: rch/ rs/ rf/ rk/ rt/ rp: lj/ lw/ lm: lch/ ls/ lf/ lk/ lt/ lp: ngs/ ngk/ ngt: ns/ nt: ms/ mt/ mp: chs/ cht/ st/ sp/ fs/ ft/ ks of x, kt/ ts/ ps/ pt: Als in zorg-de/ &c.