De geheimtalen

[p. 21]

Verantwoording

In deze heruitgave zijn verenigd het proefschrift De Geheimtalen van J.G.M. Moormann uit 1932 (in dit boek deel i), het Bronnenboek uit 1934 (hier deel ii) en ongepubliceerde aanvullingen op dit bronnenboek uit de nalatenschap van Moormann (hier deel iii). Van het proefschrift uit 1932 is de handelseditie gereproduceerd. De proefschrifteditie is op voor- en nawerk na identiek aan de handelseditie: in de proefschrifteditie ontbreekt de inleiding van Van Ginneken, in plaats van het Woord vooraf van Moormann staat een dankwoord, en het boek eindigt met stellingen.

De tekst van de eerste twee delen van De Geheimtalen is gescand. Deel iii was handgeschreven en is ingevoerd in de computer. In deze heruitgave zijn spelling, hoofdlettergebruik en interpunctie van het origineel in pas gebracht met de huidige conventies. Uiteraard geldt dat niet voor de Bargoense woorden, oude woordenlijsten en citaten; wel is de presentatie van de diverse woordverzamelingen enigszins gelijkgetrokken. De typografie van het hele boek is gemoderniseerd.

De modernisering van de spelling is om twee redenen uitgevoerd: om de leesbaarheid te verhogen, maar tevens om de verschillen tussen de drie delen glad te strijken: Moormann volgde de officiële spellingvoorschriften, die toen hij deel iii schreef, anders waren dan toen hij de eerste twee delen publiceerde.

Aanpassing van het kommagebruik was noodzakelijk om leesfouten te voorkomen: in de loop van vijfenzestig jaar is het kommagebruik namelijk sluipenderwijs gewijzigd. Vroeger werd een komma geplaatst om pauzes aan te geven, tegenwoordig wordt de komma vooral gebruikt ter onderscheiding van uitbreidende (geen komma) en beperkende bijzinnen (wel een komma). De komma uit het origineel voor ‘die’ in de zin ‘Het is zeer waarschijnlijk dat deze woorden later overgenomen worden door geheimtaalsprekers, die van de manier van vorming niets begrijpen,’ suggereert ten onrechte dat alle geheimtaalsprekers de manier van vorming niet begrijpen, terwijl bedoeld is: diegenen onder de geheimtaalsprekers die de vorming niet begrijpen. Hier hebben we de komma dus verwijderd.

Conform de huidige hoofdletterberegeling is gespeld Bargoens, dieventaal, kramertaal, jargon. Wat betreft Jood(s) en Zigeuner(-) is in afwijking van de spelling van het Groene Boekje de spelling van Moormann gevolgd en een beginkapitaal aangehouden. Moormann gebruikte namelijk ‘Joods’ als taalnaam (wat dan tegenwoordig mét hoofdletter moet) en als bijvoeglijk naamwoord (tegenwoordig met kleine letter); soms is het onduidelijk: moet ‘Joodse woorden’, ‘Joods element’ nu met hoofdletter of niet? Hetzelfde probleem deed zich voor bij ‘Zigeuner(-)’: ‘het Zigeuners’ en ‘de Zigeunertaal’ moeten met hoofdletter, maar ‘de zigeuners’ niet, volgens de - bepaald niet heldere - regel uit het Groene Boekje dat volkeren-namen alleen met een hoofdletter geschreven worden als ze tevens inwonernaam zijn. Als de regels van het Groene Boekje gevolgd worden, wordt de tekst erg onrustig en er blijven veel twijfelgevallen over. Daarom is besloten van de regels af te wijken.

[p. 22]

De tekst is verder in principe ongewijzigd gebleven, maar evidente inconsequenties (Henese Fleck naast Hennese Fleck e.d.) zijn aangepast - het opsporen van inconsequenties kan met de computer vrij eenvoudig. Druk- en schrijffouten zijn stilzwijgend verbeterd. Het originele handschrift van deel iii is overigens bij het Meertens Instituut te Amsterdam in te zien. Door Moormann achteraf geconstateerde errata zijn in de tekst doorgevoerd.

Ik beschouwde het als belangrijke taak de moeilijk toegankelijke boeken van Moormann te ontsluiten. Die moeilijke toegankelijkheid komt vooral doordat het werk in verschillende jaren was gepubliceerd, waardoor Moormann geen dwarsverbanden kon leggen van deel i naar deel ii. Om de toegankelijkheid te vergroten, is een aantal ingrepen gedaan:

-	De koppen en inhoudsopgave zijn gewijzigd ten opzichte van het origineel. De inhoudsopgave van deel i heb ik uitgebreid. In hoofdstuk iv en v van deel i heb ik in de koppen en inhoudsopgave tussen vierkante haken het nummer van de bron uit deel ii toegevoegd. Voor sommige lijsten gebruikte Moormann verschillende titels (‘Geheimtalen uit het midden van de negentiende eeuw’ naast ‘Verwoert’) - dat is geüniformeerd. Hij vermeldde niet overal bij de bronnen de datering van de lijsten; deze is toegevoegd.
-	In de voetnoten van deel i verwees Moormann herhaaldelijk naar artikelen van zijn hand waarin woordenlijsten van een bepaalde geheimtaal of een bepaald jargon vermeld waren; hetzelfde materiaal geeft hij in enigszins bewerkte vorm ook in deel ii, het Bronnenboek. Tussen vierkante haken heb ik telkens het nummer van de betreffende bron in de voetnoten toegevoegd. Dus waar Moormann verwijst naar zijn artikel ‘Louter Lekoris’, is hieraan toegevoegd [zie bron 48].
-	De voetnoten zijn door het hele boek doorgenummerd en als eindnoten geplaatst, anders dan in het origineel, waar ze per pagina waren genummerd en telkens onder aan iedere pagina waren gezet. Een enkele maal heb ik een redactionele noot toegevoegd. Dergelijke noten zijn genummerd met een asterisk, dus bijvoorbeeld in de volgorde noot 1, 2, 2*, 3 zijn noot 1, 2 en 3 de oorspronkelijke noten van Moormann, en is 2* een tussengevoegde redactionele noot.
-	De afkortingen zijn als volgt aangepast: veel incidenteel voorkomende afkortingen zijn opgelost, verschillende afkortingen voor dezelfde zaak zijn gelijkgetrokken (blz. en p.; meerv., mv. en pl.; adj. en bnw. en dergelijke), inconsequenties zijn rechtgetrokken (Handb. naast Hndb.) en er is een redactionele afkortingenlijst toegevoegd aan het eind van het boek, die in het origineel ontbrak. Alleen de door Moormann gebruikte afkortingen zijn opgenomen, niet de afkortingen uit citaten. Ten slotte zijn elisies, zoals het zeer frequent voorkomende 't, 'n in plaats van het, een en 't zij in plaats van hetzij, voluit geschreven. Het gebruik van deze afkortingen in de eerste twee delen van zijn werk was een bewuste stilistische voorkeur van Moormann en zijn tijdgenoten; in navolging van de Tachtigers keerde men zich daarmee tegen de stijve, deftige schrijftaal van de negentiende eeuw. In het derde, postume deel gebruikt hij echter vrijwel alleen nog het, en omdat 't tegenwoordig verouderd aandoet, heb ik het in de twee eerste delen ook voluit geschreven. Voor de couleur locale is een aantal keren 't en 'n, en het minder vaak gebruikte m'n gehandhaafd.

[p. 23]

-	Wanneer Moormann verwees naar een passage uit zijn eigen boek, deed hij dat overal door middel van een verwijzing naar een paginanummer. Nu de inhoudsopgave is uitgebreid, is dit veranderd in verwijzingen naar paragrafen, waarmee bovendien stilzwijgend enkele foutieve verwijzingen werden gecorrigeerd.
-	De bronnen uit het Bronnenboek stonden vaak - niet altijd - in romeinse cijfers; voor de leesbaarheid is dit overal omgezet in Arabische cijfers.
-	De tekstregels van woordenlijsten en bronnen waren in het origineel soms genummerd, zodat naar de regelnummers verwezen kon worden. Deze nummering, die bij een andere opmaak van de tekst verandert, is overal geschrapt: dankzij de woordregisters was ze overbodig geworden.
-	De lijst van verkorte boektitels die Moormann in deel i publiceerde, is uitgebreid met enkele boeken, genoemd in deel iii.
-	Er zijn geheel nieuwe woordregisters gemaakt door Theo Veenhof: een register Geheimtaal-Nederlands; een register Nederlands-Geheimtaal en een thematisch register. De registers bevatten alle verwijzingen naar woorden in de delen i, ii en iii. In de oorspronkelijk uitgave bevatte alleen deel ii, het Bronnenboek, een register van de geheimtaalwoorden, en daarin werd slechts naar de bronnummers verwezen, niet naar de pagina's, zodat het terugvinden van de woorden een buitengewoon omslachtig karwei was.

Niet aangepast is de alfabetisering van ij (en y) tussen x en z. De transcriptie of spelling van Hebreeuwse, Aramese, Jiddische en Zigeunerwoorden is overgenomen uit het origineel, en niet aangepast aan de moderne inzichten. Jiddische woorden heeft Moormann gespeld volgens J.L. Voorzanger en J.E. Polak, Het Joodsch in Nederland uit 1915. Die spelling wordt tegenwoordig bekritiseerd, en de diverse boeken van H. Beem - verschenen in de jaren zeventig - gelden als betrouwbare gidsen. Ik achtte me echter bij deze heruitgave noch gerechtigd, noch capabel om de spelling van de Jiddische woorden aan te passen. Zie de werken van H. Beem, Uit Mokum en de Mediene, 1974 Assen; Resten van een taal. Woordenboekje van het Nederlandse Jiddisch, 1975 Assen/Amsterdam, 2de druk; en Jerosche. Jiddische spreekwoorden en zegswijzen uit het Nederlandse taalgebied, 1970 Assen, 2de druk; herdruk 1998. Voor de Zigeunertaal of het Romani zie S.A. Wolf, Großes Wörterbuch der Zigeunersprache (romani tšiw). Wortschatz deutscher und anderer europäischer Zigeunerdialekte, 1960 Mannheim.

Een aantal niet door Moormann uitgelegde termen verdient voor de moderne lezer nadere toelichting. Zo hanteert Moormann de taalnaam Rabbijns voor het na-bijbelse, ook wel na-talmoedische Hebreeuws; hij gebruikt Zigeunertaal waar tegenwoordig meestal van Romani wordt gesproken; en hij gebruikt Joods als synoniem voor Jiddisch. Moormann gebruikte naar de conventies van zijn tijd voor sommige woorden Latijnse equivalenten als eufemismen. Het betreft de woorden cacare voor ‘zijn behoefte doen’, coïre voor ‘geslachtsgemeenschap hebben’, mingere voor ‘wateren’ en podex voor ‘achterste’.

Er zijn slechts enkele recensies over de boeken van Moormann geschreven, zoals blijkt uit de korte levensschets van Enno Endt hierboven. De bibliografische gegevens hiervan zijn:

-	door H.J.E. Endepols in: Tijdschrift voor Taal en Letteren 1932, 20, p. 264-271;

[p. 24]

-	door C.B. van Haeringen in: De Nieuwe Taalgids 1933, 27, p. 179-182 en idem in: De Nieuwe Taalgids 1934, 28, p. 284-285;
-	door A. Kluyver in: Museum jaargang 40, nr. 4, jan. 1933, p. 95-98;
-	door H.W.J. Kroes in: Levende Talen 1935, p. 210-211;
-	door J. Wils in: Onze Taaltuin 1932, 1, p. 187-191.

Rest mij mijn dank uit te spreken aan de stagiairs Esther Hendriks en Rinke Klouwen, die de gescande tekst van de eerste twee delen consciëntieus gecorrigeerd en omgespeld hebben; aan Marianne Göbel, die het moeilijk leesbare handschrift van deel iii heeft helpen ontcijferen en de tekst zoveel mogelijk aan de hand van de originelen heeft gecheckt; aan Ewoud Sanders, die zijn overzicht van recensies over Moormanns werk ter beschikking heeft gesteld; en aan Jos van Rooijen en Theo Veenhof, die de laatste correctie van het gehele boek op zich hebben genomen. En natuurlijk bovenal aan de familie Moormann, die zo vriendelijk was toestemming te verlenen voor deze uitgebreide heruitgave en vele gegevens verschafte voor de levensschets.

Nicoline van der Sijs