Een ladder op de aarde

[p. 230]

XV

De branding is er weer.

Golf na golf dreunt tegen de muur, spat omhoog naar het venster. Een man van water, hij haalt uit, hij slaat toe. Hij haast zich niet, hij weet wat hij wil, geen macht houdt hem tegen. Zijn vuist beukt op de steen van de vijand, het strand van de vijand. Weer, en weer, en weer.

De branding is erweer, ik ben thuis.

De jonge vrouw staat aan het venster en ziet uit over de golvende bevrijding. Ruimte. Lucht. Ze kan niet genoeg krijgen van het onbelaste ademhalen. Ze is niet binnengekomen in een cel, ze heeft een cel verlaten. De zwarte vluchtgang uit de brandende, beierende stad - pas hier komt hij uit. Pas hier is het weer licht en veilig. Wat achter blijft zijn grimmige beelden, een kluwen roofdieren in een wolvenkuil. Deur dicht, terug in het paneel, nooit meer aan denken. Maar ze weet al: er is iets met die deur. De veer werkt niet goed. Ze springt open op de minst verwachte momenten.

De schichtige vlucht door het herfstland met meester Simon en een ezel, een oude jood met een jonge vrouw, steriele spotprent op de heilige familie. Venetië, hetzelfde huis; en het onverwacht escorte van Antonio zodra de vijand verjaagd en Verona gerust was; jonge Antonio, hoofser als aanstaande neef dan ooit als aanstaande zwager. De boot, het smerige ruim, de storm en het dagenlang schuilen in de visstank van Chioggia. In Chioggia is Simon Judeo van haar weggegaan met de statige berusting van een koor aan het eind van een treurspel. Ze stond nauwelijks stil bij het afscheid, haar geest was al thuis. Nu is ze dan thuis, haar geest achterna. Zee, verwanten, stilte. Het brok van ontroering steekt nog in haar keel. Haar wangspieren zijn nog stijf van het begroetend glimlachen. Maar ze weet al: het is niet

[p. 231]

als vroeger. Niet als het opgesmukte vroeger van haar herinnering. Geen schip vaart naar het verleden, Kruidensimon had gelijk.

De vluchtgang was te zwart voor bezinning, maar nu is de spanning voorbij. Gedachten beginnen zich aan te kondigen, met scheuten, als pijn na verdoving. Ik ben geen Polenta meer. Ik heb de stad in de steek gelaten. Ik verbeeldde mij dat ik dood wou en ik sloeg op de vlucht. Opnieuw, net als hier in de pestzaal. Mijn zelfrespect ligt voorgoed in scherven. Ik ben een beroepsfaler. Ze kijkt naar de golven en denkt: het doet nog geen pijn. Mijn gedachten gaan dik en traag als een stompgeworden penneschacht, ik kan nauwelijks zien wat er staat. Gebroken trots, het klinkt naar nederigheid. Waarschijnlijk ben ik alleen moe.

Zuster Waterkruik zou haar stralend hebben toegeknikt. Nu ben je op de goede weg, zou ze gezegd hebben. Zoals het water naar de dalen stroomt, zo stroomt de genade naar de nederigen. Proficiat, kleine zuster Bice. Maar zuster Waterkruik krijgt de kans niet meer. Haar graf ligt vlakbij op het kerkhof. Nooit is ze zo dood geweest als nu en hier. Waar iedereen praat als zijzelf worden haar vermaningen weer wat ze altijd geweest zijn: vervelend in hun kleine goedgelovigheid. Ze ruste in vrede. Ik zal haar minder missen dan meester Simon, maar ik ben het ook die haar afdankt; meester Simon zet míj aan de dijk.

Simon Judeo heeft zijn Madonna teruggebracht als een profeet met een opdracht van God: van de tweede ladder terug naar de eerste. Is hij heengegaan omdat Ravenna hem niet zint? Hij is heengegaan omdat zijn taak is geëindigd: een dokter die zijn patiënt aan het hospitaal overdraagt. Aan de goede zorgen van fra Gaudio, denkt Beatrice met een grimas. Zou fra Gaudio raad weten met de Jacobsladders? Weet ik er zelf nog raad mee? Voor mij hebben ze uitgediend. Ik gooi ze het beste de zee in: wrakhout op de golven. Ze zijn te dichterlijk voor mensen als ik. Ze hebben het pathos van het verbannen jodendom, ze zijn

[p. 232]

misplaatst in een droog abdissenbestaan. Mijn troost ligt op zijn best bij de kerkvaders, voorziet Beatrice. Als ik ooit het geduld nog opbreng voor boeken.

Ze weet wel: niet het pathos staat haar tegen. Ze kan met de bovenste ladder niet bezig zijn zonder te denken aan de ladder beneden. Ook de omgeving van een wond laat zich niet betasten zonder pijn. Ze zal meester Simon missen in de toekomst, maar voorlopig is ze hem liever kwijt. Ziet ze hem voor zich, dan is het nooit in Ravenna of Verona of Chioggia. Ze ziet hem tussen de rozen van het zomerslot, in zijn element: een puntig debat met Cane; en aan Cane mag ze niet denken of het is met haar evenwicht gedaan. Natuurlijk denkt ze aan niets en niemand anders, in die uithoek van haar brein die zich geen wet laat voorschrijven.

Achter de kluwen van roofdieren rijst hij omhoog, niet de vermoeide verliezer in zijn laatste nacht, maar de briljante soeverein die haar een jaar tevoren is verschenen. De spitse denker, de moedige vechter, de sensuele spotter naar wie ze heviger verlangd heeft dan naar wat ook ter wereld. De tranen dringen haar ogen in. Hoe kon ze geloven dat haar liefde voorbij was? Wat moet ze in een wereld zonder Cane, een heel leven lang? Hoe heeft ze kunnen treuren in zijn nabijheid? Wie klaagt over ongelukkige liefde miskent het ware ongeluk: de niet-liefde. Uitgeblust zijn, naar niets meer verlangen, de ziel een vrucht die verschrompelt. De Polentaanse staart met mistige ogen naar haar kale vingers en herinnert zich een gedachte van vóór de sterfte: zonder mijn liefde voor jou is mijn leven een ring waar de steen is uitgevallen. Een omlijsting van een leegte, een ding dat heeft uitgediend. Zonder mijn liefde voor jou kan ik nooit meer bestaan.

Sinds de aanslag op Bartolo della Scala is de Polentaanse door de vraag achtervolgd: of ze zich toch niet vergist heeft in de gevoelens van Cane. Een vraag die ze heeft neergeslagen om aan de conclusies te ontkomen, want stel dat haar liefde de zijne ge-

[p. 233]

wekt heeft, hoe monsterlijk heeft ze haar geluk dan verspeeld. Op deze dag, terug in haar cel, laat ze de vraag rijzen en ziet dat ze gegroeid is tot een inzicht. Er valt niet aan te twijfelen. Hij heeft haar wel degelijk bemind. Hij was een man, hij was een diplomaat, hij moest omzichtig te werk gaan, wat stond er niet op het spel! En zij die prat ging op haar verstand - niets heeft ze van zijn gedragslijn begrepen. Ze was te kortzichtig voor zijn conflicten, te primitief voor zijn voorzichtigheid. Ze heeft zich kunnen verbeelden dat hij haar afwees, dat hij een ander verkoos boven haar, hoe kon ze? Zelfs de verschrikkelijke manier waarop hij haar zijn liefde heeft bewezen kon haar ogen niet openen; nu staat ze hier en is alles verloren. Hij heeft gelogen, denkt Beatrice. Hij heeft verraden en gemoord, maar wie ben ik dat ik hem veroordeelde? Deed hij het niet om mij? Om mij heeft hij zijn zoon naar Duitsland gestuurd, om mij heeft hij hem naar het leven gestaan. Hij heeft de broer gedood die het voor Bartolo opnam. De hele stad en alles wat waarde voor hem had, tot zijn leven toe, hij heeft het opgeofferd. Hij hield van me. Hij hield meer van mij dan van Verona. Ik dwaas die er niet aan durfde geloven. Ik was bang. Ik schrok terug voor de hevigheid van zijn gevoelens, maar ik zuiverde ze niet. Zo hebben we elkaar tot zondaars gemaakt. Tot misdadigers. We boeten het uit, hij met de dood, ik met het leven. Maar dat de stad moest meeboeten, al die onschuldige levens - God, hoe hebt u het toe kunnen laten? Hoe maak ik dat ooit weer goed?

Beatrice slikt en veegt en kijkt naar de zee die slaat en slaat en slaat, altijd eender, altijd anders. Bits en heftig, snelle kletsen die over elkaar tuimelen. Dan plotseling traag, in een schijnbare aftocht, een grommen binnensmonds onder de striemen van een regenvlaag. Onhoorbare regen, overstemd door de zee, die was ze bijna vergeten. De zee is zichzelf gelijk gebleven, lerend, vragend, sussend in de taal van de eenzamen. Waterkruik mag dood zijn, Simon uitgediend: de zee blijft present.

[p. 234]

Ze herkent Beatrice. Wie we daar hebben! zegt de zee. De Engel van de Adria. Mijn engel. De naam is uitstekend gevonden, zegt de zee. Wat de elementen scheppen heeft geen hart.

Beatrice heeft lust om te lachen, de harde hoonlach van Cane. Ik geen hart? Hoe kon het dan breken? Waar school de Liefde dan in, die me tot al die verschrikkingen dreef?

Nergens in, zegt de zee. Liefde, daar heb jij nooit aan geleden. Je weet niet eens wat het is. De drift van geile katten, dat is wat jou dreef. Om de man zelf gaf je niets, dat heb je in zijn laatste nacht wel bewezen. Je kletst over schuld en boete, maar dat je hem in de steek liet toen hij je nodig had, dat heeft met geen schuld iets te maken. Dat was wraakzucht, zegt de zee. Gekwetste ijdelheid en opgeblazen Polenta-trots. Je hart verhezen, of wat daar voor doorgaat, daar kom je best overheen. Maar je gezicht verliezen, dat verdraag je niet. Hij heeft je beledigd. Ben je vergeten wat je gezworen hebt: hij dood of ik? Het staat te bezien wie van jullie doder is, zegt de zee, zijn stem wordt luider, er komt meer wind. De Scaliger bleef trouw aan wat hij gekozen had - maar jij, wat deed je anders dan verloochenen? Huil maar om hem, je hebt hem in de steek gelaten zoals je God in de steek liet, eerst in de pestzaal, toen in de vluchtgang. Ja-zeggen, nee-willen, je bent niet beter dan de barnstenen bisschop. Ook barnsteen komt uit de zee.

Beatrice smijt de ramen dicht, ze wil de zee niet horen, de zee heeft het mis, ze zou graag zijn gestorven als ze geen taak had op aarde: boete doen, jawel, voor zichzelf en haar liefste. Ze legt de handen op de oren, nog steeds hoort ze de branding die terzinen beukt op de kust en de schim bespot die ‘uit lafheid 't hoogste neewoord heeft gegeven’.

Uit moet het zijn met dat kinderachtige gedoe, een pratende zee, ben ik volwassen of niet? Ze kijkt haar cel in. Ik ben alleen. Alleenzijn is mijn bestemming. De schelp heeft zich even geopend, nu is ze weer dicht. Mijn familie ontwijkt me of ik melaats ben. Ik heb mijn jeugd verloren en mijn liefste verloren,

[p. 235]

en God heb ik nooit gehad. Eenzamer kan ik niet zijn. Maar het is een eenzaamheid die zin heeft.

De Polentaanse droogt haar tranen. Een liefde als de hare is sterker dan de dood. Verbondenheid over het graf heen, denkt ze, en ziet het spitse monument voor zich dat al maanden op hem heeft staan wachten, marmeren bruidstaart boven een eeuwige huwelijksnacht. Daar is hij nu onder gelegd met veel meewarig vertoon over de maagkoliek waaraan hij gestorven zou zijn. De nieuwe bisschop moet een rede van zijn vicaris hebben opgelezen vol misplaatste gemeenplaatsen. Ze hebben Cane alles meegegeven wat de kerk aan reisproviand voor haar doden bezit. Hoever heeft het hem gebracht? Zijn oudste zoon heeft luide tranen bij zijn baar staan schreien. Doven ze de vuren daarginds?

De meeste hulp zal hij van mij moeten hebben, denkt Beatrice zakelijk. Ik ben de oorzaak van zijn schuld. Zelfs de hemel heeft hij voor mij geriskeerd. Het is billijk dat ik mijn aandeel in de boete betaal. Daar ben ik voor hier. Simon Judeo moest weten hoe waar het is wat hij zei. Het hoogste neewoord, onzin, kloosterscrupules. De Christenles luidt: ik leef om te bidden voor Cane.

Ze kijkt het vertrek door, bewuster dan voorheen. Ze heeft hier een doel. Ze vestigt nieuwe ogen op het kruisbeeld, de enige blikvanger aan de naakte wand. De zwarte vluchtgang komt uit onder het Kruis. Ik kan niet zeggen dat ik daar bijzonder op mijn plaats ben. Ik heb niets van Magdalena, en ik ben ook geen Sint-Jan. Mijn ziel is maar gewoon, een beetje dor, de ziel van een schoolfrik. Geen bezoekster van God, laat staan zijn gelukkige bruid. Een voorbijgangster.

Leven om te bidden. Niet dat ik goed ben in bidden, maar misschien geeft dat aan mijn gebeden een eigen kracht. Een schroef die makkelijk de muur ingaat laat eerder los dan een stroeve. Het doet er trouwens niet meer toe, de tijd van het marchanderen is voorbij. Ik moet eenvoudig geven wat ik heb:

[p. 236]

een leven in een dienst die me geen voldoening zal schenken. Het offer der armen. Mijn nietgeroepen-zijn is de hoogste rekening die ik voor Cane kan betalen.

Ze ziet haar toekomst voor zich zonder illusies. Een leven naast Gods genade, stipt, en vermoedelijk lang. Geen aardse emoties, weinig hemelse troost. Het leven van donna Telda. Het leven van duizenden kloosterlingen. Ze knikt gelaten naar het kruisbeeld. Ik ken U niet goed en U hebt me niet nodig. Ik kan me niet voorstellen dat U reikhalzend naar me uitziet. Doe maar geen moeite. Als ik voelde dat ik welkom was werd het offer geringer.

Ver weg gaat de bel voor de vespers. De Polentaanse neemt de witte koormantel van de haak. Langzaam loopt ze de gang in waar anderen opzijgaan. Als van ouds.