De wereld is een schip

[p. 5]

Deel een
Storm over het Kanaal

[p. 7]

1

Ik geloof niet in telepathie, maar kan evenmin het sterke gevoel van bekendheid verklaren dat mij herhaaldelijk overvalt op plaatsen, waar ik beslist nooit geweest ben. Soms schijnt een nooit vermoede, nooit eerder geziene situatie de herhaling van een vroegere belevenis, zoals dat gebeurde tijdens die stormachtige januari-morgen op de schuddende brug van het kleine Nederlandse stoomschip Unicum, moeizaam onderweg van Vlissingen naar een mij nog onbekende bestemming.

Er stonden twee silhouetten op die donkere brug; twee schimmen die ik later zou leren kennen als eerste stuurman van Dorp en stuurmansleerling Henk Enthoven. Wij hadden elkander nog nooit eerder ontmoet. Toen ik zo plotseling uit de deur van de kaartenkamer kwam rollen, staarden ze me met uitgesproken verbazing aan, alsof een wezen van een vreemde planeet uit de lucht was komen vallen. In zekere zin was dat ook zo. Enkele uren geleden had de hevig slingerende Vlissingse loodsboot nog maar nauwelijks kans gezien mij aan boord te brengen, juist voordat alle loodsdiensten wegens zwaarder wordend weer werden gestaakt. Nu stond ik zeeziek op het trillende, bewegende dek van de Unicum, trachtend mijn balans te hervinden. Ik had het wankele gevoel op een enorme bal te staan, die willekeurig heen en weer bewogen werd door het water dat golf na golf als een kwaadaardig, witgepluimd leger in de richting van Calais perste.

Ik keek om me heen, en proefde opnieuw de eigenaardige sensatie dit alles al eens eerder meegemaakt te hebben; het leek een flits uit een vorig leven, of de hervatting van een lang verleden droom. Tot in de kleinste bijzonderheden ervoer ik de herkenning: een aparte smaak op de tong die deed denken aan iets duurs en zeldzaams; aan een specifieke, eenmalige gebeurtenis van grote waarde.

Toch begreep ik niet wàt de waarde ervan was; dat zou ik later pas weten, nadat ik grote, blinkendwitte schepen bevaren had. Op dat moment snoof ik half bedwelmd door wijdopen neusgaten de latente sfeer van bekendheid op, welke hier rondwaarde en waarmee ik geen weg wist. Deze hele vreemde omgeving scheen een aaneenschakeling van beelden, welke speciaal voor mij opnieuw werden vertoond, en zich aaneen regen tot een reprise van een levens-

[p. 8]

echte film, die ik als toeschouwer hevig meebeleefde. Alles greep in elkaar als de tanden van een goed geolied raderwerk: de man met de grote vliegerlaarzen bij het raam, de lange blonde jongen achter het kleine houten stuurwiel, de glimmend gepoetste koperen telegraaf en het schuddende kompas, dat als een dronken kerel overeind probeerde te blijven. Alles had hier een natuurlijk-eigen plaats en een sprekende betekenis; er was niets te veel of te weinig en de krakende stuurhut was precies groot genoeg.

Ik zocht tevergeefs mijn verwarde gedachten af naar houvast en naar wanneer. Het huilen van de wind door het zwiepende stag leek een eindeloos herhaald oud-hollands lied, dat uit het ver verleden kwam aanspoelen en mij opnam in een tijdeloze roes.

Ik voelde me klein en misplaatst buiten deze werkelijkheid staan, zoals ik me gevoeld had toen ik als jongen door een gebombardeerde stad liep; dit alles bestond en was waarheid, maar ik was van buiten gekomen; ik was er midden in geploft nadat het als zodanig was ontstaan. Het ging me voorbij, maar tegelijkertijd voelde ik de invloed van de zee onder in de maag en een sterk heimwee naar rust en warmte in het fel kloppend hart.

Betekende dit zeeman-zijn? De golfslag die het schip verder droeg, kwam ongehinderd aanstormen uit het nevelig, bewaaid noordoosten, dwars over de gehele diagonale breedte van de trechtervormige Noordzee. Rondom het Nauw van Calais moest dit opgezweepte water als massa's vis in een fuik opstuwen; hoog en diep zou het de kusten in lopen, tornend aan lang gevestigde stranden en zandbanken, lachend om de kracht van uitvloeiend rivierwater.

Vanaf de hoge Noorse kust, en verder nog, vanaf de eenzame Shetland-eilanden die als versteende walvissen midden in deze koude woestenij van water dreven, hadden de golven de stormwind in de rug gevoeld, en nu waanden ze zich onoverwinnelijk. Maar plotseling dreef daar de Unicum. Vol verbaasde haat droeg het woedende water die onverwachte ballast met zich mee. Zonder zich te verzetten rolde het schip van oor op oor, grote stukken water overnemend en weer van zich af schuddend. Het liet gedwee met zich sollen als een hond, die een bedorven kind zijn zin maar geeft.

Ik had me vastgegrepen aan de telegraaf, en deinde door een bewustzijn dat nauwelijks leven genoemd kon worden. Dit was geleefd wòrden. Buiten de scheepshuid sprongen de golven als hongerige wolven op naar het dek, alsof ze het schip verslinden wilden. Ze rolden met hun ogen en hadden schuim op de mond. Ik keek er naar als in trance, zonder angst maar met diep ontzag voor de kracht van dit vreemdsoortig water.

[p. 9]

Vlakbij mij, diep weggedoken in de hoge kraag van zijn houtjetouwtje jas, ijsbeerde stuurman van Dorp langs de klapperende ramen heen en weer; helling op, helling af, naarmate het schip verkoos te bewegen. Het was vermoeiend, maar waarschijnlijk hield het hem warm. Hij was klein van stuk en omstreeks veertig jaren oud. Een stoppelbaard van enkele dagen gaf hem het verwaarloosd aanzien van een veel te lang ingevroren Rijnschipper, en de kale vormloze pet, die als een sopdot boven op zijn haren zat geplakt, bevestigde die vergelijking.

Soms bleef hij wijdbeens even staan, tegendeinend aan de bewegingen van het schip. Het was een onwerelds gezicht hem voor de rammelende ramen heen en weer te zien wiegen, als een duikelaartje dat een opduvel gekregen had en uitslingerde. Zijn laarzen leken aan het houten dek te kleven, maar alles boven zijn enkels zocht soepel en automatisch evenwicht; 'n goed geoliede machine, ingesteld op het overheersend ritme van deze zee.

Ik keek naar hem. Waar had ik hem toch méér gezien? Wat en waaraan zou hij denken? Dat laatste leek me belangrijk; het zou me kunnen helpen eigen ellende te overwinnen; bovendien moesten we wekenlang, misschien maandenlang met elkaar in zee. Van Dorp was oud genoeg om mijn vader te kunnen zijn; kennelijk was hij al vele jaren zeeman. Ik moest nog van alles worden. Niets dan beroerd was ik; behept met een sterke hunkering naar de veilige, vaste wal, hoewel ik dat tegenover niemand bekend zou hebben.

‘Waar hebben ze jou vannacht gevangen, neus?’ vroeg van Dorp, zonder de moeite te nemen om te kijken. Onwillekeurig bracht ik een hand naar m'n neus; misschien zat daar iets zwarts op; waarom zei die man dat anders?

‘In Dordrecht, meneer,’ antwoordde ik.

‘Aha, 'n schápekop!’ riep van Dorp met een stem, waaruit ik minachting, ergernis en spot proefde. ‘Hoor je dat, Henk? We hebben een verdomde schapekop in de familie gekregen.’

De blonde jongen achter de stuurkolom begon te lachen. Zijn witte tanden blonken doodskopachtig uit het halfduister van de achterbrug. Hij stond wijdbeens en volkomen op zijn gemak op het houten bordesje achter het stuurwiel; nonchalant of hij op de tram stond, die toevallig een paar bochten nam.

Ik benijdde hem en trok me aan hem op; het was dus mogelijk jong en onervaren te zijn en toch rustig je werk te doen, ondanks de harde, tierende storm. Hoe graag was ik geweest zoals hij; die jongen had alles mee: zijn lengte, zijn kracht en zijn instelling.

Ik probeerde mezelf te zien door Henks spottende ogen. Ik zag een

[p. 10]

bleekgroene, leeggekotste markonist naast de telegraaf staan, gekleed in een verkreukeld uniform, dat desondanks nog veel te mooi was voor een schip als de Unicum.

Ik herkende mezelf niet; er stond daar een vreemdeling met veel façade, veel van school en veel van thuis om zich heen. Er stond daar iemand die nog niet geleerd had alleen te staan in de wereld; alleen, met de ingrijpende intensiteit van de zeeman.

Nu, na zoveel jaren, nu die eerste reis tot diepe herinnering geworden is, en de gebeurtenissen tijdens die paar maanden voorgoed zijn ingelast in mijn levenshouding, weet ik zeker wat ons beroerde, toen wij elkander voor het eerst ontmoetten.

Wij leerden elkander kennen, veel te goed kennen misschien. Lang daarna kwamen wij onszelf steeds opnieuw tegen in de gestalten van anderen, waarmee wij - waar ook ter wereld - kwamen te varen.