Het bosken en Het theatre

Regelnummers proza verbergen

[p. 232]

^*Tot den leser.

1Hoe wel dat den vernuftighen Leser doer die bequaemheyt 2 ende neersticheyt die den Poët gebruyct heeft int beschrijuen ² 3 deser synder visioenen oft ghesichten, ende dat noch meer 4 doer dat hyse soo constich voor ooghen ghefigureert siet, ⁴ 5 lichtelyck soude moghen die by hem seluen verstaen ende ⁵ 6 wtlegghen, so heeft nochtans den Poët (op dat den alder- ^6-77slechsten Leser hem niet te beclaghen hebben en soude) seer ⁷ 8 constelyck, claerlyck, ende voorsichtichlyck met een soete ⁸ 9 Prose die selue wt die heylighe schriften ende wt verscheyden ⁹ 10 geleerde Poëten, Philosophen, Orateuren, ende warachtighe ¹⁰ 11 historien wt gheleyt ende verclaert. Dus blijft gesont ende ¹¹ 12 weest danckbaer.

* [C.6.v^o]

2 neersticheyt: ijver, ernst

4 ghefigureert: afgebeeld

5 moghen: kunnen; by hem seluen: zelf

6-7 alderslechsten: allereenvoudigste

7 hem: zich

8 claerlyck: duidelijk; voorsichtichlyck: bedachtzaam; soete: aangenaam, bevallig

9 die selue: deze (nl. de visioenen)

10 Orateuren: redenaars

11 wt gheleyt: uitgelegd.

[p. 233]

tekstkritische noten

1 ^*Siende ende merckende dat veel menschen ende schier alle ^{1-4 1} 2 de werelt een ongerust leuen leyden, ghequelt ende ² 3 qualyck te vreden sijn, ende datter schier niemandt in sijnen 4 staet gherust oft met sijn deel vernuecht en is. Want menich ⁴ 5 crijchsman prijst een Coopman te wesen ende coopmanschap ^{5 5-6} 6 te hanteren: en menich Coopman soude liuer moescoppen, ⁶ 7 crijghen, ruyteren ende roouen: Rechters souden wel willen ⁷ 8 lantneiringhe doen: den Lantman prijst het recht te plegen: ⁸ 9 vele die ghehout sijn souden wel willen ontbonden wesen: ⁹ 10 ende vele onghehoude rasen om ghehout te syn: de erme waren ¹⁰ 11 gheerne rijcke: de rijcke souden gheerne meer ende meer 12 hebben, ende achterna souden sij wel willen edel lieden sijn: ¹² 13 een Ridder oft een edel man waer gheerne een groot Hans oft ¹³ 14 Graue: een Graue soude wel een Prince oft Hertoghe willen 15 wesen: een Hertoghe soect hoe hy soude moghen een Coninck ¹⁵ 16 worden: een Coninck noch veel min te vreden sijnde, soect ¹⁶ 17 hoe hy sijn rijcken sal moghen vermeerderen, ende ander ^17-18 18 Heeren landen ende steden tot de sijne voeghen, ende alle 19 ^* daghe hoogher ende hoogher te // climmen, ende achternae 20 soude hy wel willen tot de Monarchie van Europen geraken, ²⁰ 1 ende voorts van alle de werelt Heere worden. In somma, de ¹ 2 herten der vleeschelycker ende wereltlycker menschen sijn ² 3 altijts ongherust, ende doen hare Heeren daer sij in ligghen ³ 4 altijts verbeyden, duchten, suchten, rasen, verlanghen ende ⁴ 5 waken: want een eerghierich, goudtghierich, oft vleesch- ^5-66ghierich mensche en is nummermeer te vreden met tgene dat ⁶ 7 hy heeft: ende ist sake dat hy tien dagen gheaerbeyt heeft ⁷ 8 om te crygen tghene dat hy heeft, hij salder ander tien mael ^8-9 9 tiene erbeyden om te cryghen tghene daer hy naer haect, al 10 en waert hem niet nut tot siele oft tot lichaem. Den tijt ende ¹⁰ 11 het leuen dat de menschen hier van Gode gestelt ende ghe- ¹¹12gundt is om hem te kennen, te dienen, eeren, louen, ende 13 sijnen naem groot te maken, ende om alle onse hope op hem te 14 setten, ende ons leuen na synen wille te voeghen, alle onse 15 salichheyt ende gheluck in hem te soecken, ende met hert ende 16 monde te bekennen, dat alle goet ende salicheyt van hem ¹⁶ 17 alleene compt: sonder welcke saken der menschen condicie ¹⁷ 18 ergher ende ellendigher is dan der onredelycker beesten. ¹⁸ 19 Dien tijt ende dat leuen (segghe ick) brenghen sij ouer met ¹⁹ 20 onrusten, ghiericheyt, slauernye, deur onmanierlycke begheer- ²⁰21lyckheyt tot eertsche saken: verliesende de blyschap ende 22 gherustheyt der conscientien ende des gheests, ende die vrijheyt ²²

5. crijchsman - T chrijschman

* [C.7.r^o]

1-4 (Doordat de gedachte, die in deze bijzin wordt uitgesproken, onmiddellijk breedvoerig wordt uitgewerkt, raakt de hoofdzin verloren)

1 merckende: opmerkende

2 ongerust: onrustig, voortdurend verontrust

4 staet: levensstaat; gherust: rustig tevreden; vernuecht: tevreden 4vv. In margine: ‘Hor. lib. 1 Ser^s. Sat. 1’ (Horatius, Sermones I, 1)

5 prijst: acht het iets heerlijks, (vandaar hier vrijwel hetzelfde als) begeert

5-6 coopmanschap te hanteren: handel te drijven

6 liuer: liever; moescoppen: stropen, plunderen

7 crijghen: oorlog voeren;.... ruyteren: als ruiter vrijbuiten

8 lantneiring-hedoen: het boerenbedrijf uitoefenen; het recht te plegen: het recht toe te passen, vonnissen te vellen

9 ghehout: gehuwd; ontbonden: vrij (van de huwelijksband)

10 erme: armen

12 achterna: naderhand, tenslotte

13 een groot Hans: een machtig Heer

15 moghen: kunnen

16 min: minder

17-18 ander Heeren: (landen ende steden) van andere Heren

* [C.7.v^o]

20 Monarchie van Europen: alleenheerschappij over Europa

1 In somma: kortom

2 vleeschelycker: op (de genoegens van) het vlees (het lichaam) gerichte

3 hare Heeren daer sij in ligghen: hun meesters, in wier lichaam zij zich bevinden

4 verbeyden: op iets wachten

5-6 vleeschghierich: begerig naar lichamelijke genoegens

6 nummermeer: nooit

7 ist sake dat: als, wanneer

8-9 hy salder ander tien mael tiene: hij zal er nog eens tienmaal tien

10 waert: ware het

11 van: door; gestelt: bepaald, toebedeeld

16 bekennen: belijden, erkennen

17 condicie: toestand

18 dan der onredelycker beesten: dan die der redeloze dieren (De zin loopt hier niet af, de punt heeft slechts de betekenis van een geprolongeerde rust)

19 brenghen sij ouer: brengen zij door, verkwisten zij

20 ghiericheyt: hebzucht; slauernye: (n.l. van hun begeerten); onmanierlycke: ongepaste

22 die: de

[p. 234]

tekstkritische noten

1 ^* der christenen, dies mense met rechte wel mach gelijcken // by ¹ 2 den hont daer Esopus af spreckt, die ouer een brugghe loo- ²3pende met een broot in sijnen muijl, sijn scaduwe int water 4 siende, meynde dat eenen anderen hont was die een groot ⁴ 5 broot hadde, dies hy deur gulsicheyt ende afgunsticheyt ghe-6dreuen sijnde: het warachtich broot dat hy hadde liet vallen, ⁶ 7 ende greep nae die schaye, ende vant hemseluen bedroghen. ⁷ 8 Also (segghe ick) sijn oock de ghene die op de eertsche saken 9 so versot sijn, dat sij die ydele ende verganckelycke saecken 10 meer dan de eeuwighe ende godlycke dinghen achten. 11 Waerder een beelt van eerden oft van slijck ghebacken ende ¹¹ 12 van buyten fraykens, maer seer dunnekens verguldt dattet ¹² 13 gheheel van fijn goudt schene te wesen, soo datter een yeghe-14lyck om aerbeyde en hem quelde om dat te ghecryghen. Maer ¹⁴ 15 datter yemant voersichtich een cleyn stucxken af brake, ende ¹⁵ 16 de boeuerye also ghewaer werde, ick soude meynen dat hy ¹⁶ 17 hem niet seere en sou vermoyen noch synen tijt verslyten ¹⁷ 18 om dat te willen crijghen, als hy het bedroch verstonde, maer 19 meyne dat hy hem voeghen soude om betere ende ongeualster ¹⁹ 20 rycdommen te crijghen. Aldus hopende dat de ghene die te 21 rechte verstonde hoe bedriechgelyck de verghanckelycke ²¹ 1 dinghen sijn, hem van de selue beter soude trecken ende de ^1-2 2 eewighe dinghen soecken, heuet my goet gedocht te betoonen ² 3 met soo luttel woorden alst my moghelyck is, hoe ydel, snoode, ³ 4 bedriechgelyck, onuersadelyck, ende onsekere de // tijtlycke ^{* 4} 5 dingen sijn: ende dat godlycke saecken alleene, eewich, on-6sterffelyck, wtnemende goet, schoone, deuchdelyck, redelyck, ⁶ 7 machtich, nuttich, bequame, rechtueerdich, ouervloedich, ⁷ 8 ende in alle manieren volmaect sijn, ende meer dan onsen ⁸ 9 gheest soude connen gepeysen oft begrijpen. Op dat de ⁹ 10 menschen heur tot God keerende, ende alle heuren troost ende ¹⁰ 11 salicheyt in hem soeckende, hier lijdtsamelyck souden mogen ¹¹ 12 leuen, met gheruster conscientien, vrede des gheests, inwen- ¹²13dighe vrijicheyt, ende blyschappe hier opder eerden ende hier 14 naemaels deur de verdienste ons Heeren Iesu Christi (wt ge-15naden) inder eewichheyt heur souden mogen verblyen. Maer ¹⁵ 16 eer wij van de ydelheyt der wereltlycker saken spreken, wil 17 ick v vermanen Eerweerdighe Leser, dat ick (als ick spreke ¹⁷ 18 van rijckdommen, van staten, van ghesontheyt des lichaems, ¹⁸ 19 van vrouwe, van kinderen ende diergelycke saken, die gauen 20 ende weldaden Gods sijn) niet en spreke noch en verstae, van ²⁰ 21 die saken in heur seluen, noch van tgoet ghebruyck van dien, ²¹ 22 dewelcke in alle dese saken geen schult noch misdaet en 23 hebben, maer de onghereghelde begheerten diemen daer toe ²³ 24 heeft, ghelijck S. Augustijn seyt: want ghesontheyt, stercte, ²⁴

1. dies mense - T diesmense 6. het - T Het 10. ende - T eude

* [C.8.r^o]

1 dies mense - mach: daarom kan men ze; gelijcken by: vergelijken met, gelijk stellen aan

2 daer Esopus af spreckt: waarover Aesopus vertelt (Grieks fabeldichter ± 550 v. Chr., wiens fabels via het Latijn ook in de M.E. algemeen bekend waren)

4 dat: dat het

6 warachtich: werkelijke

7 nae die schaye: naar de schaduw (het schijnbeeld); vant hemseluen bedroghen: zich bedrogen vond

11 Waerder: ware er, als er was

12 fraykens: mooi; dattet: zodat het

14 aerbeyde: zich inspande; hem: zich; ghecryghen: verwerven (De punt heeft hier slechts de betekenis van een geprolongeerde rust, de zin loopt door)

15 datter: als er

16 boeuerye: schelmstuk, (hier) bedrog

17 hem vermoyen: zich vermoeien

19 hem voeghen: zich er toe zetten; ongeualster: meer onvervalste, (dus) echtere

21 te rechte verstonde: op de juiste manier inzag

1-2 hem van de selue... soecken: zich gemakkelijker daarvan zou los maken en de eeuwige dingen zou zoeken

2 heuet: heeft het; betoonen: bewijzen

3 snoode: waardeloos

* [C.8.v^o]

4 onuersadelyck: (hier voor) niet verzadigend, onbevredigend, teleurstellend

6 wtnemende: bijzonder

7 machtich: krachtig (van werking); bequame: heilzaam, nuttig

8 in alle manieren: in alle opzichten

9 gepeysen: met het denken omvatten (de punt na deze zin is slechts een rustteken, dat de gedachte niet afsluit)

10 heur: zich

11 lijdtsamelyck: geduldig

12 gheruster: (geen comparatief)

15 heur: zich

17 vermanen: er op wijzen

18 staten: hoge ambten

20 verstae: bedoel

21 in heur seluen: op zichzelf; van dien: door diegenen

23 maer de onghereghelde begheerten: maar (dat ik bedoel) de overmatige begeerten

24 S. Augustijn: de Kerkvader Augustinus (354-430)

[p. 235]

tekstkritische noten

1 rijcdom, gracie, edelheyt, schoone ende goede huysvrouwe, ¹ 2 scoone kinderen, vrienden, macht, ende dierghelycke, sijn 3 saken die onuerscheyden sijn, ende daermen goet oft quaet ^{3 3-4} 4 af mach ghecrijgen, Soo S. Ambrosius verhaelt, dewelcke ⁴ 5 ^* pro-//fitelijck sijn als sy deuchdelyck ghebruyct worden: maer ⁵ 6 scadelyck wanneer sij buyten de deucht oft God begheert oft 7 ghebruyct worden. Noch ick en wil oock niet spreken vande 8 ghene die tijdelycke ghoeden hebben ende besitten: maer ⁸ 9 van die ghene die van het tijdelyck goet ghehouden ende ⁹ 10 beseten sijn, van de ghene die eenen die Gallio ghenoempt ^10-11 11 was ghelijcken: den welcken (so Seneca seyt) sijne rijcdommen ¹¹ 12 niet toe en behoorden, maer hy hoorde heur toe, dat is te 13 segghen, hy diende de oorsaken van tquaet die hem deur de 14 rijckdommen gegheuen waren. Maer ick wil segghen van het ¹⁴ 15 aenhanghen, liefde, ende betrouwen diemen tot die selfde ¹⁵ 16 heeft, ende vande verlatinghe, afscheydinghe der deucht, ende 17 van Godt, om de creaturen ende ydelheden te ghebruycken ¹⁷ 18 ende aen te hanghen. Om d'oorsaecke dat sij ons dringen tot 19 quaet doen, tot pyne, ende cattyuicheyt. Om welcke saken ¹⁹ 20 mense principalyck snoode behoort te achten. ²⁰

1Bemerckende dan de conditien der tijdelyker saken, de- ^{1-4 1}2welcke al en waren sij van heur seluen niet cattyuich noch ² 3 verganckelyck, soo en isser toch niet in heur dat onse mach ^{3 3-4} 4 wesen, oft ten sy ydel. Rijcdommen ende hoocheden qualyck ⁴ 5 vercreghen, ende onrechtuerdelyck beseten, ende heur besitters 6 schijnen gheluckich te wesen (seyt Plato). Maer ydele ende ⁶ 7 onnutte saecken en connen gheen salicheyt gheuen: sij schijnen ⁷ 8 wel rijcdommen te wesen, maer ghelijck ermoede niet // en ^* 9 leyt in cleyne besittinghen, maer in onuersadelycke begheer-10lyckheyt tot goet. Also en leyt den rijcdom oock niet in veel te ¹⁰ 11 hebben, maer in gherust te wesen ende te vreden te syne.

12Hier mede compt Seneca ouer een, als hy seyt, Hy is groot ¹² 13 die in rijckdomme is als oft hy erm ware: maer diese niet en ¹³ 14 heeft is in meerder versekerheyt, ende vrijer van alle peryckel. ¹⁴ 15 Het is onmoghelyck (ghelijck het spreeckwoort seyt) dat de 16 muys den terre ghenake, sonder daer af besmet oft ghehouwen ¹⁶ 17 te worden.

8. tijdelycke - T tiidelycke 12. behoorden - T behooren 17. van Godt, - T van Godt
1. der - T ter 6. Plato). - T Plato.)

1 edelheyt: adeldom

3 onuerscheyden: (op zichzelf) indifferent

3-4 daermen af mach ghecrijgen: waarvan men kan ondervinden

4 soo: zoals; S. Ambrosius: de Kerkvader Ambrosius (339-397); dewelcke: n.l. de zo juist opgesomde ‘saken’

* D.j.r^o

5 profitelijck: nuttig

8 ghoeden: goederen

9 van het goet ghehouden: door het goed beheerst

10-11 van de ghene die.... ghelijcken: van degenen die lijken op iemand die Gallio heette

11 so (= zoals) Seneca seyt: In margine ‘Int tractaet van tgeluckich leuen. Cap. 22’. (Dialogorum liber VII. Ad Gallionem de vita beata, 22)

14 segghen van: spreken over

15 aenhanghen: verknochtheid; tot die selfde: jegens deze (n.1. de tijdelijke goederen)

17 creaturen: schepselen (in tegenstelling tot: Godt); te ghebruycken: zich te wijden aan; (de zin loopt door met ‘om d'oorsaecke dat’ = omdat)

19 tot pyne: (lees): en daardoor tot verdriet; cattyuicheyt: ellende; (de zin loopt weer door)

20 principalyck: voornamelijk; snoode: waardeloos, verachtelijk

1-4 (Een hoofdzin ontbreekt; vermoedelijk is het slot ‘soo en isser.... ydel’ als zodanig opgevat, hoewel dit in werkelijkheid mede afhangt van het relativum ‘dewelcke’)

1 bemerckende dan: wanneer wij dus beschouwen; conditien: eigenschappen

2 van heur seluen: op zichzelf; cattyuich: nietswaardig

3 niet: niets

3-4 dat onse mach wesen: dat hetonze kan wezen

4 oft ten sy: of het is; hoocheden: hoge ambten; qualyck: onrechtmatig

6 schijnen gheluckich te wesen: (slaat zowel op ‘rijcdommen ende hoocheden’ als op ‘heur besitters’; in het eerste geval is de betekenis: schijnen een geluk te zijn); seyt Plato: In margine: ‘Inden vyfden boeck der wetten’ (Vgl. Nomoi V, cap. 1 en 12; een letterlijk citaat wordt hier door Van der Noot niet gegeven)

7 salicheyt: geluk

* D.j.v^o

10 goet: eigendom, goed(eren); (De punt is slechts een rustteken, de zin loopt door)

12 als hy seyt: In margine ‘80. Epist.’ (Epistola 80; een letterlijk citaat wordt hier niet gegeven)

13 diese: die ze (n.l. rijkdommen)

14 in meerder versekerheyt: veiliger; peryckel: gevaar

16 den terre: de teer; daer af: daardoor; ghehouwen: vastgehouden

[p. 236]

tekstkritische noten

1Tot desen propooste seyt S. Chrysostomus, dat tijdelycke ¹ 2 eere ende hoocheyt de menschen tot verscheyden ongheschict- ^2-33heden ende onbehoorlycheden trecken. Het is van noode 4 groote deucht ende standtuasticheyt te hebben, om hem niet ⁴ 5 te vergrijpen ende te buyten te gane in hoocheden ende ^5-6 6 staten: want die hoocheden ende heerlycheden maken weelde, ⁶ 7 ende verwecken de menschen tot spyticheden, versmadinghen ⁷ 8 van ander menschen, sij onsteken de gramschappe, sij trecken ⁸ 9 ende versincken de menschen in den gront der boosheyt, ⁹ 10 ghelijck eenen grooten storm een cleyn schipken doet ver-11sincken. Sy maken den mensche houerdich: sy onstellen ende ^{11 11-12} 12 veruremden den gheest, so dat de mensche niet en merct waer 13 dat hy gaet, want hy loopt anders dan hy meynt: ende willende ¹³ 14 de slauernije ende ermoede ontvlieden, steeckt ende verwect ^14-15 15 hy hem seluen inde oprechte slauernije ende ermoede: ghe-// ¹⁵16 ^*lijck den hase die soo hy meer spertelt om wt de netten te ¹⁶ 17 gheraken, hoe hy hem seluen vaster bint ende syns selfs doot ¹⁷ 1 soeckt, ende ghelijck de voghelkens die met den terre geuangen ¹ 2 sijn, hoe sy heur seluen meer willen verlossen, hoe sy heur 3 seluen meer vanghen. Sij en soecken in geen saken meerder ³ 4 salicheyt, dan in wereltlycken voerspoet, denwelcken sy mey-5nen gheleghen te syne in rijcdommen, eere, macht, hoocheyt, 6 wellustichheyt ende diergelycke. Hier deur meynen sij ⁶ 7 seer fray en wel te syne, ende den rechten wech der salicheyt ⁷ 8 gheuonden te hebben: maer gelijck een mensche die droncken 9 is, niet en weet te vinden den wech om naer sijn huys te 10 gheraken: alsoo dolen sij herwaerts ende derwaerts droncken ¹⁰ 11 sijnde van verscheyden lusten ende begheerten tot de eertsche 12 saecken, ende en connen den wech tot het opperste goet, ¹² 13 rijckdom ende gheluck niet vinden. Want ghelijck Plato dat ^{13 13-14} 14 selue oock seyt, hoe soude een man tot rijckdom gheraken 15 die niet en handelt oft om en gaet, dan met slechte ende ¹⁵ 16 verworpen saken? Hoe can hy deur onsekere ende vergancke- ¹⁶17lycke dinghen salich wesen? Alle goet leuen, eere, gheluck ¹⁷ 18 ende salicheyt is in God alleene gheleghen, ende buyten hem 19 en is gheenen rijckdom noch salicheyt. Die nv gheluckich wil 20 wesen, die moet tot dat een ende eewich trecken, ende vlieden ²⁰ 21 oft wijcken van alle verscheydenheyt ende veelheyt der 22 tijdelycker saken. Hier omme seyde Christus tot Martham, // 23 Ghy sorcht ende becommert v met veel dingen, maer sekerlyck ^{* 23-24 23} 24 een is v van noode om gherust te sijne: Maria heeft het beste ²⁴

10-11. versincken - T versinckeu
5-6. eere, macht, hoocheyt, wellustichheyt - T eere macht, hoocheyt wellustichheyt

1 tot desen propooste: te dier zake; S. Chrysostomus: de Kerkvader Chrysostomus (344-407). In margine ‘Homel. 41 op S. Matth.’ (Commentariorum in Evangelium Matthaei, Homilia XLI: ‘Nam dignitates profecto ad multa quae deo minime placent, hominem inducunt. Quapropter etiam valde magno animo sublimique opus ingenio est, ut dignitate uti, non abuti possis: ita qui ea caret, volens nolensque philosophatur... Quocirca multos etiam invitos ad contumeliandum intrusit, iram plerumque accendit, linguae frenum abstulit, et ianuam morti reseravit, quasi magna procellarum vi animum subvertens et ad profundum malorum omnium naviculam submergens’)

2-3 verscheyden ongheschictheden: verschillende onvoegzaamheden, buitensporigheden

4 hem: zich

5-6 in hoocheden ende staten: op hoge posten en in hoge ambten

6 heerlycheden: gezagsposities; maken weelde: veroorzaken brooddronkenheid

7 spyticheden: krenkingen

8 onsteken: ontsteken

9 versincken: doen zinken; den gront der boosheyt: de diepste boosheid

11 houerdich: hovaardig

11-12 onstellen ende veruremden: verwarren en verbijsteren

13 meynt: bedoelt, wil

14-15 steeckt ende verwect hy hem seluen: zet en drijft hij zichzelf aan (om te komen)

15 oprechte: werkelijke

* D.ij.r^o

16 soo hy meer: hoe meer hij; netten: strik(ken)

17 hem: zich

1 met den terre: met teer, (hier) vogellijm

3 Sij: n.l. dergelijke mensen (aansluitend bij regel 11-15 hiernaast)

6 wellustichheyt: genot

7 fray en wel: flink en voortreffelijk er aan toe; der salicheyt: naar het geluk

10 herwaerts ende derwaerts: naar alle kanten

12 opperste: (behoort ook bij ‘rijckdom’ en bij ‘gheluck’)

13 Plato: (vgl. Nomoi V, 12)

13-14 dat selue: dit

15 handelt oft om en gaet: bezig is of omgaat

16 verworpen: verwerpelijke

17 In margine ‘S. Augustinus inden eersten boeck der Orden int. 1 Cap.’ (De ordine I)

20 tot dat een ende eewich trecken: voortdurend streven naar dat éne doel

* D.ij.v^o

23-24 In margine ‘Luc. 10.’ (Lucas 10:41-42)

23 sorcht: houdt u bezig

24 een: één ding

[p. 237]

tekstkritische noten

1 deel vercoren, dat is dat eene, dwelck heur niet afgenomen 2 en sal worden. Aldus leert ons Christus, dat niet goet en is hem ^{2 2-3} 3 te moyen met veelheyt der wereltlycker saken, waer inne 4 ongherustheyt ende quellagie des gheests gheleghen is. Maer ⁴ 5 dat wij ons schatten in den hemel souden vergeeren die seker ⁵ 6 sijn, want die warachtighe rijckdommen verheughen den ⁶ 7 gheest sonder eenighe sorghe. Maer de rijckdommen en ⁷ 8 hoocheyden deser werelt, brenghen sorghe ende benautheit ⁸ 9 mede, soo wel in die te vercrijghen, als met de selue te bewaren, ⁹ 10 ghelijck Cicero dat oock in sijn Paradoxa verclaert, segghende, ¹⁰ 11 de rijcdommen ende staten met grooten erbeyde vercreghen, ¹¹ 12 worden met noch meerder pijnen ende sorchuuldicheyt be- ¹²13waert. Daerom seyt Iuuenalis, dat de bewaringhe veelder ^{13 13-14} 14 goeden, een ellendighe sake is. Als de lantmuys (soo Esopus ¹⁴ 15 vertelt) van de steedtsche muys verstaen hadde dat alsulcken ^{15 15-16} 16 peryculen ende gheruchten alsser ouerquamen dewyle sy inde ¹⁶ 17 stadt te samen banketeerden daghelycx waren, seyde sy dat ¹⁷ 18 alsulcken ouervloedicheyt beter galle dan honich ghenoempt ¹⁸ 19 mocht wesen. De rijcdommen ende hoochheden doen den ¹⁹ 1 mensche erbeyt en smerte, ende maken hem gelijck een ¹ 2 Eechorentken het welck in sijn huysken loopende, sijn wielken ² 3 doet drayen: maer hoe dat drayt ende erbeyt, het en voor-//dert ^{* 3} 4 niet. Sij doen de mensche ooc gelijcken aen eenen Ixion, ⁴ 5 dewelcke op een rat gebonden is dat altijts omdrayt: om dies ^5-6 6 wille dat hy so seere op Iuno verlieft was, diewelcke, na der ^6-7 7 Poeten verclaren, Goddinne der Conincrijcken, machten, 8 hoochheden ende staten is, dat hy siende een wolcke die ⁸ 9 eenighe ghelijckenisse van Iuno mocht hebben, meynde dat ^9-10 10 syt geweest hadde, maer was bedrogen, want ten was maer ¹⁰ 11 water en roock, dwelcke ons ooc de ydelheyt, onprofyte- ^{11 11-12}12licheyt, ende het ongemack der eergieriger erbeit beteekent, ¹² 13 dewelcke in de stede van d'warachtich goet, de scaduwe om- ¹³14helsen, ende onvaste saken die wanckelbaer ende lichtelyck ¹⁴ 15 herwaerts ende derwaerts drayen verkiesen. Desen Ixion ¹⁵ 16 bracht ooc de Centauren voorts die half mensch ende half ¹⁶ 17 peerden, ende na hem Ixionides genaemt waren: welcke fabule ¹⁷ 18 ons ooc de ydelheyt der eergieriger ende liefhebbers der eert- ¹⁸19scher dingen betoont, die der menscen nature ende reden in ¹⁹

18. ouervloedicheyt - T ouervloedicheyt,
11-12 onprofytelicheit, - T onprofytelicheit. 16. die - T de

2 dat: dat het

2-3 hem te moyen: zich af te tobben

4 ongherustheyt: onrust; quellagie: kwelling

5 vergeeren: vergaderen, verzamelen

6 warachtighe: werkelijke

7 sorghe: bezorgdheid, vrees

8 hoocheyden: hoge ambten; benautheyt: angst

9 soo wel.... te bewaren: zowel bij het verkrijgen als bij het behouden daarvan

10 Paradoxa: filosofisch geschrift van Cicero, geschreven 46 v. Chr. (De bedoelde plaats komt voor in Paradoxon I)

11 staten: hoge ambten; erbeyde: moeite, inspanning

12 pijnen: moeiten; sorchuuldicheyt: bezorgdheid

13 Iuuenalis: Latijns satirisch dichter (tweede helft der 1ste en eerste helft der 2de eeuw n. Chr.). In margine ‘In syn 14. Satira’. (Satyra XIV, vs. 304)

13-14 de bewaringhe veelder goeden: het veilig bewaren van vele bezittingen

14 Als: toen; lantmuys: veldmuis; soo: zoals; Esopus: Grieks fabeldichter ± 550 v. Chr., wiens fabels via het Latijn ook in de M.E. algemeen bekend waren

15 verstaen: gehoord

15-16 alsulcken periculen ende gheruchten: zulke gevaren en onaangenaamheden

16 alsser ouerquamen: als hun waren overkomen; dewyle: terwijl

17 daghelycx waren: elke dag voorkwamen

18 alsulcken ouervloedicheyt: zulk een soort overvloed

19 doen: berokkenen

1 erbeyt: moeite

2 Eechorentken: eekhoorntje

* D.iij.r^o

3 dat: dat het; voordert: vordert

4 aen eenen Ixion: op (een zekere) Ixion. Wegens een poging om Hera (Juno) te verleiden wierp Zeus hem in de Tartaros, waar hij op een vurig, eeuwig ronddraaiend rad werd gebonden

5-6 om dies wille dat: omdat

6-7 na der Poeten verclaren: volgens het zeggen der dichters

8 staten: hoge ambten, waardigheden; dat hy: (slaat terug op so seere in reg. 6); een wolcke: om Ixion voor zijn belagen van Hera te straffen, zond Zeus hem een wolk (Nephele) welke op Hera leek. Uit deze vereniging werden de Centauren (half mens, half paard) geboren

9-10 dat syt geweest hadde: dat zij het geweest was

10 ten: 't (en)

11 roock: damp; dwelcke: hetgeen

11-12 onprofytelicheyt: nutteloosheid

12 ongemack: leed; der eergieriger erbeit: van de inspanning der eergierigen; beteekent: kenbaar maakt

13 dewelcke: (slaat terug op eergieriger); in de stede van: in plaats van

14 onvaste: vergankelijke; wanckelbaer: onstandvastig

15 herwaerts ende derwaerts: naar alle kanten

16 voorts: voort

17 na: naar; Ixionides: zonen van Ixion; fabule: verdichtsel

18 der eergieriger: van de eergierigen

19 betoont: aantoont; reden: rede

[p. 238]

tekstkritische noten

1 beestelycheyt veranderen, ende gelijck ongetemde peerden 2 t'allen canten wt doen smyten, ende ander lieden quetsen, ² 3 ende verdrucken. Aristoteles bescrijuende eenen geluckigen ³ 4 man en wilde niet dat hy groote rijcdommen hadde, als hy ge-5luckich wilde wesen. Rijcdommen sijn Sophisteryen van goede, ⁵ 6 waer deur den grooten sophist de duuel de onuoersichtige ⁶ 7 bedriecht: want gelijck een sophist deur sijn conste wijs schynt ⁷ 8 te wesen, ende niet en is, also hebben rijcdommen ooc maer 9 eenen schyn van rijcdom. Hier mede comt S. Augustijn ⁹ 10 ouereen, als hy seyt dat de mensch boos is die den rijcdom 11 ^* goet acht. // Groot incomen, hoocheyt, ende goede fortuyne, 12 houden de menschen gheselschap int leuen alleene: maer inde 13 doot en dickmaels eer verlaten sij heur liefhebbers. Fortuyne ¹³ 14 is weerdich Plagaria ghenoempt te wesen, ende wordt van de ¹⁴ 15 gheleerde oock dickmaels also ghenoempt, naer eenen die ^15-16 16 Plagarius hiet, dewelcke die vrij waren, in slauernye brachte: 17 want alsoo maken de rijckdommen de menschen oock onurij, 18 vreck, bloyde, vol sorghen ende achterdenckens. Sy maeckt ¹⁸ 19 de sommighe den hont gelijcke die niemanden deel en laet ¹⁹ 1 hebben van d'been dat hy heeft. Sommighe sijn deur den 2 rijckdom den draeck gelijcke, die de gulde appelen inden hof ² 3 van de Hesperides bewaerde: van welcke appelen hy gheen 4 gebruyck noch weluaren en hadde, noch en liet niet toe dat ⁴ 5 een ander oock mochte hebben. Tertullianus seyt, dat de rijck- ⁵6dommen den appelen van Sodoma ende Gomorra ghelijck ⁶ 7 sijn: dewelcke in het ghesichte schoone ende goet schijnen te ⁷ 8 wesen: maer alsmense aenroert, so vallen sij in asschen. 9 Den wereltlycken voerspoet ende hoocheyt, en onstelt ende ^9-10 10 beroert niet alleene de groue ende onwetende, maer verderft ¹⁰ 11 ooc veel wijse. Sy sijn doornen die beletten dat het goet graen ^11-13 12 des goddelycken woorts gheenen wasdom of vruchten en ¹² 13 heeft. Die kinderen van Israel hebben Godt verlaten om des ^{13-15 13} 14 goudts wille, ende hebben het gulden calf aenghebeden, het 15 welcke met den viere verteert ende drinckbaer gemaect wert: ¹⁵ 16 ende van // dyen tijt aen is het gout een spijse des viers ende ^{* 16}

4-5. geluckich - T geluchich 5. wesen. - T wesen, 13. liefhebbers. - T liefhebbers,
9. wereltlycken - T wereltlytken

2 smyten: schoppen, slaan (van paarden)

3 Aristoteles: In margine ‘Inden 7. boec van Ethi. int 13. Capit. ende inden 10. boec int 8. Cap.’ (Ethica VII, 13 en X, 8)

5 Sophisteryen van goede: schoonschijnende drogbeelden van rijkdom

6 sophist: (hier voor) bedrieger (De sophisten waren rondtrekkende leermeesters in het denken en spreken in Griekenland gedurende de 5de eeuw v. Chr.; zij kregen echter steeds meer de naam, de ware wijsheid op te offeren aan spitsvondige drogredenen); onuoersichtige: onvoorzichtigen

7 conste: kennis

9 S. Augustijn: In margine ‘Int 35. Serm. vande worden gods’. (De verbis Domini Sermones LXIV, Sermo XXXV)

* D.iij.v^o

13 dickmaels eer: dikwijls eerder; Fortuyne: Fortuna, de godin van het blinde geluk

14 is weerdich: verdient; Plagaria: Mensenroofster; van: door

15-16 naer eenen die Plagarius hiet (= heette): plagarius is geen eigennaam, maar mensenrover in het algemeen

18 vreck: gierig; bloyde: laf; vol sorghen ende achterdenckens: vol angst en achterdocht

19 de sommighe: sommigen; niemanden: (voorwerps-vorm van) niemand

2 den draeck: de draak Ladon, bewaker van de gouden appels, die een van Hera's bruidsgeschenken waren geweest en in de tuin der Hesperiden (dochters van Atlas en Hesperis) werden bewaard

4 gebruyck: genot; weluaren: geluk, voordeel

5 Tertullianus: beroemd Christelijk apologeet (± 160 - ± 220). In margine ‘Tertul. in syn Appologie in het 29. Cap.’ (Het opgegeven caput is onjuist; bedoeld wordt Apologeticum, 39. Tertullianus vermeldt daar wel de Sodomsappels, maar zonder enig verband met de rijkdom!)

6 appelen van Sodoma ende Gomorra: Sodomsappels (volgens de Joodse geschiedschrijver Flavius Josephus een bij de Dode Zee voorkomende appel, die bij aanraking in stof uiteenvalt. Over de ondergang van Sodom en Gomorra, op de plaats van de huidige Dode Zee in Palestina, vgl. Genesis 19:24-25)

7 in het ghesichte: op het oog

9-10 onstelt ende beroert: verwart en verontrust

10 groue: onbeschaafden

11-13 In margine ‘Matth. 13’ (Mattheüs 13:7 en 22)

12 gheenen wasdom: (gheenen is vermoedelijk het gevolg van een bijgedachte aan de ontkenning, die in ‘beletten’ ligt opgesloten; voor ons =) wasdom

13-15 In margine ‘Exodi. 32.’ (Exodus 32:1-6 en 20)

13 Die kinderen van Israel: de Israëlieten

15 met den viere: met vuur

* D.iiij.r^o

16 dyen: dien

[p. 239]

tekstkritische noten

1 verachtinghe gheworden. Soo Tertullianus vercleert, ende wat ¹ 2 goudt en eerghiericheyt sent der Apostelen tijden ghedaen ² 3 heeft, daer sullen wij hier voorts op sijn plaetse wat af ver- ^3-44halen. Rijckdommen sijn dick slijck seyt die Propheet Abacuc. ⁴ 5 Het is mesch daer de schietweuels in wuelen ende heur in ⁵ 6 wentelen, seyt S. Chrysostomus. De Philosoph Crates merc- ^{6 6-10 6 6-7}7kende ende verstaende wat quaet en onruste de eerghiericheyt 8 ende goudtghiericheyt aenbrengen, seyde: Gaet wt van my 9 ghy schadelycke begheerlyckheyt, ick sal v verdrincken, op 10 dat ghy my niet en verdrinct. Martialis schrijft, dat seer ¹⁰ 1 swaerlyck is rijck ghelijck Cresus, ende religieus ghelijck ¹ 2 Numa te wesen. Ick heb een goede ende gheluckighe vaert ^{2 2-4} 3 gedaen, (seyde de Philosoph Zenon) als alle mijn goet ver- ³4droncken is. Rijckdommen sijn webben der spinnen: sij sijn 5 roock die de ooghen quetsen, ende nochtans saen verdwijnen. ⁵ 6 Die rijck willen worden seyt S. Pauwels, vallen in veel be- ^{6 6-7}7coringhen ende stricken des duuels, ende in veel sotte ende 8 schandelycke begheerten die de menschen doen versincken in 9 de verdoemenisse: want ghiericheyt is een wortele van alle 10 quaet. De dwase misprijsen de dinghen die sijn, oft sij niet en ^10-11 11 waren: ende de saken die niet en sijn, begheren sij. Damas- ^11-1212cenus seyt, die saken die sijn, sijn eewighe ende onuerander-13licke saecken: ende die dinghen die niet en sijn, sijn wereltlyke 14 ende vergancke-//lycke saken. De wereltlycke saken sijn ge- ^*15lijck een wolcke op den muer gheschildert, die wat schynt te 16 wesen sonder yet te sijne: gelijck de sot de scay vander kerssen ¹⁶ 17 na volcht, also volcht de wereltlyke mensche het ertsche goet ¹⁷

5 schietweuels - T schietwreuels
7. sotte - T sottte

1 verachtinghe: voorwerp van verachting; Soo Tertullianus vercleert: zoals Tertullianus uiteenzet (deze bijzin behoort nog bij de vorige zin). In margine ‘Tertul. in syn Appologie in het 29. Cap.’ (Apologeticum, 29, of, evenals bij het vorige citaat, 39? Ik heb de hier door Van der Noot bedoelde plaats niet kunnen vinden)

2 sent: sedert

3-4 hier voorts.... verhalen: hieronder te zijner tijd een en ander over meedelen

4 die Propheet Abacuc: vgl. Habakuk 2:6

5 mesch: mest; schietweuels: mestkevers; wuelen: wroeten; heur: zich

6 S. Chrysostomus: de Kerkvader Chrysostomus (344-407). In margine ‘Inden boeck vander vrouwen versiersel int 3. Cap. daer hy disputeert dat niemant dan deur hemseluen in lyden compt’. De bedoelde uitspraak van Chrysostomus komt voor in zijn geschrift: ‘De eo quod nemo laeditur nisi a se ipso’, 2e deel van cap. 6, en luidt: ‘....ut scarabaei in stercore continenter versantur: ita etiam avaritia capti istis animantibus sunt miseriores’. (Wat Van der Noot bedoelt met het ‘boeck vander vrouwen versiersel’ is mij niet duidelijk; een werk van Chrysostomus met deze of een dergelijke titel bestaat er niet)

6-10 In margine ‘S. Ieron in den 2. boeck van de brieuen tot Iulian.’ (de Kerkvader Hiëronymus, 345-420. Van der Noot vergist zich met de aanduiding ‘Brieuen tot Iulian’. Bedoeld wordt het geschrift ‘Adversus Iovinianum’, II, 6: ‘Unde et Crates ille Thebanus, proiecto in mari non parvo auri pondere, Abite, inquit, pessum malae cupiditates: ego vos mergam, ne ipse mergar a vobis’)

6 Crates: cynisch wijsgeer uit Thebe ± 330 v. Chr., op wiens naam een aantal brieven staat

6-7 merckende: waarnemende

10 Martialis: beroemd Latijns epigrammen-dichter (± 40-± 100). In margine ‘2. boeck der Epigram’. (Bedoeld wordt blijkbaar: Epigrammata XI, 5, vs. 1-4); dat: dat het

1 swaerlyck: moeilijk; Cresus: laatste koning van Lydië (± 550 v. Chr.), beroemd om en trots op zijn rijkdommen, die echter alles verloor in een nederlaag tegen Cyrus; religieus: godvrezend

2 Numa: Numa Pompilius (± 700 v. Chr.), tweede koning van Rome, grondlegger van de Romeinse cultus

2-4 In margine ‘Laertius inden 7 boeck.’ (De vitis, decretis et responsis celebrium philosophorum VII, 4: ‘Tunc secundis ventis navigavi, quando naufragium feci’. Diogenes Laërtius was een, in het Grieks schrijvend, historicus uit de 3de eeuw)

3 Zenon: Grieks wijsgeer (± 300 v. Chr.), stichter van de Stoa; als: toen

5 saen: spoedig

6 S. Pauwels: de apostel Paulus. In margine ‘1. Tim. 6’ (1 Timotheüs 6:9-10a.). In margine tevens ‘Prouer. 23. Matth. 23.’ (Spreuken 23 en Mattheüs 23), waar soortgelijke vermaningen voorkomen

6-7 becoringhen: verzoekingen

10-11 oft sij niet en waren: alsof zij niet bestonden

11-12 Damascenus: de laatste Griekse Kerkvader (± 700); die saken die sijn: de dingen die werkelijk bestaan

* D.iiij.v^o

16 yet: iets; de sot: de krankzinnige; de scay vander kerssen: de schaduw van de kaars

17 na volcht: najaagt

[p. 240]

tekstkritische noten

1 inde stede van het eewich goet. Sy sijn gelijck den phrenetyken ¹ 2 mensch daer Horatius af spreect, dewelcke in een schoon spel ^{2 2-3} 3 meynde te wesen, melodieusen sanck te hooren, ende in alle 4 wellusticheyt te syne, ende hoe wel dat niet dan fantasyen ⁴ 5 en waren: was hem nochtans dit duncken aengename. Desen ^{5 5-6} 6 worde deur de nersticheyt van sijn vrienden, van sijn quella- ^{6 6-7}7gien genesen: ende doen vont hy hem berooft van tgene dat ⁷ 8 hy deur sijn fantasie meynde te hebben. Also ist oock met 9 den wereltlycken mensch, tot welcken Christus seyt: O dwaes, ⁹ 10 desen nacht salmen v siele van v eysscen, wiens sal dan sijn ¹⁰ 11 dat ghy vergheerdt hebt? Also gaet het den ghenen die schat ¹¹ 12 vergeert ende niet rijc in gode en is. Als oft hy met Dauid ¹² 13 seyde, de rijcke deser werelt sijn rijck naer heur fantasyen ^13-14 14 ende duncken: maer als sij de waerheyt sullen sien ende wt dit 15 leuen sijn, dan sullen sij heur ydel ende beroeft van alle dinghen ¹⁵ 16 vinden. Aengaende van staten, hoocheyt, ende regeerders der ¹⁶ 1 gemeynten, verhaelt Plutarchus dat den grooten Orateur ¹ 2 Demosthenes voer een maniere hadde, den iongen mans die ² 3 tot hem quamen te vermanen, dat sij na geen staten, hoocheden, ^3-4 4 oft officien staen en souden, segghende: Ofter twee wegen ⁴ 5 waren, waeraf den eenen tot dienste der ghe-//meynten oft ^{* 5} 6 staten leyden: ende den anderen totter doot, ende datmen ⁶ 7 verstonde wat moyte, sorghe, ialoursie, quaet vermoeden, ⁷ 8 openbaren ende heymelycken haet, achterclap, twisten, ende ⁸ 9 tweedrachten daer in gheleghen sijn. Een mensche soude eer ⁹ 10 den wech die nae die doot leydt, dan den anderen kiesen. ¹⁰ 11 Hieromme seyt S. Augustin, Die hoocheden ende officien ¹¹ 12 soeckt, die is van God verscheyden: niet deur die verschei- ^{12 12-13}13denheit der plaetsen, maer der begheerten. Sy erbeyden om ^{13 13-14} 14 heur tijtelyck te voorderen, maer sij wijcken eeuwichlyck ¹⁴

13. fantasyen - T fautasyen
1. gemeynten - T gemeyten

1 inde stede van: in plaats van; Sy: pluralisering van ‘de wereltlyke mensche’ uit de vorige zin; phrenetyken: krankzinnigen

2 daer af: waarover; Horatius: In margine ‘Inden tweeden boeck der briuen in den tweeden brief.’ (Epistulae II, 2, vs. 128 vv.)

2-3 in een schoon spel meynde te wesen: een mooie toneelopvoering meende bij te wonen

4 wellusticheyt: genot, vreugde; dat niet: dat het niets; fantasyen: hersenschimmen

5 dit duncken: deze waan

5-6 desen worde: deze man werd

6 nersticheyt: ijver

6-7 quellagien: kwalen, (hier dus voor) waandenkbeelden

7 doen: toen; hem: zich

9 Christus seyt: In margine ‘Luc. 12. b. Eccle. 11. c. Psal. 51. b. Iere. 17. Psal. 38.a.’ (Lucas 12:20; Ecclesiasticus of Spreuken van Jezus Sirach 11:17-19; Psalm 52:7-9; Jeremia 17:11; Psalm 39:7. De Spreuken van Jezus Sirach behoren tot de apocriefe boeken; het verschil in de Psalmnummering is een gevolg van het feit dat Van der Noot de nummering van de Vulgaat volgt)

10 v siele van v eysscen: uw ziel (= uw leven) van u opeisen

11 dat ghy vergheerdt hebt: wat gij (aan rijkdommen) verzameld hebt

12 in gode: in God; hy: nl. Christus; met Dauid: nl. in Psalm 39:7, waarnaar in margine reeds verwezen werd

13-14 naer heur fantasyen ende duncken: volgens hun verbeelding en waandenkbeeld

15 heur: zich; ydel ende beroeft: ontbloot en beroofd

16 aengaende van: met betrekking tot; staten: hoge ambten

1 gemeynten: burgerijen, volken; Plutarchus: Grieks historicus, beroemd om zijn biografieën (± 46 - ± 120). In margine ‘Int leuen van Demosthenes.’ (Demosthenes, 26); Orateur: redenaar

2 Demosthenes: de grootste redenaar der Griekse Oudheid (384-322 v. Chr.); voer een maniere hadde: de gewoonte had

3-4 na geen staten.... en souden: naar geen hoge ambten, hoge posten of ambtelijke waardigheden moesten streven

4 ofter: als er

* [D.5.r^o]

5 waeraf: waarvan; dienste: ambtelijke dienst

6 datmen: indien men

7 verstonde: inzag; moyte: moeite; quaet vermoeden: wantrouwen

8 achterclap: laster

9 daer in: nl. in de ‘dienste der ghemeynten oft staten’ (De punt beëindigt de zin niet, maar is slechts geprolongeerd rustteken: de concluderende hoofdzin volgt met ‘Een mensche’)

10 nae die doot: naar de dood

11 S. Augustin: de Kerkvader Augustinus. In margine ‘In syn achste boeck der dryuuldichheit int 8. cap’ (Bedoeld wordt ‘De trinitate’ VIII, cap. 7: ‘Quaepropter qui quaerunt deum per istas potestates, quae mundo praesunt vel partibus mundi, auferuntur ab eo longeque iactantur: non intervallis locorum, sed diversitate affectuum’)

12 verscheyden: gescheiden

12-13 die verscheidenheit der plaetsen: de gescheidenheid in plaats

13 Sy: pluralisering van ‘die hoocheden ende officien soeckt’; erbeyden: spannen zich in

13-14 om heur tijtelyck te voorderen: om in het tijdelijke vooruit te komen

14 eeuwichlyck: met betrekking tot het eeuwige

[p. 241]

tekstkritische noten

1 achterwarts. De Reusen brochten den eenen berch op den ¹ 2 anderen om in den hemel te climmen: desen (seyt S. Am- ^2-33brosius) sijn ghelijck die lancx de leere der wereltlycker eeren ^3-4 4 in den hemel willen climmen. S. Cipriaen scrijft, dat ghy ⁴ 5 eere, authoriteyt ende macht meynt te wesen, is venijn onder 6 eenen schoonen schijn verborghen, ende cattyuicheyt onder ⁶ 7 een fray decsel. Hierom seyt S. Augustin: hoe de mensche ⁷ 8 in meerder hoocheyt is, hoe hy in meerder perickel is. De ⁸ 9 Poët Aristophanes heeft den Godt der rijckdommen, die sij ⁹ 10 Plutus noemen, beschreuen in alle dinghen beureest te wesen, 11 ende in niemanden hem te betrouwen, om dies wille dat de ¹¹ 12 rijcdommen en hoocheden de menschen also maken, want ¹² 13 om heur rijckdommen te crijgen, legghen die dieuen laghen, ¹³ 14 die straetschenders, de kallingaers, procesmakers, ende be- ¹⁴15driegers: wijf en kinderen, of erfgenamen wenscen sijn doot ¹⁵ 1 om sijn gelt // te hebben: andere eerghierighe haken naer syn ^* 2 doot om syn officie oft staet te cryghen. De Prince oft syn ² 3 officieren luysteren nau toe om eenige actie oft oorsake te ³ 4 vinden om syn goeden te moghen confiskeren. Daerom seyt ⁴ 5 Iuuenalis, dat ryckdommen met grooter sorchuuldicheyt ver- ^{5 5-6}6gheert, heure besitters dickmaels verdrucken ende verworghen, ⁶ 7 ende brenct vele exempelen daerop voorts, ende Seneca be- ⁷8tuyghet, dat de dieren ende visschen deur een hope tot eenighe ⁸ 9 leckerheyt, oft wellusticheyt, met eenen strick oft hanghel ⁹ 10 gheuanghen worden. Alsoo worden oock (seyt hy) de menschen 11 ghestrickt deur de goeden der fortuynen, dewelcke men gheen ¹¹ 12 gauen maer bedrieghelycke laghen behoert te noemen. Ouer- ^{12 12-13}13merckt watter om des goets wille verdoruen syn, tijtlyck ¹³ 14 ende eewelyck. Hoe veel Keyserrycken ende Coninckrycken 15 datter deur omgeworpen ende verloren syn. Wat straetscheyn- ^15-1616deryen, seerooueryen, tyrannyen, eetbreken, moorden, ver- ^{16 16-17}17schattinghen, ouerlaste, ende alderley boosheden en wordender ¹⁷ 18 niet aengerecht deur lust tot ryckdom ende hoocheyt te ghe- ¹⁸19raken? Iae seluen van de grootste Coningen en Potentaten ¹⁹

15-16. straetscheynderyen, - T straetscheynderyen?

1 De Reusen: de Titanen en Giganten, die in hun strijd tegen Zeus door het opeenstapelen van bergen de woonplaats der goden trachtten te bereiken

2-3 S. Ambrosius: de Kerkvader Ambrosius. In margine ‘Inden boeck van Noe en de Arke.’ (Liber de Noe et arca, cap. 4: ‘....et consideremus, ne forte gigantum sint similes homines cultu studentes carnis suae, animae autem nullam curam habentes, sicut illi qui de terra secundum poeticam fabulam orti, mole corporis sui freti feruntur habuisse contemptum superorum’)

3-4 sijn ghelijck die.... climmen: komen overeen met degenen, die langs de ladder van wereldlijke eer de hemel willen bereiken

4 S. Cipriaen: de Kerkvader Cyprianus (± 200-258). In margine ‘Inde 2. Epist. in synen boec der briuen.’ (Epistolae II, 2, ad Donatum); dat: datgene wat

6 cattyuicheyt: nietswaardigheid

7 een fray decsel: een schone dekmantel; S. Augustin: In margine ‘Op den 106. Psalm’. (Enarrationes in Psalmos mysticos, In Psalmum 106: ‘Quanto enim plus honoramur, tanto plus periclitamur’)

8 perickel: gevaar

9 Aristophanes: de grootste Griekse blijspeldichter (± 450-± 385 v. Chr.). In margine ‘In syn Co:’ (? vrijwel onleesbaar; vermoedelijk wordt bedoeld: in sijn comedie, nl. de ‘Plutus’); sij: nl. de oude Grieken uit Aristophanes' tijd

11 hem te betrouwen: vertrouwen te stellen; om dies wille dat: omdat

12 hoocheden: hoge ambten; also: nl. bevreesd en wantrouwend

13 die: de; laghen: hinderlagen

14 die straetschenders: (en evenzo) de straatrovers; kallingaers: aanbrengers, verraders; procesmakers: provocateurs van processen

15 sijn: singularisering van de rijke ‘menschen’ uit reg. 12

* [D.5.v^o]

2 officie oft staet: hoge ambt of positie; Prince: vorst

3 officieren: ambtenaren; luysteren nau toe: letten scherp op; actie: daad

4 syn goeden te moghen confiskeren: zijn goederen te kunnen verbeurd verklaren

5 Iuuenalis: de beroemde Latijnse satirendichter Juvenalis (2de helft der 1ste en 1ste helft der 2de eeuw n. Chr.). In margine ‘In syn 10. Satira.’ (Satyra X, vs. 12 en vlg.)

5-6 met grooter sorchuuldicheyt vergheert: met grote zorg verzameld

6 dickmaels: dikwijls

7 brenct vele exempelen daerop voorts: geeft daarvan vele voorbeelden

8 een hope tot: de hoop op

9 wellusticheyt: genot; hanghel: hengel

11 de goeden der fortuynen: de goederen van de Fortuin

12 laghen: hinderlagen, valstrikken

12-13 ouermerckt: overweegt eens

13 watter: wat er, hoevelen er; verdoruen: in het verderf gestort

15-16 straetscheynderyen: berovingen op straat

16 eetbreken: meineden

16-17 verschattinghen: onrechtmatige belastingen

17 ouerlaste: afpersing

18 aengerecht: verricht

19 seluen: zelfs; van: door; Potentaten: machthebbers

[p. 242]

tekstkritische noten

1 die Daniel tresoriers noempt. En wat sullen wij van de eertsche ¹ 2 liefde ende vleesschelycke begheerlycheden segghen, midts- ^2-33gaders van de passien, lijden, en verdriet die daer af comen? ³ 4 Plautus seyt, dat de liefde int eerste beghin wat soeticheyt ⁴ 5 ^* doet smaken, maer int eynde brencktsy deene bitter-//heyt op 6 d'ander, ende en veruult den mensche niet. De liefde is dierste ⁶ 7 die de verscheuringe der herten, ende de verderffenisse des 8 gheests gheuonden ende voort ghebracht heeft. Al dese naeuol- ^{8-13 8-9}9ghende dinghen volghen der liefden, te weten, sorge, passie, ⁹ 10 lijden ende pyne, sieckte des verstants, curieusheyt der clee- ^10-1111deren, raseryen, droomen, cattyuicheyt, dwalinghen, anxt, ¹¹ 12 onruste, quellagie, sotternye, onuersichticheyt, onghemaniert- ¹²13heyt, quaet vermoyen, ialousye, ende dierghelycke: en de ¹³ 14 menschen worden deur de liefde in dese pyne ende elenden 15 gheuanghen ghehouden ghelyck de ghesellen van Vlisses deur ¹⁵ 1 den soeten smaeck der Lothem in Afriken wilden blyuen, ver- ¹2getende heur seluen, heur vrienden ende lant. De liefde maeckt ² 3 der menschen wesen sot ende moyelyck. Sy worpt de men- ^{3 3-4}4schen ouer rugghe, ende verleydtse deur soeticheyt ende ^4-5 5 flatterye: sy en raeydt niet redelycx, maer alle onbehoorlick- ⁵6heyt: sy berooft de menschen van alle ghematicheyt: sy is 7 ghelijck eenen haeck diet al tot hem trect: sy is eenen soeten ⁷ 8 vyant, soete pyne, droeue blyschap: De liefde maeckt de 9 mensche onury, ende scheydt hem van syn seluen. Die in ⁹ 10 liefden gheuallen is, vergaet swaerlyck. Sy is onuersadelyck, ¹⁰ 11 sy en seyt nummermeer, het is ghenoech. Sy verueurt ende ¹¹ 12 verderft de siende, de gheleerde, de wyse, ende de leuende, 13 seyt Terentius. Hy is gheluckich ende wys die hem deur ¹³ 14 d'exemple van eenen anderen daer voer wachten can, ende 15 hem aen eenen anderen // spieghelende wijs wordt. In somma, ^{* 15} 16 alle quaet compt deur dese drye, met heuren aenhanghen, ¹⁶ 17 daer alle de werelt vol af is, so S. Ian seyt, als hy spreeckt: ¹⁷ 18 al watter ter werelt is, is begheerlycheit des vleeschs, oft der

15 Vlisses deur - T Vlisses. Deur
9. van syn seluen. - T van sy seluen. 12. leuende, - T leuende 15. wijs wordt - T wijs wordt'

1 Daniel: In margine ‘11. Cap.’ (Daniël 11, de profetie over Perzië); die Daniel tresoriers noempt: (het is mij niet duidelijk, waarop Van der Noot hier doelt. Gedacht zou kunnen worden aan Daniël 11:20, maar de generalisering bij Van der Noot blijft dan moeilijkheden bieden. Bovendien wijkt de Septuagint-Vulgaat juist in dit vers van de Hebreeuwse tekst af, waardoor zij elke zinspeling op een tresorier mist; de Vorstermanen de Liesveldt-Bijbel volgen hier de Vulgaat-tekst; de Deux-aes vertaalt anders, maar eveneens zonder ‘tresorier’ of een daarmee in betekenis verwant woord)

2-3 midtsgaders: alsmede

3 passien: pijnen; daer af: daarvan

4 Plautus: Latijns comediedichter (± 250-184 v. Chr.)

* [D.6.r^o]

6 veruult: voldoet, bevredigt; dierste: de eerste

8-13 In margine ‘In commed. Mercatoria’. (Plautus' ‘Mercator’, vs. 18-33)

8-9 naeuolghende: hierna volgende

9 volghen der liefden: zijn een gevolg van de liefde; sorge: vrees; passie: pijn, kwelling

10-11 curieusheyt der cleederen: opvallendheid van de kleding

11 raseryen: razernijen, waanzin; cattyuicheyt: rampzaligheid; dwalinghen: dwaaltochten (of: vergisingen?)

12 quellagie: gekweldheid

13 quaet vermoyen: achterdocht

15 de ghesellen van Vlisses: toen Ulysses (Odysseus) op zijn zwerftochten in het land der Lotophagen (Lotus-eters) aan de Lybische kust gekomen was, werden drie van zijn makkers, die op verkenning waren uitgezonden door de bewoners op lotus-bloemen onthaald. De heerlijke smaak bekoorde hen zó, dat zij niet meer weg wilden en door Odysseus met geweld naar het schip moesten worden teruggehaald

1 Lothem: lotus

2 heur seluen: zichzelf

3 sot ende moyelyck: dwaas en lastig

3-4 worpt ouer rugghe: werpt onderste-boven, overweldigt volkomen

4-5 soeticheyt ende flatterije: vriendelijkheid en vleierij

5 raeydt: raadt aan; niet: niets

7 diet al: die (het) alles; tot hem: naar zich toe

9 van syn seluen: van zichzelf

10 vergaet swaerlyck: vergaat het moeilijk (= die heeft het moeilijk)

11 nummermeer: nooit; verueurt: doet te niet

13 Terentius: Latijns blijspeldichter (± 190-159 v. Chr.). In margine ‘In syn com. van Eunuch’ (Eunuchus, vs. 72 en 73); hem: zich

* [D.6.v^o]

15 in somma: kortom

16 dese drye: de volgende drie (nl. ‘begheerlycheit des vleeschs, oft der oogen, oft houerdye des leuens’ uit reg. 18v.); met heuren aenhanghen: met alles wat er bij behoort

17 daer - af: waarvan; so S. Ian seyt: zoals Sint Jan zegt (de apostel Johannes; vgl. 1 Johannes 2:16)

[p. 243]

tekstkritische noten

1 oogen, oft houerdye des leuens: waeraf ick v hier wt alle staten ^{1 1-2} 2 van volcke wel tien duysent soude noemen, die som ghelt, ^{2 2-3} 3 ghemack, en eere, som weluaren, vrienden, lijf en goet (ick ³ 4 swijghe vande siele) verloren hebben: maer wat ist van noode 5 dat ick mijnen tijt daer mede verslyte? Alle boecken weersy ^5-7 6 spreken vander Assirien, Egyptenaren, Perssen, Meden, ^6-8 7 Griecken, Ioden, Romeynen, oft ander rijcken gheschiedenis-8sen, sijnder vol af, men en derf maer lesen Diodorum Siculum, ⁸ 9 Iosephum, Plutarchum, Titum Liuium, ende veel ander His- ⁹10torieschrijuers die tot onsen tijt toe schrijuen, ende ghy sult 11 beuinden dat alle quaet ten minsten wt een van dees dryen 12 compt. Ende wij beuinden noch dagelycx met der waerheyt, dat ^{12 12-13} 13 dese oorsaken van alle quaden sijn. Iae selue veele die heur tot ^{13 13-14} 14 Christum ende sijn ghemeynte begeuen hadden, wanneer sij 15 het cruys sien comen hem loochenen: anxt hebbende yet aen ¹⁵ 16 heur tijtlyck goet gemack oft eere ghehindert te wesen, ende ¹⁶ 1 loopen wederomme tot heur oude grouwelen. Ende om de ¹ 2 ydelheyt ende ongheduricheyt der eertscher dinghen beter te ² 3 betoonen, heb ick hier voorts ghebracht twintich ghesichten ³ 4 oft visioenen, ende heb de selue doen maken int copere, op ⁴ 5 datmen daer oock // oochsienlyck wt mach mercken tghene ^{* 5} 6 dat ick schriftelyck hebbe willen wtdrucken, tot genoech- ^6-77doeninghe ende ghenuchte beyde der ooren ende der ooghen, 8 achteruolghende dat Horatius seyt: ⁸

Omne tulit punctum qui miscuit vtile dulci.

10Dat is:

Die leering' met ghenuchten menckt ¹¹
De sake t'heuren eynde brenckt. ¹²

13Van welcke gesichten den geleerden Poët M. Franciscus ¹³ 14 Petrarcha, edel man van Florensen de ses eerste in ^{14 14-15} 15 Tuscaens geschreuen heeft. Dese Petrarcha na dat hy xxi. 16 Iaren groote ende nochtans eerlycke liefde gedragen hadde tot ¹⁶ 17 een schoone ende gratieuse edel dochter Laurette, oft van ¹⁷ 18 hem M. Laura genoemt, geboren van Auiniona: quam dese ¹⁸ 19 Laura te steruen te wyle dat hy in Italien was, dies hy deur ¹⁹

2-3. ghelt, ghemack - T ghelt ghemack 5. verslyte? Alle - T verslyte alle 8. Diodorum Siculum - T Diodorum, Siculum 9. Plutarchum - T Plutarchnm 11. ten minsten wt een van dees dryen - T (ten minsten wt een van dees dryen) 15. anxt - T Anxt

1 houerdye: hovaardij (de Statenvertaling spreekt van ‘grootschheid’ des levens); waeraf: waarvan, met betrekking waarop

1-2 wt alle staten van volcke: uit alle rangen en standen van de maatschappij

2 tien duysent soude noemen: tienduizend mensen (als voorbeeld) zou kunnen noemen

2-3 som - som: de enen - de anderen

3 ghemack: rust en vrede; weluaren: geluk; lijf: leven

5-7 weersy - oft: hetzij zij - hetzij

6-8 vander Assirien.... gheschiedenissen: van de geschiedenis der Assyriërs, Egyptenaren.... Romeinen, hetzij van die van andere rijken

8 sijnder vol af: zijn er vol van; derf: behoeft; Diodorus Siculus: Grieks historieschrijver ± 20 v. Chr.

9 (Flavius) Josephus: Joods-Grieks historieschrijver 37 - ± 100; Plutarchus: Grieks historicus, beroemd om zijn biografieën, ± 46 - ± 120; Titus Livius: Latijns geschiedschrijver 59 v. Chr. - 17 n. Chr.

12 met der waerheyt: inderdaad

12-13 dat dese oorsaken (sijn): dat deze (drie) de oorzaak (zijn)

13 selue: zelfs

13-14 die heur tot Christum.... begeuen hadden: die zich van de wereld hadden afgekeerd om zich te voegen bij Christus en Zijn gemeente

15 hem: nl. Christus; yet: in enig opzicht

16 goet gemack: welstand

1 loopen wederomme: keren terug

2 ongheduricheyt: vergankelijkheid

3 betoonen: bewijzen; voorts ghebracht: voortgebracht, (hier) verteld

4 de selue doen maken int copere: die in koper doen graveren, er kopergravures van laten maken

* [D.7.r^o]

5 oochsienlyck: duidelijk zichtbaar; mach: kan

6-7 genoechdoeninghe ende ghenuchte: voldoening en vreugde

8 achteruolghende dat H. seyt: volgens wat H. zegt; Horatius: nl. in zijn ‘De arte poetica’, vs. 343

11 menckt: mengt

12 t'heuren eynde: tot een goed einde

13 gesichten: visioenen; M.: meester

14 Petrarcha: de beroemde Italiaanse dichter (1304-1374); Florensen: Florence

14-15 in Tuscaens: in het Toscaans (de taal van Toscane, met Florence als hoofdstad; Van der Noot zelf noemt in ‘Het Bosken’ het Toscaans ‘dbeste Italiaens’, vgl. hiervóór pag 113)

16 eerlycke: eerbare, (hier in de zin van) Platonische

17 edel dochter: jonge vrouw van adellijke afkomst; van: door

18 M.: Madonna; geboren van Auiniona: geboortig van Avignon (waar Petrarca haar in 1327 voor het eerst zag)

19 te wyle dat: terwijl; dies: waarom

[p. 244]

tekstkritische noten

1 den grooten rouwe heur doot x. Iaer lanck beclaechde, ende 2 bescreyde, ende onder vele andere clagelycke Sonetten ende ² 3 ghesangen, heeft hy een liet gemaect inhoudende dese ses ³ 4 gesichten, dewelcke ick (om dat sij wel tot deser materien ^4-5 5 dienen) in onse Brabantsche sprake ouergeset hebbe. Inden ^5-6 6 eersten seyt hy dat hy synde eenen dach alleene inde venstere, ⁶ 7 dat is, in sijn gepeys, een schoon hinde sach, die van twee ⁷ 8 snelle honden, eenen swerten, ende eenen witten, geiaecht 9 ende veruolcht werde, tot dat syse ter doot brochten, dies ⁹ 10 hy deur heur misual moet suchten, dats om de doot van ¹⁰ 11 ^* M. Laura die vanden swerten ende witten hont, // dat syn den ¹¹ 12 dach en den nacht, dat is, den snellen tijt (die niet stille en 13 staet) ter doot ghebrocht was. Daer na sach hy een schip, ¹³ 14 daer hy oock syn Laura by ghelyckt, van yuoir ende eben houte ¹⁴ 15 ghemaect, dat waren heur witte verwe, ende bruynachtighe ^{15 15-16} 16 weynbraukens den eben houte gelyck, met touwen van syde, 17 ende seylen van gouwe, dat waren haer costelycke cleeren ¹⁷ 18 en ciraten, beuracht met costelycke ware, dat waren deuchden ¹⁸ 19 daer sy mede begaeft was. Voorts sach hy in een nieu bosken ¹⁹ 20 wt eenen schoonen Laurier heylige tacxkens spruyten, ende ²⁰ 21 onder syn schaye de voghelkens singhen: dat waren heure ²¹ 1 beuallycke ende wel luydende redenen, ende heuren soeten ¹ 2 sanck. Den blixem quam dese schoone planten verbluysteren, ² 3 dat was, de vierighe siecte quam heur het leuen beroouen, ³ 4 ende dander dry naest volgende is al het selfde: dies seyt hy, ⁴ 5 dat op de werelt niet en blijft dan elende, droefheyt, hertsweer ⁵ 6 en verdriet, ende dat al wat den menscen hier behaecht niet ⁶ 7 en is dan droom, roock ende wint. Ende na dat hem heur ^7-8 8 liefde duerende heur leuen eenentwintich Iaren hadde doen ⁸ 9 smeeken, ende heur scoonheyt doen singhen: ende nae heur ⁹ 10 doot (ghelyck wy geseyt hebben) hem tien Iaeren hadde doen 11 suchten, claghen en kermen, merckende datter anders gheen ¹¹ 12 hope, troost, oft salicheyt van de eertsche liefde te verwachten 13 en was, keerde hy hem tot God, ende beclaechde voorts de ¹³ 14 reste van syn leuen, en synen verloren tijt. De ander tiene // ^14-15 15 naest volghende ghesichten, heeft Ioachim de Bellay ghe- ^{* 15}16maeckt, een Fransoys Edelman, ende een van de excellenste 17 Poeten van Vranckryck, ende ick hebse (ghemerckt sy tot ^{17 17-18} 18 onsen voernemen dienen) in Brabants ghemaect.

19Inden eersten sach hy een Fabrike, staende op eenen berch, ¹⁹ 20 costelyck ende heerlyck ghebout, ghelijck ghy inde Sonetten ²⁰ 21 doert lesen, ende in de figueren deur tghesichte condt mercken. ²¹

5. dienen) - T dienen, 7. gepeys, - T gepeys 9. veruolcht werde - T vreuolchtwerde 11. hont, - T hont 15. waren - T ware
6. behaecht - T behaeht 15-16. ghemaeckt, - T ghemaeckt

2 clagelycke: klagende

3 een liet: nl. Canzone 24

4-5 wel tot deser materien dienen: goed bij dit onderwerp passen

5-6 inden eersten: allereerst

6 inde venstere: in de venster-nis

7 dat is, in sijn gepeys: dat wil zeggen, in zijn gedachten; een schoon hinde: vgl. epigram op pag. 194); van: door

9 dies: waarom

10 deur heur misual: om het haar overkomen onheil

* [D.7.v^o]

11 vanden: door de

13 een schip: vgl. epigram op pag 196

14 daer hy by ghelyckt: waarmee hij vergelijkt; yuoir ende eben houte: ivoor en ebbenhout

15 heur witte verwe: haar blanke (gelaats)tint

15-16 bruynachtighe weynbraukens: donkere wenkbrauwen

17 gouwe: goud; costelycke: kostbare

18 ciraten: sieraden; ware: koopwaar

19 in een nieu bosken: vgl. epigram op pag. 198

20 heylige tacxkens: de laurier is nl. de aan Apollo gewijde boom

21 schaye: schaduw

1 beuallycke: bevallige; redenen: woorden (hetgeen iemand zegt)

2 verbluysteren: verzengen

3 de vierighe siecte: de pest (waaraan Laura stierf)

4 dander dry naest volgende is al het selfde: de andere drie onmiddellijk daarop volgende (visioenen) zijn van geheel dezelfde aard

5 niet: niets; hertsweer: hartepijn

6 niet: niets

7-8 heur liefde: de liefde voor haar

8 duerende: gedurende

9 smeeken: vleien, het hof maken

11 anders gheen: geen andere

13 hem: zich

14-15 tiene naest volghende ghesichten: tien onmiddellijk volgende visioenen

* [D.8.r^o]

15 Ioachim de Bellay: de beroemde Franse Pléiade-dichter (1522-1560). Voor de hier bedoelde ‘Songe’ zie men de Inleiding

17 ghemerckt: aangezien

17-18 tot onsen voernemen dienen: nuttig, geschikt zijn voor ons plan

19 inden eersten: allereerst; Fabrike: bouwwerk (vgl. sonnet op pag. 209)

20 costelyck: kostbaar

21 doert: door 't

[p. 245]

tekstkritische noten

1 Ten tweeden, een naelde oft poincte. Int derde sach hy een ¹ 2 Arcke triumphael: voorts den Dodiennen boom sijn schaduwe ^{2 2-3} 3 op seuen berghen, te weten, Den Palatijnschen, den Capitoli- ^3-54schen, ende Vimialischen berch, Den berch Celij, Esquilinj, 5 Vimialis, ende Quirinalis: voorts den voghel die de sonne can ⁵ 6 aenschouwen, den Keyserlycken Arent, ende de groote statue ⁶ 7 die hy sach lenen op een cruycke, daer een groot water wt ⁷ 8 loopt, daer hy den Tyber mede meynt. Met de Woluinne ⁸ 9 suygende twee kinderkens, dewelcke der Romeynen wapen is. ⁹ 10 Ten seuensten, een Nimphe schreyende, heur handen wrin- ¹⁰11ghende. Ten achsten, een vier met dry vlammen optreckende, ¹¹ 12 ende eenen voghel daer wt opvlieghende. Ten neghensten, een ^12-13 13 clare fonteyne, met hondert Nimphen daeromme, die achterna ¹³ 14 vande Faunen, die de fonteyne braken veriaecht waren. Voorts ¹⁴ 15 van Tipheus dochtere, die na grooten hoochmoet, verwonnen ¹⁵ 16 ende vernielt werde. Met alle dese beschrijft hy oock de ¹⁶ 1 ydelheyt der werelt, betoo-//nende hoe Roomen verdoruen ^{* 1} 2 ende vernieldt wert, die van cleyne opghecomen ende groot 3 geworden was, deur de ghiericheyt ende grooten lust die heur ³ 4 volck tot ghelde, hoocheyt, ende heerschappye hadde, vol- ^4-55ghende den aert ende nature heurder stichters ende voor-6uaders, te weten, Remus ende Romulus. Die (soo sij selue ^{6 6-7} 7 segghen) van een woluinne, te weten, Lupa opgeuoydt waren: ⁷ 8 wt wiens mammen sij alle wreetheyt, onghenaedicheyt, bloet- ^{8 8-9}9ghiericheyt, ende roouerye, ghesogen, ende also wolfs (iae 10 erger dan wolfs) herten ghecreghen hebben, ghelijck Metri- ^10-1111dates de Coninck van Ponto heur dat verwete, want sij noyt 12 van bloet, hoocheyt, oft goet, versayt en waren, maer waren ¹² 13 altijts hongherich naer ander Princen, ende Natien, Landen, ^13-14 14 steden, rijckdommen, ende heerschappyen. Dies sij verdruc-15kende ander natien deur veel roouen met grooten erbeyt, ¹⁵ 16 perijckel ende moeyte, ende oock met grooten verliese heurder ¹⁶ 17 mannen ende Capiteynen, heur rijck seer vermeerderden, ¹⁷ 18 ende heur stadt met ouervloedighen rijckdom vervulden, dies 19 sij in alder manieren grooten ouerdaet ende hoochmoet be- ¹⁹20dreuen, ende verchierden heure stadt met heerlycke ende ²⁰

12. daer wt opvlieghende - T daer wt, opvlieghende

1 poincte: gedenknaald (vgl. sonnet op pag. 211)

2 Arcke triumphael: triomfboog (vgl. sonnet op pag. 213)

2-3 den Dodiennen boom sijn schaduwe op seuen berghen: de schaduw van de eik (Dodiennenboom genoemd naar de heilige orakel-eik van Zeus in Dodona) over zeven heuvels (vgl. sonnet op pag. 215)

3-5 Den Palatijnschen.... Quirinalis: de zeven heuvels waarop Rome gebouwd is, nl. de mons Palatinus, Capitolinus, Viminalis, Caelius, Esquilinus, Quirinalis en Aventinus (Van der Noot vergeet deze laatste en noemt in plaats daarvan de Viminalis tweemaal)

5 den voghel: (vgl. sonnet op pag. 217)

6 statue: (hier voor) gestalte (vgl. sonnet op pag. 219)

7 lenen: leunen

8 meynt: bedoelt (de punt na dit woord sluit de zin niet af en heeft slechts de waarde van een geprolongeerd rustteken); met de Woluinne: in gezelschap van de wolvin

9 suygende: (hier voor) zogende

10 Nimphe: jonkvrouw (vgl. sonnet op pag. 221)

11 een vier: vgl. sonnet op pag. 223; optreckende: omhoog schietend

12-13 een clare fonteyne: een heldere bron (vgl. sonnet op pag. 225)

13 achterna: naderhand

14 vande: door de; braken: vernielden

15 van Tipheus dochtere: (zag hij een visioen) van Pallas Athene (vgl. sonnet op pag. 227, waar deze trouwens ‘Tipheus suster’ wordt genoemd); na grooten hoochmoet: na een trots en overmoedig optreden

16 alle dese: nl. visioenen

* [D.8.v^o]

1 betoonende: aantonende; verdoruen: verwoest

3 ghiericheyt: begeerte

4-5 volghende: volgens

6 Remus ende Romulus: de mythische stichters van Rome, zonen van de god Mars en van Rea Silvia, die door een wolvin werden gezoogd, toen zij te vondeling waren gelegd

6-7 soo sij selue segghen: zoals zij zelf (nl. de Romeinen) beweren

7 van: door; Lupa: het Latijnse woord voor wolvin; opgeuoydt: grootgebracht

8 wt wiens mammen: uit wier tepels

8-9 bloetghiericheyt: bloeddorstigheid

10-11 Metridates: Mithridates VI de Grote, koning van Pontus (aan de Zwarte Zee), 120-63 v. Chr., de verbitterde vijand der Romeinen met wie hij de twee z.g. Mithridatische oorlogen voerde

12 versayt: verzadigd

13-14 naer ander Princen.... Landen, steden enz.: naar de landen, steden enz. van andere vorsten en volken

15 erbeyt: inspanning

16 perijckel: gevaar

17 Capiteynen: aanvoerders

19 in alder manieren: in alle opzichten; ouerdaet: buitensporigheid, gewelddaad; hoochmoet: daad van overmoed of geweld

20 verchierden: versierden

[p. 246]

tekstkritische noten

1 wtnemende costelycke ende constige wercken, ende bouwingen, ¹ 2 Theatren, Arken triumphael, Pirameden, Colomnen, Naelden, ^{2 2-3} 3 Poincten, ende groote menichte van beelden, Statuwen, ³ 4 Medalien, ende figuren van verscheyden stoffe, als van Mer- ^{* 4 4-5}5ber, Albast, Siluer, Goudt, Co-//per, pourphier, plaestere, ⁵ 6 metael, ende diergelycke: som ghehouwen en som gegoten. ⁶ 7 Alle welcke grootsichheyt op verscheyden reysen altemet deur ⁷ 8 twist, tweedrachten, ende muyteryen, somtijts deur vyanden, 9 verborghen haet, eyghen bate, ende ionghen raet, tot heuren ⁹ 10 verdriete grootelyck beschadicht heeft gheweest, ghelijckmen 11 (heure Historien ouerlesende) ghenoech beuinden sal: ende ^{11 11-17} 12 ghelyck sy in alle boosheden, grouwelen, ende valschen Gods 13 dienst, daghelycx toenamen ende voortghinghen, ende nae dat 14 Christvs Iesvs ons Salichmaker ende Coninck alder Heylighen 15 ende gheloouighen, onder Pilatum den Lantvocht van Ierusa-16lem, die vanden Keyser Tiberio daer gheset, verwesen, ende ¹⁶ 17 ghecruyst was, niet op en hielden, dagelycx de erme Christenen 18 te vervolghen ende te vermoorden, vervolgende Gods kercke 1 ende ghemeynte, met alder wreetheyt: in sonderheyt, in de 2 tijden der Keyseren Neronis, Domitiani, Traiani, Aureliani, ^2-3 3 Deocletiani, Maxentij, ende dierghelycke. Om dat sij heur ³ 4 valsche superstitien ende afgoderijen niet en wilden onder- ⁴5houden: maer straften ende betoonden de selue vals te wesen. ⁵ 6 Maer naedenmael de oude Romeynen heur niet met neerste ⁶ 7 en wilden beteren, heur valscher goden dienst ende super-8stitien verlaten, ende heur totten heere Christum bekeeren, ⁸ 9 ende sijn heylich Euangelie ende eewighe waerheyt aenveer-10den: So sijn sij vanden Heere te rechte verordeelt, op dat heur ¹⁰ 11 na heure // verdienste vergolden soude worden, ende dat heur ^{* 11 11-13} 12 oock ghemeten soude worden ghelijck sij anderen ghemeten ¹² 13 heeft. Hierom sijn de Perssen, de Huynen, Franken, Duyt- ¹³14schen, Venden, Ostergotthen, ende Westergotten tseghen het ¹⁴ 15 rijck opghestaen, ende hebben het selfde verscheurt, ende ¹⁵ 16 Roomen ten lesten beleghert, bestormt, gewonnen, gheplon- ¹⁶17dert, verbrant, verstroyt, ende gans ghescheynt ende ver- ^{17 17-18}18doruen: ende also heeft de Heere Iesus met sijn rechtuerdich

2. Pirameden, Colomnen - T Pirameden Colomnen 7. Alle welcke - T Allewelcke
2. Keyseren Neronis - T Keyseren, Neronis // Traiani - T Traioni 4. wilden - T willen 5. betoonden - T betoonen 6. naedenmael - T nae denmael 13. Perssen - T Persseen 16. beleghert - T belegheert

1 costelycke: kostbare; bouwingen: bouwsels

2 Arken triumphael: triomfbogen; Pirameden: pyramiden; Colomnen: gedenkzuilen

2-3 Naelden, Poincten: gedenknaalden

3 Statuwen: standbeelden

* E.j.r^o

4 Medalien: gedenkpenningen; stoffe: materiaal

4-5 Merber: marmer

5 pourphier: porfier; plaestere: gips

6 som - som: deels - deels

7 grootsichheyt: pracht; op verscheyden reysen: verschillende keren; altemet: somtijds

9 ionghen raet: dwaas overleg, dwaas beleid

11 ouerlesende: doorlezende; beuinden: bemerken

11-17 ende ghelyck sy... op en hielden: en zoals zij in alle boosheden, gruwelen en valse godsdienst dagelijks toenamen en voortgingen, en - nadat Christus Jezus, onze Zaligmaker en Koning van alle Heiligen en gelovigen, onder Pilatus, de Landvoogd van Jeruzalem (die door Keizer Tiberius daar aangesteld was), veroordeeld en gekruisigd was - niet ophielden enz. (De hoofdzin volgt eerst met ‘So sijn sij vanden Heere’)

16 Tiberius: Romeins keizer van 14-37 n. Chr.; daer gheset: (lees:) daer gheset was (Van der Noot ziet over het hoofd, dat ‘gheset’ hier in een afhankelijke bijzin voorkomt en dus niet met ‘verwesen’ en ‘ghecruyst’ in een gelijkwaardige reeks kan worden verbonden)

2-3 Neronis.... Maxentij: Nero (54-68), Domitianus (81-96), Traianus (98-117), Aurelianus (270-275), Diocletianus (284-305), Maxentius (306-312)

3 ende dierghelycke: (de punt sluit de zin niet af en heeft slechts de waarde van een geprolongeerd rustteken); sij: nl. de ‘erme Christenen’ uit reg. 17 vorige kolom

4 superstitien: bijgelovigheden

5 straften: berispten; betoonden: bewezen; de selue: deze; te wesen: (ook hier loopt de zin, over de punt heen, door)

6 naedenmael: aangezien; heur: zich; met neerste: met ernst en ijver

8 heur: zich

10 vanden: door de

* E.j.v^o

11 na: naar

11-13 dat heur oock ghemeten.... heeft: vgl. Mattheüs 7:2

12 sij: (Van der Noot gaat hier van het meervoud ‘de oude Romeynen’ plotseling over op het enkelvoud ‘Roomen’)

13 Huynen: Hunnen

14 Venden: Wenden; Ostergotthen, ende Westergotten: Oosten Westgothen; tseghen: tegen

15 het selfde: dit; verscheurt: uiteen doen vallen

16 gewonnen: veroverd

17 verstroyt: uiteengeslagen, vernield; ghescheynt: geschonden

17-18 verdoruen: verwoest

[p. 247]

tekstkritische noten

1 ordeel het onnoosel bloet synder gheloouighen gewroken. Dit ¹ 2 betoonen ons dese ghesichten ende Sonetten. O werelts ydel- ²3heyt! Het vergaet al sonder de liefde Gods: sij die tot den ^{3 3-4} 4 hemel verheuen was, is met alle heur glorie vergaen ende 5 gheuallen met een groot ghedruys: Ghelijck ooc ander rijcken 6 voor heur, als der Caldeen ende de groote Cartago, ende meer ⁶ 7 andere vergaen sijn ende noyt en heeft Roomen sint die tijt ⁷ 8 eenighe ghelyckenisse heurder eerster heerlycheyt ghecreghen, ⁸ 9 ghelijckmen dat lichtelyck mach mercken aen sommighe ⁹ 10 veruallen ghestichten, colomnen ende mueren, diemen daer ¹⁰ 11 tot ghetuyghen der wraken Gods noch daghelycx sien mach, ¹¹ 12 op dat alle gheloouighe daerby moghen mercken ende ver- ¹²13sekert sijn, dat Godt die ouerblyuende beloften Christi die 14 noch niet veruult en sijn, onghetwyfelt geuen ende volbrenghen 15 sal, en bouen dien is het Roomsche rijck wel 320. Iaer sonder 16 Keyser gheweest, te weten, van Augustulo ane tot Carolum ^{16 16-17} 17 ^* Magnum toe, ende bin-//nen middelen tijen, begost de ¹⁷ 1 Bisschop te Roomen de ootmoedicheyt, eenvoudicheyt, ermoe-2de, en den dienst eens ghetrouwen herders te vergheten, ende 3 sijn herte op tijtlycke heerschappye ende gewelt te stellen, ³ 4 ende beghost deur de liberteyt van verscheyden Vorsten, ⁴ 5 als Coninck Pippyn, ende veel ander Heeren, die hy met ⁵ 6 synen heylighen schijn betouerde, soo hooghe te climmen, ⁶ 7 dat hy selue als een ouerste in het rijck gheclommen is, soo ⁷ 8 dat hy de Keysers na synen wille af ende ane gheset heeft. ⁸ 9 De viericheyt ende deuotie was in veel Christenen alreede ^{9 9-14} 10 vercoelt, ende veel onsteken ende gheneghen sijnde tot hoocheyt, ¹⁰ 11 lichamelycke ruste, ende wellusten der werelt, ende des ¹¹ 12 vleeschs, hadden meerder begheerte tot rusten, dan tot erbey-13den, tot slapen, dan tot wercken, tot nemen, dan tot gheuen: 14 tot bancketeren, dan tot prediken: tot iocken dan tot steruen. ¹⁴ 15 Dan streden sij onder henlieden om de ouerheyt: dan sochten ^{15 15-9}

12-13. versekert - T vesekert
8-9. heeft. De viericheyt - T heeft, de viericheyt 13. wercken, - T wercken. 14. tot bancketeren, - T te bancketeren,

1 onnoosel: onschuldig

2 betoonen: tonen aan; ghesichten: visioenen

3 het vergaet al: alles vergaat; sonder: behalve (vgl. het motto voor deze bundel op pag. 185)

3-4 tot den hemel verheuen: vgl. Lucas 10:15

6 der Caldeen: (dat) der Chaldeeën (bedoeld worden de Assyro-Babyloniërs, aan wier heerschappij een einde kwam, toen Babylon in 539 v. Chr. door de Perzische koning Cyrus werd ingenomen); de groote Cartago: het machtige Carthago (in 146 v. Chr. door de Romeinen volledig verwoest)

7 sint die tijt: nl. sedert de plundering door de Vandalen in 455 n. Chr., waarop hierboven werd gedoeld

8 eenighe ghelyckenisse: iets wat leek op

9 lichtelyck mach mercken: gemakkelijk kan zien

10 ghestichten: gebouwen; colomnen: (gedenk)zuilen

11 mach: kan

12 daerby moghen mercken: daaraan kunnen zien

16 van Augustulo ane: vanaf Augustulus (het 6-jarig zoontje van een Germaans aanvoerder, dat in 475 tot keizer werd uitgeroepen, maar reeds in 476 door Odoaker werd afgezet)

16-17 tot Carolum Magnum toe: tot aan Karel de Grote (768-814), die in 800 in Rome tot keizer werd gekroond

* E.ij.r^o

17 binnen middelen tijen: intussen; begost: begon (ook in reg. 4 hiernaast)

3 gewelt: macht

4 liberteyt: (hier blijkbaar voor ‘liberaliteyt’:) mildheid

5 Pippyn: Pippijn de Korte, die de laatste Merovinger afzette en zich in 751 opwierp als koning van Frankrijk

6 heylighen schijn: (hier vrijwel gelijk aan) schijnheiligheid

7 dat hy selue.... gheclommen is: dat hij zelf tot de hoogste plaats in het rijk opgeklommen is

8 na: naar; af ende ane gheset: afgezet en aangesteld

9 viericheyt ende deuotie: geestdriftige ijver en vroomheid

9-14 In margine ‘Carolus Bouillus’. (Charles de Bovelles of Carolus Bovillus, 1470-1553, publiceerde talloze werken, waaronder een wereldgeschiedenis met de titel ‘Aetatum mundi septem supputatio’)

10 veel onsteken ende gheneghen sijnde tot: velen, die in begeerte ontbrand waren voor en verlangden naar

11 wellusten: genoegens, vreugden

14 bancketeren: (hier wel in het algemeen) feestvieren; iocken: (hier wel in het algemeen) pleizier maken

15 dan - dan: nu eens - dan weer; onder henlieden: onder elkander; ouerheyt: macht (ook in reg. 1)

15-9 In margine ‘Sigebertus Gemblaren. Carolus Bouillus. Vuerreus Cartusiensis Ado. Viennensis. Beda. Cyrillus. Augustinus. Ciprianus.’ (Sigebertus Gemblacensis, gest. 1112, schrijver van de ‘Chronographia’, een wereldgeschiedenis van 381-1112; Carolus Bouillus zie noot bij reg. 9-14; Vuerreus Cartusiensis heb ik niet kunnen terugvinden; Ado Viennensis, gest. 874, schrijver van een ‘Chronicon sive Breviarium chronicorum de sex mundi aetatibus ab Adamo usque ad 869’; Beda Venerabilis, gest. 735, schrijver van een ‘Chronicon seu Liber de temporibus seu De sex mundi aetatibus ab O.C.-726’. Terwijl deze namen dus naar historieschrijvers verwijzen, zijn de laatste drie de namen van daadwerkelijke bestrijders van ketterijen uit de patristische tijd: Cyrillus, patriarch van Alexandrië, gest. 444, bestreed de Nestorianen; de Kerkvader Augustinus, 354-430, voerde strijd tegen de Donatisten en Pelagianen; de Kerkvader Cyprianus, 200- 258, bisschop van Carthago, richtte zich in zijn ‘De catholicae ecclesiae unitate’ tegen schismatieke stromingen)

[p. 248]

tekstkritische noten

1 sij eerghiericheyt, ouer alle menschen ouerheyt ende heer- ¹2scappye te hebben. Sij wilden wel Confessoren sijn, maer ² 3 niemandt en wilde Martelaer wesen. Want prediken was aen ^3-4 4 deen syde geleyt, ende houerdye was in sijn plaetse ghecropen. ⁴ 5 Dus resender verscheyden ketteryen, twisten, secten, ende ^{5 5-6} 6 afscheuringhen oppe, de Sabellianen, Arrianen, Emonianen, ^6-7 7 Macedonianen, Priscilianen, Nestorianen, ende Eutichianen, 8 die in menigherley manieren int ghelooue vander Godheyt ⁸ 9 ^* dwaelden. De Manicheen versmayden het oude // Testament. De ⁹ 1 Donatisten hielden dattet nootsakelyck was wederdoopt te syne. ¹ 2 De Pelagianen leerden dat de menschen den hemel sonder ² 3 ghenade consten verdienen, ende meer ander dierghelijcke. 4 Onder de Bisschoppen waren seer groote twisten in alle ^4-5 5 plaetsen. In de Romsche Kercke waren menighe verande- ^5-66ringhen in heur verkiesinghen: tusschen Liberium ende ^6-5 7 Felicium was grooten twist ende strijdt om het Pausdom: 8 Insghelycx wast oock tusschen Damasium ende Vrcisium:

3. Martelaer - T Marelaer
2. Pelagianen - T Pelagianen, 4. Bisschoppen - T Bishoppen 7. Felicium - T Felicium,

1 eerghiericheyt: (moet hier wellicht gelezen worden ‘eerghierichlyck’ of ‘wt eerghiericheyt’?)

2 Confessoren: belijders des geloofs

3-4 aen deen syde geleyt: terzijde gezet

4 houerdye: hovaardij

5 dus: aldus

5-6 resender oppe: kwamen er op

6-7 Sabellianen.... Eutichianen: allen aanhangers van afwijkende en veroordeelde leerstellingen (Sabellius, 3de eeuw, vatte Christus op als een verschijningsvorm der Godheid en deed daardoor te kort aan Diens menselijkheid; Arius, begin 4de eeuw, zag in Christus een van God onderscheiden, geschapen wezen; Eunomius - Van der Noot moet met de ‘Emonianen’ de Eunomianen bedoelen -, 4de eeuw, was een fanatiek verdediger van het radicale Arianisme; Macedonius, 4de eeuw, wordt beschouwd als hoofd der Pneumatomachen, die de godheid van de Heilige Geest bestreden; Priscillianus, 4de eeuw, sloot ten aanzien van de Triniteit bij Sabellius aan, verwierp huwelijk en vleesgebruik, en verzette zich tegen de hiërarchie; Nestorius, 5de eeuw, leerde dat aan Maria niet de naam van Gods-moeder, maar slechts die van Christus-moeder toekwam; Eutyches, 5de eeuw, verkondigde dat door de vereniging van God en mens in Christus een nieuwe natuur was ontstaan, die noch echt goddelijk noch waarlijk menselijk was)

8 in menigherley manieren: op velerlei wijze; vander Godheyt: aan God

* E.ij.v^o

9 de Manicheen: aanhangers van Manes (3de eeuw), die twee goddelijke wezens aannamen, een goed (het licht) en een kwaad (de duisternis); versmayden: versmaadden, verwierpen

1 Donatisten: aanhangers van Donatus (4de eeuw), die een eigen landelijke kerk organiseerde, welke scheuring eerst door Augustinus in de 5de eeuw werd overwonnen; hielden: meenden

2 Pelagianen: aanhangers van Pelagius (begin 5de eeuw), die zowel erfzonde als inwendige genade ontkende

4-5 (volgende kolom). In margine ‘Hieronimus Sigebertus. Geniblacensis. Vincentius. Anthonius. Plantina. Abbas Vrspergensis.’ (de Kerkvader Hiëronymus, 345-420, gaf o.m. in ‘De viris illustribus’ een chronologisch overzicht van de wereldgeschiedenis; Sigebertus Gemblacensis, gest. 1112, schreef de ‘Chronographia’, een wereldgeschiedenis van 381-1112; Vincentius van Beauvais, gest. 1264, is de schrijver van het beroemde ‘Speculum historiale’; met ‘Anthonius’ wordt waarschijnlijk bedoeld Antonius Sabellicus, naar wie beneden wordt verwezen, vgl. de aant. bij reg. 8-12 op pag. 249 rechts. Anders misschien Antonius de Rosellis, gest. 1466, die over de pauselijke macht schreef, of Antonius de Butrio, schrijver van een ‘Tractatus ad cardinales Pisanum concilium habentes a. 1409 pro pace et unione gregis Christi’; Platina (niet: Plantina), 1421-1481, schreef ‘Liber de vita Christi ac de vitis summorum pontificum Romanorum’; het Chronicon Urspergense, dat vroeger als een wereldkroniek werd opgevat, behandelt de tijd van 1126-1229)

5-6 waren menighe veranderinghen in heur verkiesinghen: week men vaak weer van de oorspronkelijke keuze af, koos men vaak tegencandidaten

6-5 tusschen Liberium.... met meer andere: Paus Liberius (352-366) heeft een zware strijd moeten voeren tegen de Ariaanse richting, hij werd zelfs tijdelijk verbannen en kreeg toen de Ariaanse Felix (Felicius) als plaatsvervanger; Paus Damasus I (366-384) had aanvankelijk te strijden tegen het schisma van Ursinus; Paus Bonifatius I (418-422) zag zich geplaatst tegenover Eulalius als tegenpaus; Paus Symmachus (498-514) werd gekozen tegen de candidaat der Byzantijnse partij, Laurentius; Paus Bonifatius II (530-532) had als tegenpaus tegenover zich Dioscorus, die echter spoedig stierf; Paus Constantinus I (708-715) had te kampen met de ketterse keizer Philippicus; Paus Eugenius I (654-657) werd gekozen ter vervanging van de verdreven Paus Martinus I (649-653), die hier waarschijnlijk door Van der Noot wordt bedoeld (Paus Sisinnius heeft slechts van half Jan.-4 Febr. 708 aan het hoofd der Kerk gestaan); Paus Stephanus VI (896-897) voerde een schandelijk proces tegen zijn voorganger Formosus (891-896), waarbij diens lijk voor een synode gebracht, van zijn waardigheidstekenen ontdaan en in de Tiber geworpen werd; Paus Sergius III (904-911) werd reeds in 898 gekozen, maar kon zijn ambt eerst aanvaarden na de val van Christophorus (903-904); Paus Benedictus V werd door de Romeinen als tegenpaus gekozen tegen Leo VIII (963-965); met ‘Georgius’ bedoelt Van der Noot waarschijnlijk Gregorius VI, in 1012 gekozen als tegenpaus tegen Paus Benedictus VIII (1012-1024)

[p. 249]

tekstkritische noten

1 Bonifacium ende Aulatium: Simachum ende Laurentium: 2 Bonifacium ende Dioscorum: Constantinum ende Philippum: 3 Eugenium ende Sisinum: Formosum ende Stephanum: Sur-4gium ende Christophorum: Benedictum ende Leonem: 5 Georgium, ende met meer andere. Onder dewelcke sommighe ^5-10 6 met ketteryen berucht waren: de sommighe van onmaticheit ⁶ 7 beschuldicht: sommighe wulpsch, ende sommige van ander ⁷ 8 ghebreken bedraghen: sommighe waren verbannen, sommige ⁸ 9 afgheset, sommige gelachtert, de sommige werden heur ooghen ⁹ 10 wtghesteken, sommighe werden seer spijtelyck vermoort. Gheen ¹⁰ 11 listen, schalcheyt, bedroch, noch gewelt en werder achterghe- ^{11 11-12}12laten, ende al om tot hoocheit ende dominatie te gheraken, ¹² 13 ende heur erch voernemen te volbrenghen. Aldus traden de ^{13 13-14} 14 Bisschoppen voort in heur ydelheden, ende de Prelaten in 15 heur houerdye, waer deur de waerheyt verdreuen werdt. De ¹⁵ 1 Sonne werdt also swert als eenen hayren sack, // ende de ^{* 1-2 1} 2 Mane werdt als bloet, ende de sterren des hemels vielen af, 3 daghelycx sochten sij alle middelen om nieuwe heerschappyen 4 te crygen: sij sochten alle listen om heur authoriteyt ende ^4-8 5 macht te verbreyen, alle heur vlieghen ende peysen was om ⁵ 6 tot eere ende hoocheyt des werelts te geraken, niet sonder 7 het verderuen van Coninckrijcken, verstroyinge der gemeynten, ⁷ 8 ende onwtsprekelycke moorden der volckeren. Ioannes Eerts- ^{8 8-9}9bisscop van Constantinopolen street om onder de Patriarchen 10 de opperste te wesen. Bonifacius de derde van dien name ¹⁰ 11 Bisschop van Romen, nam op hem Bisscop van al de werelt ¹¹ 12 te syne, ende een eenich stadthouder Gods op eerden. Ende ^12-5

11. gewelt - T geewelt
1-2. de Mane werdt - T de Mane werde 4. authoriteyt - T anthoriteyt

5-10 In margine ‘Iacobus Bergensis. Hermanus Schedel.’ (bedoelt Van der Noot Jacobus Bergomensis of Foresta, gest. 1520, die over de pausin Johanna schreef, en Hartmann Schedel, 1440-1514, die in 1492 een ‘Chronicon mundi’ in het licht gaf?)

6 met ketteryen berucht: van ketterij verdacht; onmaticheit: ongebondenheid

7 wulpsch: lichtzinnig

8 bedraghen: beschuldigd

9 gelachtert: onteerd, veracht

10 spijtelyck: smadelijk

11 schalcheyt: lage daad

11-12 en werder achterghelaten: werd er nagelaten

12 al: (dat) alles; dominatie: heerschappij

13 erch: boosaardig

13-14 traden voort in: gingen voort met

15 houerdye: hovaardij

* E.iij.r^o

1-2 In margine ‘Apo. 6.’ (Openbaringen 6:12-13. De bedoeling van het beeld is de apocalyptische verwording te doen uitkomen)

1 hayren: haren

4-8 In margine ‘Ioan. de molyn in Ca. 6, Carolus Bouillus de asatibus mundi’ (Johannes de Molijn heb ik niet nader kunnen bepalen. Voor Carolus Bovillus zie de noot op pag. 247 (rechts) bij reg. 9-14; de geciteerde titel moet gelezen worden als ‘de aetatibus mundi’: de aldaar van Bovillus vermelde wereldgeschiedenis)

5 vlieghen ende peysen: (jachtig) doen en denken

7 het verderuen: de ondergang

8 moorden der volckeren: slachtingen onder de volken 8 (of 10?)-12. In margine ‘Antonius Sabellicus. Raphel Volaterranus.’ (Antonius Sabellicus, gest. 1506, schreef o.m. ‘Enneades seu Rhapsodia historiarum ab O.C.-1504’; Raphael Volaterranus of Maphaeus, 1451-1522, gaf verschillende werken uit, o.a. ‘Vita Sixti IV papae auctore anonymo’)

8-9 Ioannes Eertsbisscop van Constantinopolen: Johannes IV Jejunator, van 582-595 patriarch van Constantinopel, noemde zichzelf ‘ecumenisch patriarch’, welk recht hem betwist werd

10 Bonifacius de derde: Paus Bonifatius III (± 606-607) werd, vóór zijn Pausschap, in 603 als nuntius naar Byzantium gezonden, waar hij bereikte dat keizer Phokas Rome als ‘caput omnium ecclesiarum’ erkende

11 nam op hem: trok aan zich

12-5 In margine ‘Paulus Piaconus. Bibliander.’ (Paulus Diaconus, achtste eeuw, is vooral bekend om zijn ‘Historia gentis Langobardorum’; van hem zijn ook een ‘Historia Romana’ en een ‘Liber de episcopis Mettensibus’; Bibliander, gest. 1564, was opvolger van Zwingli als professor in de theologie en gaf in 1543 de Koran uit)

[p. 250]

tekstkritische noten

1 Mahomet (die daer na quam) beroemde hem seluen den ^{1 1-2} 2 grooten Prophet ende bode Gods te wesen. Aldus is deur 3 die ghiericheyt, ende lust tot heerschappye, ende lust der ^{3 3-4} 4 werelt ende des vleesch, de waerheyt verduystert, ende 5 Christus gemeynte alderiammerlicxste verstroyt, ende wt de ^5-8 6 Schrifture namen de Ioden (deur heur wereltlyck vernuft) ⁶ 7 heuren Talmut. De Saracenen heuren Alchoran, ende de ⁷ 8 Bisschoppen heur Pauselycke rechten, ende decreten. Ende ^{8 8-9} 9 alle die secten die onder den valschen Prophet Mahomet in 10 Afriken ende Asien, ende onder den Paus in Europen, met 11 alle heur vervloeckte insettinghen ende regulen, hebben ¹¹ 12 cristvm ende syn leere ghebannen ende veriaecht, ende al-13omme heur eyghen eere, lust, ghemack, ende profyt ghesocht: 14 ^* ende om daer ane te ryuelycker te gheraken, // hebben sij int ¹⁴ 1 Pausdom gheordonneert veel superstitien oft menschen von- ¹2den, als Latijnschen sanck, om dat het ghemeyn volck heur ² 3 niet verstaen en soude, bellen ende simbalen, wieroockinghen, ³ 4 palmen, keerssen, ende een groote paeskersse, een vegheuier, ⁴ 5 sielmessen, vigilien, wtuaerden, ende beuaerden, om die ⁵ 6 sielen die sij daer in geset hadden, daer mede wt te verlossen, ⁶ 7 als sij daer ghelts ghenoech afghecreghen hadden, kermissen, ⁷ 8 cassen, de colen daer S. Laureys op ghebraden was, Ioseps ^{8 8-9} 9 cousens, S. Cornelis erm, met ontallycke meer ander reliquien ⁹ 10 ende doot beenderen: sij verboden thouwelyck, ende vleesch ^10-11 11 ende suyuel te eten: diesghelycx ordonneerden sij beelden ¹¹ 12 ende cruycefixen die al wonderlycke miraculen deden: sij ¹² 13 bouden ende stichten allesins heuren Maosim, dat sijn groote ^{13 13-14} 14 winckelen, kercken, dommen, ende cappellen, daer sij alle dese ¹⁴ 15 propere cremeryen vry met gheen cleyn profijt vercochten: ¹⁵ 16 Alsoo wel dat sij soo hooghe in rijckdom, glorie, ende weulps- ¹⁶

8-9. decreten. Ende alle die secten - T decreten, ende alle die secten 9. Prophet Mahomet - T Prophet. Mahomet 13. lust, - T lust

1 Mahomet: de grondlegger van het Mohammedanisme (± 571-632)

1-2 beroemde hem seluen te wesen: beroemde er zich op, dat hij was

3 ghiericheyt: begerigheid

3-4 lust der werelt: begeerte naar de wereld

5-8 In margine ‘Ioannes Annius. Ioannes Auclerus.’ (Johannes Annius de Viterbe, 1423-1502, schreef in 1480 ‘De futuris Christianorum triumphis in Turcas et Saracenos’; met ‘Auclerus’ zal wel bedoeld zijn Johannes Nauclerus, 1430-1510, schrijver van een wereldgeschiedenis ‘Memorabilium omnis aetatis et omnium gentium chronici commentarii’, die in 1516 gedrukt werd)

6 wereltlyck vernuft: wereldse slimheid

7 Talmut: Talmoed, waarin alle aanvullingen op het Oude Testament zijn samengevat, die het maatschappelijke, burgerlijke en godsdienstige leven der Joden regelen (De hierna volgende punt sluit de zin niet af en duidt slechts een pauze aan!); Saracenen: (hier voor) Mohammedanen; Alchoran: Koran

8 rechten: wetboeken

8-9 Ende alle die secten die: en al deze vormen van wangeloof, nl.die (Of is hier een woord weggevallen en moeten wij lezen ‘die onder den valschen Prophet Mahomet in Afriken ende Asien, ende onder den Paus in Europen sijn,’?)

11 heur: (hier, en in nog sterkere mate bij ditzelfde woord in regel 13, denkt Van der Noot blijkbaar in het bijzonder aan de ‘Bisschoppen’ uit reg. 8, zoals volgt uit reg. 4 vv. waar van de Mohammedanen geen sprake meer is); regulen: voorschriften

* E.iij.v^o

14 ryuelycker: overvloediger

1 gheordonneert.... vonden: veel bijgelovigheden of menselijke bedenksels ingesteld

2 om dat: opdat; ghemeyn: gewone

3 simbalen: cymbalen; wieroockinghen: bewierokingen

4 paeskersse: Paaskaars; vegheuier: vagevuur

5 sielmessen: missen voor de zielerust van een overledene; vigilien: gebeden voor een overledene in de nacht vóór zijn begrafenis; wtuaerden: lijkdiensten; beuaerden: bedevaarten

6 daer in: nl. in het vagevuur; mede: tevens

7 als sij daer ghelts ghenoech afghecreghen hadden: als zij daarvoor genoeg geld hadden ontvangen; kermissen: reliquieën (oorspr. geschenk, gekocht op de jaarmarkt ter gelegenheid van de plechtige mis ter viering van het jaarfeest der kerkinwijding)

8 cassen: reliquie-kastjes; S. Laureys: Sint Laurentius, die in 258 te Rome als martelaar ter dood gebracht werd op een ijzeren rooster boven een kolenvuur

8-9 Ioseps cousens: de broek van Sint Jozef (vgl. Marnix' Biencorf, I, 11: ‘S. Josephs broecke die te Aken is met onser liefs Vrouwen hemde’)

9 S. Cornelis erm: de arm van Sint Cornelis

10-11 sij verboden.... eten: (dit slaat op de voorschriften voor het celibaat en de vastentijden)

11 ordonneerden sij: stelden zij in

12 al: allemaal

13 allesins: overal; heuren Maosim: vgl. Daniël 11:38 (hier gebruikt in de algemene zin van: hun afgod)

13-14 groote winckelen.... cappellen: grote winkels, nl. hun kerken, domkerken en kapellen

14 daer: waar

15 propere cremeryen: fraaie koopwaren; vry met gheen cleyn profijt: met waarlijk geen klein voordeel

16 alsoo wel dat: zodat; glorie: pracht

[p. 251]

tekstkritische noten

1heyt geclommen syn, als wij ghesien hebben: ende dit al onder ^{1 1-2} 2 tdecxsel van heylicheyt (ghelyck wij voren gheseyt hebben). ² 3 Van dese heeft ons S. Ian int 6. Capittel van Apocalipsis, ghe- ³4waerschoudt, daer hy seyt, dat hy een bleeck peerd sach als ⁴ 5 het lam den vierden seghel open ghedaen hadde, ende die ^5-6 6 daer op sat, die doot genaemt was. Want dese ghemeynte der ^6-7 7 ypocriten, niet teghenstaende dat sij dickwils opgheblasen ^7-8 8 tronien, cermousynen ende ghecarbonckelde neusen, deur ⁸ 9 ^* onmatighe // oncuysheyt, ende gulsicheit, hebben, sijn noch-10tans inder sielen bleeck, dootuerwich, blau, ende valu als ¹⁰ 11 onghesonde oft doode menschen: want sij en hebben niet 12 dat lustich ende warachtich leuen dwelcke in Christo Iesu ¹² 13 en sijn heylich woort is. Ende die daer op sidt was de doot, ^{13-17 13} 14 heur leeringe is doot ende verdoemenisse, want gheueystheyt ^14-15 15 en brenckt met heur anders niet ane, dan verderuinghe der ¹⁵ 16 salicheyt ende ghesontheyt: ende heure leste vruchten syn 17 scande ende wanhopen. Want de helle volcht heur naer, om ^{17-18 17} 18 te verslinden, de ghene die van heur veruoert worden. Daniël ¹⁸ 1 ende Paulus hebbent ons oock van te voren heprofiteert, ¹ 2 dat den Antichrist wt den onderganck des rijcx ende ver- ^2-33stooringhe der stadt van Roomen voort soude comen. Om ^3-6 4 vanden welcken wat breeder te spreken, ick oock vier ghe-5sichten wt den Apocalipso ghenomen, ende in vier Sonetten 6 ghemaeckt hebbe, daer hem den heylighen geest deur S. Ian ^6-7 7 in syn verwen wel bescheydelyck af maelt, op datter een ^7-9 8 yeghelyck af ghewaerschout sijnde, hem daer voer soude moghen 9 wachten. Ick sach een beeste seyt S. Ian wt der zee opcomen, ⁹ 10 bediedende de vergaderinghe der booser ende houerdigher ^{10 10-11} 11 gheueysde, die heur verheffen ende vervoorderen ghelijck de ^{11 11-12} 12 Ceder boomen Libani: sij sijn onmenschelyck ende beestelyck 13 ghelijck Elimas de toouereer was, vol bedrochs, valscheyt ¹³ 14 ende houerdye: sij sijn die oprechte welpens, gebroetsele ^{14 14-15} 15 des duyuels, verkeerende de weghen // des Heeren. Dese ^{* 15}

8. cermousynen ende - T cermousynen, ende 9. hebben, sijn nochtans - T hebben sij nochtans 18. veruoert worden. - T veuoert worden,

1 weulpsheyt: lichtzinnigheid; dit al: dit alles

1-2 onder tdecxsel: onder de dekmantel, onder het mom

2 voren: eerder

3 Van dese: voor hen; S. Ian.... Apocalipsis: vgl. Openbaringen 6:8

4 daer: waar; bleeck: vaal

5-6 ende die daer op sat.... was: en hem zag, die daarop zat en wiens naam was ‘Dood’

6-7 ghemeynte der ypocriten: huichelaars-gemeenschap

7-8 opgheblasen tronien: pafferige gezichten

8 cermousynen ende ghecarbonckelde neusen: karmozijnrode neuzen vol rode puisten

* E.iiij.r^o

10 dootuerwich: lijkkleurig; valu: vaal

12 lustich: blijde

13-17 In margine ‘Luc. 12. Matth. 6.’ (Lucas 12:1-2 en Mattheüs 6:5 richten zich tegen de geveinsde vroomheid)

13 Ende die daer op sidt was de doot: citaat uit Openbaringen 6:8 (dat in reg. 3 aan de orde is gesteld)

14-15 gheueystheyt.... ane: geveinsdheid brengt niets anders met zich mede

15 verderuinghe: vernietiging

17-18 In margine ‘Esaias 5. Prouerb. 2.’ (vgl. vooral Jesaja 5:14 en Spreuken 2:18, 19, 22)

17 de helle volcht heur naer (= volgt hen na): citaat uit Openbaringen 6:8

18 van heur veruoert: door hen verleid; Daniël: vgl. Daniël 7:25 en 11:36-37

1 Paulus: vgl. 2 Thessalonicenzen 2:3-4; gheprofiteert: geprofeteerd

2-3 verstooringhe: verwoesting

3-6 om vanden welcken.... hebbe: om daarover wat uitvoeriger te spreken, heb ik ook vier visioenen aan de Openbaringen ontleend en in vier sonnetten verwerkt (de relatieve verbinding met de vorige zin is in modern Nederlands niet te handhaven)

6-7 daer hem.... afmaelt: waar de Heilige Geest hem (= de Antichrist) door middel van Sint Jan (= de apostel Johannes, die de Openbaringen schreef) heel duidelijk in zijn ware kleuren afschildert

7-9 op datter.... wachten: opdat ieder, daarvoor gewaarschuwd zijnde, zich voor hem zou kunnen hoeden

9 Ick sach.... opcomen: vgl. Openbaringen 13:1a (in margine ‘Apoca. 13’.)

10 bediedende: aanduidend, betekenend

10-11 houerdigher gheueysde: trotse geveinsden, huichelaars

11 heur: zich; heur vervoorderen: zich uitbreiden (vgl. Mnl. Wrdb. i.v., II, Aanm.)

11-12 de Ceder boomen Libani (= van de Libanon): in margine ‘Psalm. 36.91’. (vgl. Psalm 37:35 en Psalm 92:8 en 13; de afwijkende nummering is een gevolg van het feit dat Van der Noot die van de Vulgaat volgt)

13 Elimas de toouereer: vgl. Handelingen 13:6-11

14 houerdye: hovaardij

14-15 die oprechte.... duyuels: de ware welpen en het ware gebroed (dus: de echte ‘kinderen’, maar in ‘beestelycke’ zin) van de duivel

* E.iiij.v^o

15 verkeerende: verdraaiende

[p. 252]

tekstkritische noten

1 beeste is hier beschreuen ghelijck het bleeck peert in de vierde ^{1-4 1 1-2} 2 eeuwe: de wreede sprinchanen inde vijfde eeuwe: ende de ² 3 dulle ende rasende peerden met leeuwen muylen inde seste ^{3 3-4} 4 eeuwe. Dese beeste hadde seuen hoofden ende thien hoornen, ⁴ 5 bediedende de ouervloedighe valsche schadelycke ende pesti- ^{5 5-6}6lentiale dwalingen ende valsche ingheuen des duyuels, die nv ⁶ 7 oock inde valsche ende boose lidtmaten syns beestelycx li-8chaems regneren, te weten, in de rasende Bisschoppen, recht ^{8 8-9} 9 gheleerde, priesters, gheveysde ende valsche ouerheden: want ⁹ 10 heur hoofden sijn heur valsche listen, ende heur hoornen 11 bedieden heur tyrannische macht. Sy hadde op haer thien ^11-12 12 hoornen thien croonen: beteeckenende heur groote heerschappye 13 ende ouerheyt de gantsche werelt deur. De duyuel is heur ¹³ 14 wreede Prince ende Hooftman, ende dat om de boosheyt ende ^{14 14-15} 15 ondanckbaerheit des volcx: maer in dit een stuck verschillen ¹⁵ 1 den draeck ende de beeste: de duyuel ende sijn lidtmaten, ¹ 2 Sathan van sijn vleeschelycke vergaderinghe: want hy hadde ² 3 seuen croonen op sijn seuen hoofden, ende sij hebben thien ³ 4 croonen op heur thien hoornen. Dat bediet, dat het ghene ^{4 4-5} 5 dat hy maer int simpel ingeuen en heeft, dat hebben sij met 6 dobbel macht, fortse, ende ghewelt. Daer hy maer met fan- ^{6 6-9}7tasien ende ingheuen en mach, daer moghen dese, te weten, 8 die van sijn kercke, met alle fortse, ghewelt, ende dreyghe-9menten toedringen, daer hy maer saechtelycken // speelwijs ^{* 9} 10 en roert, daer mogen dese met alder tirannien toedringhen. ¹⁰ 11 Als hy maer eenighe dwalinghen voorts en heeft ghebracht, ¹¹ 12 dan moghen sijse voer een onbedrieghelycke waerheyt be- ^{12 12-13}13uestighen, ende daeraf een noodtsakelyck article des gheloofs ¹³ 14 maken, ghelijck sij gedaen hebben van het vagheuier, aflaten, 15 biechte, aenbiddingen ende omdraghinghe der afgoden, hoo- ^{15 15-16}16ringhe des Latijnschen diensts, Misse, ende andere dierge-

2. de wreede - T De wreede 3. seste - T ses 8-9. recht gheleerde, priesters, gheveysde - T recht gheleerde priesters gheveysde 12. beteeckenende - T beteeckende
14. vagheuier, - T vagheuier.

1-4 In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Apo. 6. Apo. 9’ (Openbaringen 6:8, waar over het vale paard, Openbaringen 9:3-11, waar over de sprinkhanen, en Openbaringen 9:17, waar over de paarden met leeuwenmuilen gesproken wordt)

1 bleeck: vaal

1-2 in de vierde eeuwe: in het vierde tijdperk, nl. na opening van het vierde zegel door het Lam (Openbaringen 6:7)

2 inde vijfde eeuwe: nl. wanneer de vijfde Engel heeft gebazuind (Openbaringen 9:1)

3 dulle: dolle

3-4 inde seste eeuwe: nl. wanneer de zesde Engel heeft gebazuind (Openbaringen 9:13)

4 Dese beeste.... hoornen: ontleend aan Openbaringen 13:1

5 bediedende: betekenende, slaande op; ouervloedighe: talrijke

5-6 pestilentiale: verderfelijke

6 ingheuen: inblazingen

8 regneren: heersen

8-9 recht gheleerde: rechtsgeleerden

9 gheveysde: geveinsde, huichelachtige

11-12 Sy hadde.... croonen: ontleend aan Openbaringen 13:1

13 ouerheyt: gezag, macht

14 Prince: vorst

14-15 ende dat.... des volcx: (bedoeld wordt, dat het volk om zijn boosheid en ondankbaarheid jegens God niet beter verdient dan geregeerd te worden door hen, wier vorst de duivel is)

15 in dit een stuck: in dit éne opzicht

1 den draeck ende de beeste: vgl. Openbaringen 13:2b, ‘En de draak gaf hem (= het beest) zijn kracht en zijn troon en grote macht’ (met de draak, beschreven in Openbaringen 12, wordt de duivel bedoeld, met het beest diens aanhang)

2 sijn vleeschelycke vergaderinghe: de verzameling van zijn menselijke aanhangers

3 seuen croonen op sijn seuen hoofden: vgl. Openbaringen 12:3

4 bediet: beduidt

4-5 het ghene dat.... en heeft: wat bij hem maar een eenvoudig inblazen (van het boze) is

6 fortse: kracht

6-9 daer hy.... toedringen: waar hij slechts door middel van valse voorstellingen en inblazingen kan aanvallen, daar kunnen dezen, nl. degenen die tot zijn ‘kerk’ behoren, dit doen door middel van alle mogelijke krachtsbetoon, geweld en dreigementen

* [E.5.r^o]

9 saechtelycken: zachtjes; speelwijs: spelenderwijs

10 roert: tot een daad aanzet; daer mogen.... toedringhen: daar kunnen dezen met elke vorm van dwingelandij ten aanval gaan

11 voorts ghebracht: voortgebracht

12 moghen: kunnen

12-13 voer een onbedrieghelycke.... beuestighen: als een onbedriegelijke waarheid vaststellen

13 daeraf: daarvan

15 aenbiddingen ende omdraghinghe der afgoden: het aanbidden en in processie ronddragen van de afgoden (= de heiligenbeelden)

15-16 hooringhe: het aanhoren

[p. 253]

tekstkritische noten

1lycke grouwelen. Als hy een loghene (ghelijck hy een vader ^1-2 2 alder loghenen is, ende vanden beghinne geweest heeft) 3 versiert, geuonden, ende voorts ghebrocht heeft, dan mogen ³ 4 sijse voer een gescreuen waerheyt (gelijck sij dat veel gedaen ⁴ 5 hebben) van goeder weerden ende authoriteyt maken, meer 6 boosheyt moghen sij bedrijuen (sijnde geestelyke instrumenten ⁶ 7 ende dienaers) dan hy alleene, als dat opentlyck ende breeder ⁷ 8 blijckt aen heur factien ende wercken. Sathan en soude ⁸ 9 Christum niet ter doot hebben connen brengen, ten ware doer ^9-10 10 Iudam gheweest, daer hy inghinck ende voorts deur de Bis- ^{10 10-11}11schoppen ende Schriftgeleerde die hem ter doot veruolchden. 12 Noyt en souden de Apostolen, Predicanten, ende getrouwe 13 ghetuygen Christi ghedoot, veruolcht, ende vermoort ghe-14weest hebben, noch op dees ure noch niet en souden, indyen ¹⁴ 15 dese Pausche priesters heur oude manieren niet en hadden 16 onderhouden ende te wercke ghestelt. Ende op heur hoofden ^16-18 17 waren namen der lasteringhen teghen den Heere ende synen 18 ^* Christum gheschreuen. // Dit en sijn anders niet dan die blinc- ^18-1919kende ende heerlycke titulen daer sij heur aengenomen macht ¹⁹ 20 mede verchieren, ende voer de werelt heur groot ende heylich ²⁰ 21 willen doen schynen. Daer onder bedect ende begrepen heb- ²¹22bende de groote verborghentheyt der ongherechticheyt. Wat 1 sijn Pausen, Cardinalen, Patriarchen, Legaten, opperste ^{1 1-2} 2 hoofden, Eerdtsbisschoppen, Protonotarissen, Eertsdiakenen, ² 3 Officialen, Prebendarisen, Vicarisen, mijn Heere den Abt, ³ 4 Meester oft Heere Doctor, ende veel dierghelycke anders dan 5 warachtighe namen der lasteringhen? Want dese officien ende ⁵ 6 titulen en sijn vanden heylighen gheest niet verordent, noch ^{6 6-8} 7 daer en is inde heylighe schrifture niet eens mentie af ghe-8maect.

9Wat ist toch anders dan eenen afgryselycken grouwel, dat 10 de Paus hem seluen den alderheylichsten Vader, den oppersten ¹⁰ 11 stadthouder Godts ende Christi, het hooft der ghemeynten 12 Christi, ende den eenighen wtdeelder der gauen, ghena-13den, ende schatten Godts schrijft te wesen? ende dat de 14 Priesters ende Bisschoppen heur schryuen ende noemen ¹⁴ 15 bruydegoms, sitters in Gods plaetse, vergheuers der sonden, 16 ende onser vrouwen reyne ridders te wesen? Wat synt anders ¹⁶ 17 dan namen der lasteringhen? Want sij en sijn toch anders niet, 18 nae Zacharias betuyghen, (misbruyckende soo heur cudde, ¹⁸ 19 ende verlatende het ampt van het vercondighen des godde-20lycken woordts, onder sulcke ydele tytulen) dan warachtighe ²⁰

11-12. veruolchden. Noyt - T veruolchden, noyt
4. dierghelycke - T dierghelycke? 13. schatten Godts - T schatten, goets (vgl. de Engelse versie: ‘the only steward of the gifts, graces, and misteries of God’)

1-2 vader alder loghenen: vgl. Johannes 8:44

3 versiert: verzonnen; voorts ghebrocht: voortgebracht; mogen: kunnen

4 voer: (hier:) tot

6 moghen: kunnen

7 als: zoals; breeder: uitvoeriger

8 factien: daden

9-10 ten ware doer Iudam gheweest: als het niet was geweest door Judas

10 daer hy inghinck: in wie hij invoer (vgl. Johannes 13:27)

10-11 Bisschoppen: bedoeld worden hier de Hogepriester en de overpriesters

14 noch op dees ure.... souden: noch zouden zij dat op dit ogenblik nog altijd worden; indyen: indien

16-18 Ende op heur hoofden.... gheschreuen: vgl. het slot van Openbaringen 13:1

* [E.5.v^o]

18-19 blinckende: schitterende

19 titulen: ere-titels; aengenomen: aangematigde

20 verchieren: opsieren; heur: haar (nl. die macht)

21 begrepen: omvat, gevangen

1 Patriarchen: geestelijken, één rang hoger dan aartsbisschop; Legaten: pauselijke gezanten

1-2 opperste hoofden: klooster-oversten(?)

2 Protonotarissen: leden van het college van pauselijke notarissen, belast met het opmaken der akten in de pauselijke kanselarij (ook als pauselijke eretitel); Eertsdiakenen: (vroeger) geestelijken die een bisschop in diens ambtswerk bijstonden en vervingen

3 Officialen: bisschoppelijke rechters; Prebendarisen: geestelijken die een prebende (inkomsten uit het kerkelijk vermogen) genieten; Vicarisen: plaatsvervangers van een geestelijke (pastoor of bisschop)

5 officien: ambten

6 vanden: door de

6-8 noch daer en is.... mentie af ghemaect: noch wordt daarvan in de H.S. ook maar éénmaal melding gemaakt

10 hem seluen: zichzelf

14 heur: zich

16 synt: zijn het

18 nae Zacharias betuyghen: naar de getuigenis van Zacharia (vgl. Zacharia 11:16-17)

20 onder: onder de schone schijn van

[p. 254]

tekstkritische noten

1 ^* schande-//lycke afgoden. Heur Decreten, Decretalen, inset- ¹2tinghen, reghelen, ordonnantien ende statuten, rechten, vader- ^{2 2-3}3lycke ghewoonten, ende prouincialen, ende Synodalen, ende ³ 4 alle heure ghebruycken niet ghegrondeert synde op Gods ⁴ 5 gheboden ende heylich woordt, en sijn anders niet dan duuel- ^5-66sche geueystheden, lasterende den naem Gods: want den 7 naem der lasteringhen op heur hooft, en is anders niet dan 8 onder eenen eerlycken schyn te onderhouden dat lasterlick is, ⁸ 9 hem seluen daer inne verheffende, ende groot makende. Dese ^{9 9-10} 10 beeste was den Luyparde wel ghelyck vol plecken ende ver- ¹⁰11scheyden masselen, teeckenen der onghestadichheyt, verande- ¹¹12ringen, ende wanckelbaerheyt. Heur voeten waren des Beyrs ^{12-13 12} 13 voeten ghelycke, grouwelycke ende van leelycker ghedaenten, ¹³ 14 bediedende wreetheyt, sturicheyt, hertneckicheyt, ende onrey- ¹⁴15nicheyt. Ende heuren mont scheen te wesen den mont des Leeus. ¹⁵ 16 Hier mede verclarende, dat sij soude wesen vol houerdyen, ¹⁶ 17 rooueryen, moorden ende ouervloedicheyt. Daniël sach in een ¹⁷ 1 gesichte een Leeuwinne, daer het houerdich rijcke der Assirien ^{1 1-2} 2 ende Caldeen by geleken was. By eenen Beyr die hy sach, ² 3 werdt het wreedt rijck der Meden ende Perssen geleken. 4 By eenen Luypart, het onvaste ende onghestadich rijcke der ^4-5 5 Griecken. Die van Assirien ende de Caldeen sijn om heur ^{5 5-6} 6 rooueryen ende houerdye wille, deur den Propheet Esaiam ^6-7 7 ende Nahum, Abacuc, vervloect ende verordeelt. Die van ^7-8 8 Meden ende Perssen, hielden // het volck Gods gheuanghen ^{* 8} 9 in ellendicheyt, alst blyckt inde boecken, Hester, Paralipo- ^{9 9-10}10menon ende Esaias. De Griecken waren ten tijde vanden wree-11den tyran Antiochus oock spijtelyck verstoort teghen tvolck ¹¹ 12 Gods, ghelijck in het boeck der Machabeen openbaerlyck ¹² 13 blijct. Maer dese beeste die S. Ian hier sach, begreep in heur ¹³ 14 dese beesten alle drye die Daniël gesien heeft: te weten, den

11-12. veranderingen, - T veranderingeen, 14-15. onreynicheyt. - T onreynicheyt:

* [E.6.r^o]

1 Decretalen: verzamelingen, van pauselijke wetten

2 statuten: verordeningen; rechten: wetboeken

2-3 vaderlycke: voorvaderlijke, tot de traditie behorende

3 prouincialen, ende Synodalen: provinciale en synodale kerkvergaderingen

4 ghegrondeert: gegrondvest

5-6 duuelsche geueystheden: duivelse huichelarijen

8 onder eenen eerlycken schyn: onder het mom van achtenswaardigheid; onderhouden: naleven, geregeld doen; lasterlick: schandelijk

9 hem seluen: zich zelf; daer inne: daardoor

9-10 Dese beeste.... ghelyck: citaat uit Openbaringen 13:2

10 wel: zeer; plecken: vlekken

11 masselen: smetten, vlekken; onghestadichheyt: onbestendigheid, onbetrouwbaarheid

12-13 Heur voeten.... ghelycke: vervolg van Openbaringen 13:2

12 Beyr: beer

13 ghedaenten: vorm

14 bediedende: wat de betekenis heeft van, doelt op; sturicheyt: onhandelbaarheid

15 Ende heuren mont.... Leeus: vervolg van Openbaringen 13:2

16 Hier mede verclarende: (sluit onmiddellijk aan bij het voorafgaande citaat) waarmee duidelijk wordt gemaakt; sij: nl. ‘dese beeste’ uit reg. 9-10; houerdyen: hovaardij

17 ouervloedicheyt: onmatigheid; Daniël: in margine ‘Daniel. 2.’ (bedoeld wordt wel Daniël 7:1-6, het dieren-visioen van de profeet)

1 gesichte: visioen; houerdich: trotse

1-2 Assirien ende Caldeen: Assyriërs en Chaldeeën (Babyloniërs); daer - by: waarmee

2 geleken was: vergeleken werd (ook in reg. 3); Beyr: beer

4-5 het onvaste ende onghestadich rijcke der Griecken: het wankele en onbestendige rijk der Grieken (van Alexander de Grote)

5 die van Assirien: de Assyriërs

5-6 om heur.... wille: om hun roverijen en hun trots

6-7 deur den Propheet Esaiam ende Nahum, Abacuc: in margine ‘Esaias. 1. Abac. 1.’ (bij de vermelding van de plaats uit Jesaja moet een 3 zijn weggevallen, bedoeld wordt Jesaja 13, ‘de last Babels’; Habakuk 1:6-11; de profetie van Nahum over Assyrië beslaat alle drie de hoofdstukken van het naar hem genoemde Bijbelboek)

7-8 die van Meden ende Perssen: de Meden en Perzen

* [E.6.v^o]

8 het volck Gods: nl. de Joden (tijdens de Babylonische ballingschap)

9 De komma na ‘boecken’ heeft de waarde van een tegenwoordige dubbelpunt

9-10 Hester, Paralipomenon ende Esaias:in margine ‘Hest. 2.3. 2. Para. 3.6. Isai 22.’ (vgl. Ester 2 en 3; 2 Kronieken 36 - 3.6. is een drukfout -; Jesaja 22)

11 Antiochus: Antiochus IV Epiphanes, koning van Syrië (176-164 v. Chr.) eiste van de Joden invoering van de Zeusdienst in hun tempel, hetgeen de opstand der Maccabeeën (167-162) ten gevolge had. (Hij wordt hier onder de ‘Griecken’ gerekend, omdat Syrië een der Hellenistische diadochen-rijken was); spijtelyck verstoort: op honende wijze verstoord, vol hoon en toorn

12 in het boeck der Machabeen: in margine ‘1. Macha. 1.’ (vgl. het apocriefe Bijbelboek 1 Maccabeeën 1); openbaerlyck: duidelijk

13 begreep in heur: omvatte in zich

[p. 255]

tekstkritische noten

1 Luypaert ghelyck van lijue: den Beyr van pooten, ende den 2 Leeu van monde. Daermede heeft ons den heylighen gheest 3 voerseyt, dat in het vervloecte Pausdom oft selsaem rijcke ^3-4 4 Antichristi, soo veel grouwelicheden, afgoderyen, oncuysheyt, 5 moorderyen, ende alderhande boosheden souden sijn alleene 6 als in alle de voergaende rijcken al te samen gheweest sijn, 7 ghelick de gantsche werelt dat nv openlyck sien ende mercken ⁷ 8 mach. Nerghens en was oyt meerder houeerdicheyt, ydelheyt, ⁸ 9 wreetheyt, afgoderye, ouerspel, hoerderye, onreynicheyt, 10 Sodomiterie, nydicheyt, ende gheveystheyt, valscheyt, ende ¹⁰ 11 onghestadicheyt, ydel glorie, ongherechticheyt, touerye, super- ^{11 11-12}12stitie, ende gheueysde gheestelicheyt, dan in dit rijcke Anti- ¹²13christi. Sij hebben den heyligen Tempel Gods meer besmet ^{13-15 13} 14 alleene, dan alle de ongheloouighe rijcken die oyt gheweest 15 sijn altesamen ghedaen hebben int ghemeene. Sij hebben seer ¹⁵ 16 schandelyck het wtuercoren volck Gods (dwelck de vaten ^16-17 17 syner eere ende glorien sijn) verordeelt ende misbruyct. Sij ¹⁷ 18 ^* hebben sijn vrye ende wtver-//coren dienaeren seer ellen- ¹⁸1dichlyck onder heure Decreten ende insettinghen gheuanghen 2 gehouden: de wreetheyt Pharaonis, Antiochij, ende Cayphe, ² 3 by hun tyrannye geleken, en is maer spel oft een schaduwe: ³ 4 want in hun is alle vleesschelyckheyt ende onreynicheyt, alle 5 rasende lust ende wulpscheyt, alle vleesschelycke misbruycken 6 ende beestelyckheyt, gheene naturelycke noch redelyke maniere ^6-7 7 onderhoudende: de wreede Mandamenten teghen den Ioden ⁷ 8 ghemaect, ten versoeke van Ammon ende Antiocho, en sijn ^{8 8-10} 9 by maniere van spreken, byder Antichristen ordonnantien 10 niet te ghelycken: want sij waren alleenlyck tseghen het ¹⁰ 11 lichaem: maer dese sijn teghen der menschen siele. Aldus 12 scheynt het Pausdom (dat rijcke Antichristi) den Luypaert, ¹² 13 den Beyr, ende den Leeu ghelijck te wesen: ghemerckt het ¹³ 14 van de boosheden der andere rijcken niet alleenlycken mede en ^14-15 15 deylt, maer om dat die in alle boosheden, afgoderyen ende ¹⁵

1. den Luypaert ghelyck - T den Luypaert, ghelyck 6. al te samen - T al te sa-//samen 12. gheestelicheyt, - T gheestelicstheyt,
2. Antiochij, - T Antiochy, 12. het Pausdom (dat rijcke Antichristi) - T het Pausdom dat rijcke Antichristi 13. den Beyr, ende den Leeu - T den Beyr ende, den Leeu

3-4 selsaem rijcke Antichristi: monsterachtig rijk van de Antichrist

7 ghelick: gelijk, zoals

8 mach: kan; houeerdicheyt: hovaardij, trots

10 Sodomiterie: homosexualiteit; nydicheyt: afgunst; gheveystheyt: huichelarij

11 onghestadicheyt: onbetrouwbaarheid; ydel glorie: praalzucht

11-12 superstitie: bijgeloof

12 gheueysde gheestelicheyt: gehuichelde vroomheid (In margine ‘Psal. 78.’; in de telling der Statenvertaling Psalm 79, de klacht om de euveldaden der heidenen tegen God, Zijn tempel en Zijn volk, en het gebed om hun bestraffing)

13-15 In margine ‘1. Cor. 36.’ (bedoeld wordt ‘1. Cor. 3.6.’, nl. 1 Corinthiërs 3:16- 17 en 6:19)

13 sij: nl. de aanhangers van ‘dit rijcke Antichristi’; den heyligen Tempel Gods: in de beide Corinthe-teksten wordt daarmede het lichaam bedoeld

15 int ghemeene: gemeenschappelijk

16-17 dwelck de vaten syner eere ende glorien sijn: hetwelk God geschapen heeft tot Zijn eer en glorie (in margine ‘Rom. 9.’, vlg. Romeinen 9:21, waar God vergeleken wordt met een pottenbakker die het ene vat ter ere en het andere ter onere maakt)

17 misbruyct: mishandeld

* [E.7.r^o]

18 vrye: edele

2 Pharaonis, Antiochij, ende Cayphe: van Pharao (vgl. Exodus 1), Antiochus IV Epiphanes van Syrië (vgl. de aant. bij reg. 11 op pag. 254 rechts) en Kajafas (de hogepriester die Jezus veroordeelde en later medewerkte aan de vervolging der apostelen, vgl. Mattheüs 26:57 - 27:2 en Handelingen 4, 5, 6 en 7)

3 geleken: vergeleken; schaduwe: schaduwbeeld, schim van de werkelijkheid

6-7 gheene naturelycke noch redelyke maniere onderhoudende: in strijd met de natuur en de redelijkheid

7 Mandamenten: bevelschriften

8 ten versoeke: op verzoek; Ammon: Haman, de grote vijand der Joden onder koning Ahasveros van Perzië (In margine ‘Hest. 3.4.5.’; vgl. Ester 3-5, in het bijzonder 3:8-15); Antiocho: (buigingsvorm van) Antiochus, waarmee weer Antiochus IV Epiphanes van Syrië wordt bedoeld (In margine ‘1. Mach. 2. 3’; vgl. 1 Maccabeeën 2 en 3, in het bijzonder 3:32-34)

8-10 en sijn byder Antichristen ordonnantien niet te ghelycken: kunnen niet worden vergeleken met de verordeningen van de Antichristussen (het meervoud hangt samen met de ‘sij’ uit reg. 13 vorige kolom)

10 tseghen: tegen

12 scheynt: schijnt

13 ghemerckt: aangezien

14-15 van de boosheden niet alleenlycken mede en deylt: niet alleen deel heeft aan de boosheden

15 om dat die: omdat het deze (nl. de andere rijken)

[p. 256]

tekstkritische noten

1 grouwelen die onder den hemel oyt gheschiet sijn, seuen ^{1 1-2} 2 dobbel faut te bouen gaet. Sij hebben eens Leeuwens mont, ^2-7 3 altijt lasteringhe, veruloukinghen, ende bitterheyt wt bries- ³4schende: de voeten ghelyck de voeten van eenen Beyr, be- ^4-55teekenende heur grijpende begheerlyckheden, loopende tot 6 alle schandelycke boosheden, seer dapper ende snel om bloet ⁶ 7 te storten: als Luypaerden sijn sij bemasselt ende beplekt', ^{7-9 7} 8 met verscheyden ende menigherley onghestadighe fantasien, ⁸ 9 ^* insettinghen, onderhoudinghe, nergens // inne ghestadich noch ⁹ 10 eenvoudich, maer aller weghen veranderlyck ende dwaes, ¹⁰ 11 want die ghene die Gods waerheyt versmayen, die sijn weerdich ¹¹ 12 van Gode verlaten te syne, ende den gheest der loghenen ^{12 12-13} 13 ende dwalinghen tot heurder verdoemenisse aen te hanghen. 14 De draeck seyt Iohannes, die daer sathan de duuel is, gaf dese ^14-2 15 beeste oft vermalendyde gheslachte Antichristi (syn beestelycke ^15-1 1 lichamen) syn gantsche macht, synen lasterlycken stoel, ende syn ¹ 2 moghende authoriteyt ouere. Dese macht hem ouer te gheuen ² 3 en is anders niet dan hem met listen, bedriegerye, practycken, ³ 4 geueystheyt, ende bedroch volmaectelycken bequaem te maken ⁴ 5 om het erm eenvoudich volck te verleyden, ende hem soo ⁵ 6 machtich te maken in alle listicheyt ende valscheyt. Hem 7 synen stoel te laten, is hun hier een rijcke der ydelder glorien, ⁷ 8 gheveystheyt, afgoderye ende grouwel te laten. Syn volle ^8-12 9 macht te gheuen is, om deur allen loghenachtighe teeckenen 10 ende wonderen te wercken, doer bedrieghelycke leeringhen den ¹⁰ 11 ongheloouighen crachtelicken tot heurder verdoemenisse te 12 verduyuelen ende te bedrieghen. Aldus is desen grooten ^{12 12-15} 13 Antichrist een Coninck met Sathan, ouer alle de kinderen der 14 houerdyen: hy besit ende ghebruyct met Lucifer valschelyck ¹⁴ 15 den stoel Godts: sittende in smenschen conscientie, beroemende ^{15 15-16} 16 hem seluen altijts in Gods plaetse te wesen, verleydende het 17 werelts volck, de selue ouerwinnende wt dien dat hyse in ¹⁷ 18 alle manieren van dwalingen // ghebracht heeft. Ende aen- ^{* 18}19gaende den stoel: ghelijck Christus ons Heere met synen ¹⁹

4-5. beteekenende - T beteekende 6. boosheden, - T boosheden: 7. te storten: - T te storten, 9. nergens - T nergers
19. stoel: - T stoel

1 In margine ‘Psal. 9.’ (in de Statenvertaling Psalm 9 en 10 waarvan vooral de laatste een beschrijving geeft van het bedrijf der goddelozen)

1-2 seuen dobbel faut: zevenvoudig

2-7 In margine ‘Roma. 3.’ (vgl. Romeinen 3:14-15, ‘welker mond vol is van vervloeking en bitterheid; hun voeten zijn snel om bloed te vergieten’)

3 veruloukinghen: vervloekingen

4-5 beteekenende: aanduidende

6 dapper: snel

7-9 In margine ‘Roma. 1.’ (vgl. Romeinen 1:26-32, waar een opsomming wordt gegeven van de zonden der goddelozen)

7 bemasselt ende beplekt': besmeurd en bevlekt

8 verscheyden: onderling verschillende; onghestadighe fantasien: onbetrouwbare hersenschimmen

* [E.7.v^o]

9 onderhoudinghe: naleving (van bepaalde voorschriften)

10 aller weghen: (hier in de zin van ‘allewege’) altijd, in ieder opzicht

11 versmayen: versmaden, verwerpen

12 van Gode: door God

12-13 den gheest der loghenen ende dwalinghen: nl. de duivel

14-2 Het gecursiveerde (met uitzondering van ‘seyt Iohannes’) is een citaat van Openbaringen 13:2, laatste gedeelte

15-1 oft vermalendyde.... lichamen: of het vervloekte geslacht van de Antichrist, nl. zijn beestelijke gestalten (dit slaat terug op de kenschetsing der aanhangers van de Antichrist als zijn ‘welpen’: kinderen in ‘beestelycke’ zin; vgl. pag. 251 rechts reg. 14-15 met de daarbijbehorende aantekening)

1 lasterlycken stoel: Godslasterlijke troon

2 moghende authoriteyt: machtig gezag
hem: nl. ‘dese beeste’ uit reg. 14-15 hiernaast

3 practycken: kunstgrepen

4 geueystheyt: huichelarij; bequaem: geschikt

5 erm: arm; soo: zodoende

7 stoel: troon; hun: (hier schakelt Van der Noot over op de aanhangers van de Antichrist, die met het beest worden bedoeld); der ydelder glorien: van praalzucht

8-12 In margine ‘2. Thess. 2.’ (2 Thessalonicenzen 2:9, ‘wiens toekomst is naar de werking des satans, in alle kracht en tekenen en wonderen der leugen’)

10 te wercken: werkzaam te zijn; doer bedrieghelycke leeringhen: door valse leerstukken

12 verduyuelen: in de macht van de duivel te brengen

12-15 In margine ‘[2]. Thess. 2.’ (2 Thessalonicenzen 2:4, ‘de zoon des verderfs, die zich tegenstelt en verheft boven al wat God genaamd of als God geëerd wordt, alzo dat hij in den tempel Gods als een God zal zitten, zichzelven vertonende dat hij God is’)

14 houerdyen: hovaardij

15 stoel: troon

15-16 beroemende hem seluen: zich er op beroemende

17 de selue: dezen (de pluralis is ontleend aan het meervoudig begrip, dat in ‘volck’ besloten ligt); wt dien dat: doordat

* [E.8.r^o]

18 manieren: soorten

19 ons: onze

[p. 257]

tekstkritische noten

1 eewich regnerende Vader, met ootmoedicheyt in den eer- ^{1 1-2}2lycken stoel Gods sit. Alsoo sidt hy (te weten den Paus van 3 Romen, den Antichrist) met synen Vader, den duuel met 4 alle houerdye ende lasteringhen inden verdoemelycken stoel 5 satans. Aengaende sijn macht: ghelijck Christus sijn macht ^5-6 6 van Gode synen Vader ontfanghen hadde: also heeft desen 7 sijn macht van synen vader den duuel ontfangen. Ghelijck 8 Christus vol ghenaden ende waerheyt is, alsoo is desen Anti-9christ vol haets ende nijts, valscheit, leughenen, ende alderley 10 ongherechticheyt: van wiens dwalinghen ende loghenen die ^10-11 11 ongheloouighe ghesmaect hebben. Ghelijck den heylighen ¹¹ 12 gheest Cristi in sijn liefhebbers de verborghentheyt der waer- ¹²13heyt ghewrocht heeft: so heeft ter ander syden den dwalenden 14 ende onsuyueren gheest deses Antichristi sint de doot ende ¹⁴ 15 openbaringhe Christi, inde vianden Christi de verborghentheyt ¹⁵ 16 synder boosheyt ghewrocht. Aengaende sijn authoriteyt, ghe- ^{16-4 16}17lijck Christvs mensche wesende, van GOD macht ontfinck, 18 om soodanighen miraculen te doene als niemandt doen en ^18-19 19 conste. Alsoo doet desen doer den duyuel, doer de heyme- ¹⁹1lycke ghehenghenisse GODS, onder den ongheloouighen ^{1 1-2} 2 hoop. Soo dat hy in alle verkeerde macht, ouerheyt, ende ² 3 authoriteyt, synen vader den duyuel naer volcht, ende te ³ 4 bouen gaet.

5//Want ghelijck hy den godvreesenden Iob van alle syne ^* 6 hauen, goet, kinderen, knechten, ende beesten beroofde, ende ⁶ 7 hem in sijn vleesch, met groote ende smertelycke sweren 8 quelde: alsoo heeft desen grypenden ende ghierighen Leuia- ^{8-12 8 8-9}9than ende boosen moordenaer, met syne verslindende sprinc- ^9-1010hanen, het erm volck van heuren sweete, bloet, pyne ende ^10-11 11 erbeyt, nootdrufte ende leeftochte berooft: den siecken, be-12hoeftighen, ermen, weduwen noch weesen, niet sparende. 13 Geenderhande goeden, hoe booselyck sy vercreghen sijn, en ^13-14 14 moghen heur in hare biechte niet tompasse comen: ende

2-3. (te weten den Paus van Romen, den Antichrist) - T (te weten) den Paus van Romen, den Antichrist 5. macht: - T macht 11. ghesmaect hebben. Ghelijck den heylighen gheest - T ghesmaect hebben, ghelijck heylighen gheest
8-9. Leuiathan - T Leniathan 11. leeftochte berooft: - T leeftochte: berooft

1 regnerende: regerende

1-2 in den eerlycken stoel Gods: op de luisterrijke, heilige troon Gods (De zin loopt met ‘Alsoo’ door; de punt heeft slechts de waarde van een geprolongeerde rust)

5-6 In margine ‘Matth. 28. Ioan. 17. Ioan. 1.’ (vgl. Matheus 28:18, Johannes 17:2, Johannes 1:1)

10-11 die ongheloouighe: de ongelovigen

11 ghesmaect hebben: geproefd hebben, ervaring hebben opgedaan

12 sijn liefhebbers: degenen die Hem liefhebben

14 sint: sedert

15 openbaringhe: nl. in Zijn opstanding

16-4 In margine ‘2. Thess. 2.’ (vgl. 2 Thessalonicenzen 2:11-12, dat in het bijzonder slaat op ‘de heymelycke ghehenghenisse Gods’ uit reg. 19-1)

16 authoriteyt: gezag

18-19 doen en conste: kon doen (de punt sluit de zin niet af, maar geeft slechts een rust aan)

19 desen: nl. de Antichrist

1 ghehenghenisse: toelating

1-2 den ongheloouighen hoop: de massa der ongelovigen

2 ouerheyt: heerschappij

3 naer volcht: navolgt

* [E.8.v^o]

6 hauen: eigendommen

8-12 In margine ‘Psal. 73. 2. Thess. 2. Apoca. 9.’ (vgl. Psalm 74 - nummering Statenvertaling - vers 8a: ‘Zij hebben in hun hart gezegd: Laat ons hen te zamen uitplunderen’; 2 Thessalonicenzen 2:3 en 4, waar de verschijning van de Antichrist wordt aangekondigd; Openbaringen 9:3-5, waar gesproken wordt over de sprinkhanen uit de hel, welke de ongelovigen teisteren)

8 grypenden: inhalige; ghierighen: begerige

8-9 Leuiathan: een o.a. in de door Van der Noot vermelde Psalm 73 (74) voorkomend watermonster, (hier in de betekenis van:) monster (bedoeld wordt de duivel)

9-10 verslindende sprinchanen: vgl. Openbaringen 9:3-5 (bedoeld worden de aanhangers van de duivel, die hierboven werden aangeduid als ‘de beeste’)

10-11 van heuren sweete.... erbeyt: van wat zij zich verworven hadden ten koste van hun zweet, bloed, moeite en inspanning

13-14 geenderhande goeden.... tompasse comen: generlei goederen, hoe zondig verkregen ook, kunnen hun (nl. de Leviathan en zijn satellieten) bij het afnemen van de biecht ongelegen komen (De bedoeling is: zij aanvaarden gretig, als boete vóór en afkoop vàn de hun bij de biecht beleden zonden, elke aardse rijkdom, zonder er zich om te bekommeren hoe deze rijkdom verworven is)

[p. 258]

tekstkritische noten

1 dat meest te beclaghen is, sij besmetten der menschen siele, ^{1-4 1} 2 met gheueystheden, vals ghelooue, ende alle duyuelrye, ² 3 latende hun conscientien tot alder tijt twyffelachtich, wan- ³4hopende ende troosteloos. Eyndelyck, ghelijck in het lichaem ^4-5 5 Christi de gantsche volheyt der godheit woont, alsoo woont ^5-8 6 in dit lichaem Satans de gantsche volheyt alder valscheyt, alle ^6-8 7 boosheyt crachtelyck, substantialyck ende lichamelyck te 8 wercken. Ende ick sach een van heuren hoofden als dootlyck ^8-9 9 ghewont met den sweerde syns monts. Dat is, met verclaringhe ⁹ 10 ende vercondighen synder Euangelie, dwelck cortelinghe ¹⁰ 11 (sint Ian Hus tijt) in Bemen, ende daer nae in Duytslandt ¹¹ 12 wel ghebleken is, ende noch in menigherley plecken der werelt 13 beuonden wordt: als in Engelant, Vrancrijck, Brabant, Schot- ¹³14lant, Polen, en elders: ghelijck yeghelyck dat merckelycken ^14-15 15 sien mach, ten // ware dat wij ooghen hebbende gants blint ¹⁵ 16 willen blyuen. Want eenen yeghelycken is wel kennelyck, ^16-17 17 ende siet wel hoe in veel plaetsen, des Paus aflaten aen deen 1 syde geleyt sijn: sijn macht neder gheworpen, synen naem ¹ 2 wtghewassen, sijn Vagheuier, Missen, beuaerden, Afgoden, ² 3 ende dierghelycke snoode gheueerden gants verbannen ende ³ 4 verworpen syn. Ist dat dit niet een doodelycke wonde aender 5 beesten hooft en is: soo dencke ick datter gheen en is (indien ⁵ 6 dat dit niet een openbaer ende seker teecken syns toecomenden ^6-7 7 vals en is, soo en derfmen geen verwachten). Maer sijn doode- ^{7 7-8}8licke wonde wert wederom ghenesen. Al heeft het Euangelie ⁸ 9 in veel plaetsen ghepredickt gheweest: ende al syn des Paus 10 grouwelen het opperste neder ghekeert gheweest, so blyuen oft ¹⁰ 11 cruypen (ommers in sommighe steden) wederom in heur ¹¹ 12 valsch Priesterschap, gheloften gheen vrouwen te trouwen, 13 ende heur Sodomitische reynicheyt, oorbichte, oft maniere ^{13 13-14} 14 van de selue. Vele en sien niet nauwe op Godts woort, (dwelck ¹⁴ 15 den rechten proefsteen is,) maer dryuen menschelycke leeren, ¹⁵ 16 Paussche instellinghen, al ist heur ghebleken, dat den Paus ^16-18 17 den rechten Antichrist is, ende heure namen wt heur boecken 18 gheschrapt syn: ende soo syn heur ceremonien, die voortijts ¹⁸

3. snoode gheueerden - T snoode, gheueerden 4. niet - T met 7. en is, soo en derfmen geen verwachten). - T en is) soo en derfmen geen verwachten.

1-4 In margine ‘Mat. 23.3.’ (Mattheüs 23 en Mattheüs 3:7-8 richten zich tegen de huichelachtige vroomheid van Farizeeërs en Schriftgeleerden)

1 dat: wat; meest: het meest

2 gheueystheden: huichelarijen

3 hun: nl. van de ‘menschen’ uit reg. 1; tot alder tijt: steeds; twyffelachtich: in onzekerheid verkerende

4-5 In margine ‘Collo. 2.’ (Colossenzen 2:9, ‘want in Hem (= Christus) woont al de volheid der Godheid lichamelijk’)

5-8 In margine ‘2. Thess. 2.’ (2 Thessalonicenzen 2, waar de Antichrist getekend wordt)

6-8 alle boosheyt.... te wercken: om alle boosheid gewelddadig, stoffelijk en lichamelijk te bewerken

8-9 Ende ick sach.... syns monts: In margine ‘Apo. 13.’ (citaat uit Openbaringen 13:3; ‘met den sweerde syns monts’ behoort daar feitelijk niet bij en had dus niet cursief gedrukt moeten worden)

9 dat is: dit (nl. ‘met den sweerde syns monts’) betekent

10 synder: nl. van Christus; dwelck: hetgeen; cortelinghe: onlangs

11 sint Ian Hus tijt: sedert de tijd van Johannes Hus (de leider van een nationaal-reformatorische beweging in Bohemen, die in 1415 op het concilie van Constanz werd veroordeeld en levend verbrand); Bemen: Bohemen; in Duytslandt: (gedoeld wordt op de reformatorische beweging in dit land; hetzelfde geldt voor de landen, die in reg. 13-14 worden vermeld)

13 beuonden: (hier) waargenomen

14-15 yeghelyck dat merckelycken sien mach: ieder dit duidelijk kan zien

15 ten ware dat: of het moest zijnd at

16-17 eenen yeghelycken.... siet wel: voor ieder is het wel duidelijk en ieder ziet wel

1 aen deen syde geleyt: terzijde gesteld, afgeschaft

2 wtghewassen: weggewist; beuaerden: bedevaarten; Afgoden: nl. de heiligenbeelden

3 snoode gheueerden: waardeloos gedoe

5 datter gheen en is: dat er helemaal geen dodelijke wonde voorkomt

6-7 syns toecomenden vals: van zijn aanstaande val

7 en derfmen geen verwachten: behoeft men er geen te verwachten

7-8 Maer sijn doodelicke.... ghenesen: citaat uit Openbaringen 13: 3 (dat dus eigenlijk cursief had moeten worden afgedrukt)

8 heeft (gheweest): is (geweest)

10 het opperste neder ghekeert: ondersteboven geworpen

11 ommers: althans; steden: plaatsen; (cruypen) in: (kruipen) binnen

13 Sodomitische reynicheyt: kuisheid als in Sodom (de stad der homosexualiteit, vgl. Genesis 19:1-11); oorbichte: oorbiecht

13-14 maniere van de selue: een verschijningsvorm daarvan

14 en sien niet nauwe: letten niet nauwkeurig; dwelck: hetwelk

15 rechten: ware, echte (ook in reg. 17); dryuen: brengen in praktijk

16-18 al ist heur ghebleken.... gheschrapt syn: al hebben zij ingezien, dat de Paus de ware Antichrist is en al zijn uit hun boeken de nàmen van deze ‘Paussche instellinghen’ geschrapt (gedoeld wordt hier op de Anglicaanse en wellicht ook op de Lutherse kerk)

18 soo syn (ghenaempt): zo worden (genoemd)
(vorige blz.) voortijts: weleer (nl. toen men deze dingen nog zuiver zag)

[p. 259]

tekstkritische noten

1 maer slecht gheacht en waren, nv nootsakelycke onderhou- ^{1 1-2}2dinghen, goddelycke ceremonien, eerlycke ghebruycken, ende ² 3 sonderlinghe, ende chierlycke instellinghen ghenaempt. Al ^{3 3-9} 4 ^* seg-//ghen sij de Misse int Latyne quaet te wesen, sij prijsense ^4-5 5 in hun sprake voer een voldoende offerhande: andere segghen ⁵ 6 beschermpt te worden met Demitte nobis, oft eenich ander ⁶ 7 onuerstane woort: sommighe willen de vryen wille dryuen, ⁷ 8 sommige en willen geen Papisten wesen, maer sijn haluen, ^8-9 9 ende ergher dan Papisten. Oock is tghesalft hooft tot som- ⁹10mighe plaetsen voer een weynich tijts opghericht met cracht ¹⁰ 1 der eertscher Princen, die voer den Paus moeten strijden, ¹ 2 alst ende daert hem belieft: verworghende, verbrandende alle ^{2 2-3} 3 diet hun belieft, verderuende hun eyghen Landen: vermoor-4dende ende veriaghende hunne ghetrouwe ondersaten, om 5 dat sij de eere Gods te recht soecken, betoouert ende ghe- ^{5 5-6}6dronghen sijnde om dies te doene, deur flatteringhen ende ⁶ 7 schandelicke namen, als Alderchristelycxste Princen, bescher- ^{7 7-8}8mers des alghemeynen Catholycken gheloofs (daer mede des 9 Paus insettingen meynende) ende in deser voeghen wordt ⁹ 10 de wonde genesen. Dit sijn de saluen ende de smeerders. ¹⁰ 11 Ende het gantsche ertryck seyt Ioannes, verwonderde hem van ^11-12 12 de beeste. Het vleesschelyck, dwaes, ende werelts ghesint ^12-3 13 volck, de wijsheyt des heylighen gheests niet verstaende, 14 denckende dat alle die properheden, goddelycke, verdienste- ¹⁴15lycke, ende gheestelicke dingen waren, verwonderende hun, ¹⁵

18 (vorige blz.) heur - T heur 3. chierlycke instellinghen - T chierlycke instellinghe 7. vryen wille - T vryenwille 9. is tghesalft hooft - T ist tghesalft hooft
9. meynende) - T meynende 10. genesen. Dit - T genesen. dit // smeerders. - T smeerders, 12. van de beeste. Het vleesschelyck, - T van de beeste het vleesschelyck,

1 maer slecht gheacht en waren: beschouwd werden als van slechts geringe waarde

1-2 nootsakelycke onderhoudinghen: dingen die noodwendig moeten worden nageleefd

2 eerlycke: hoge, heilige

3 sonderlinghe: bijzondere, voortreffelijke; chierlycke: kostelijke

3-9 In margine ‘Hebr. 9 10 Rom. 5. 9. 10. 11. Gala. 3. 4.’ (vgl. Hebreeërs 9 en 10, Romeinen 5 en 9-11, Galatiërs 3 en 4; in al deze hoofdstukken wordt telkens het Nieuwe Verbond gesteld tegenover het Oude als dat van de verzekerdheid des geloofs tegenover dat der wet)

* F.j.v^o

4-5 sij prijsense.... offerhande: (hier doelt Van der Noot naar alle waarschijnlijkheid op de Anglicaanse Kerk, al staat de juistheid van zijn bewering niet zonder meer vast)

5 in hun sprake: in hun eigen (lands)taal; voer een voldoende offerhande: als een verzoenend offer

6 Demitte nobis: dimitte nobis debita nostra, vergeef ons onze schulden (in dit verband, waar het gaat om groepen buiten de R.K. Kerk, enigszins vreemd, want hier wordt blijkbaar gedoeld op degenen die met een paternoster klaar menen te zijn)

7 onuerstane: onbegrepen; sommighe willen.... dryuen: sommigen willen (de leer van) de vrije wil voorstaan (deze leer was zo algemeen verbreid, dat niet valt na te gaan, op welke groep in het bijzonder wordt gedoeld)

8-9 sommige en willen.... Papisten: (hier kan door Van der Noot zowel aan de Anglicanen als aan de Luthersen zijn gedacht); haluen: halve (Papisten)

9 tghesalft hooft: (met een toespeling op Christus = de Gezalfde, ironisch voor) het met een genezende zalf (vgl. beneden, reg. 10 hiernaast) bestreken, dodelijk gewonde hoofd van het Beest; tot: op

10 voer een weynich tijts: korte tijd geleden; opghericht: overeind gezet, hersteld; met cracht: door middel van de macht

1 Princen: vorsten

2 alst ende daert hem belieft: wanneer en waar deze wil

2-3 alle diet hun belieft: allen die zij willen (dit slaat op de vervolging der Reformatorischen door hun landsvorsten)

5 sij: nl. deze ‘ghetrouwe ondersaten’; te recht: op de juiste manier

5-6 betoouert.... te doene: verleid en er toe bewogen om dit te doen (dit slaat weer op de vervolgende aardse vorsten)

6 flatteringhen: vleierijen

7 namen: (hier voor) titels; Alderchristelycxste Princen (= Vorsten): Paus Pius II (1458-1464) en Paulus II (1464-1471) hadden aan Lodewijk XI van Frankrijk en zijn opvolgers de titel van ‘Allerchristelijkste Majesteit’ verleend, ter herinnering aan Clovis' bekering tot het Christendom omstreeks 500

7-8 beschermers des alghemeynen Catholycken gheloofs: Paus Leo X verleende in 1521 aan Hendrik VIII van Engeland de titel van ‘defensor fidei’, omdat deze zijn ‘Assertio septem sacramentorum’ over de Sacramenten, de aflaat en het pauselijk gezag tegen Luther geschreven had

9 in deser voeghen: op deze manier

10 saluen: (genezende) zalven; smeerders: degenen die met deze zalf (de wonde) bestrijken

11-12 Ende het gantsche.... beeste: met uitzondering van ‘seyt Ioannes’, citaat van Openbaringen 13:3c (feitelijk had dus de gehele zin cursief gedrukt moeten worden); verwonderde hem van: verwonderde, verbaasde zich over

12-3 Het vleesschelyck.... inghestelt sijn: In margine ‘1. Cor. 2.’ (vgl. 1 Corinthiërs 2:14, ‘maar de natuurlijke mens begrijpt niet de dingen die des Geestes Gods zijn; want zij zijn hem dwaasheid, en hij kan ze niet verstaan, omdat zij geestelijk onderscheiden worden’)

14 properheden: fraaiigheden

15 verwonderende hun: zich verbazend

[p. 260]

tekstkritische noten

1 verheffent, prijsent, ende houdent in grooter weerden, iae ¹ 2 bouen alle de dinghen die van God verordent ende inghestelt ² 3 ^* sijn, ende heur wtnemen-//de verblintheyt is soo groot, dat ³ 4 sij heur oude wtsinnicheyt ende raserye niet en willen of en ⁴ 5 connen verlaten, want als sij hopen dat heur oude ende quade ⁵ 6 ghewoonten sullen blyuen dueren, dan slaen sij van blyschappe 7 hun handen te gadere, ende singhen met den Papen, Gau- ^7-88deamus. Ende sy aenbidden den Draeck, Die der beesten de ^{8-9 8} 9 macht gaf: dat is, sij verblyden heur in heurder herten, ho- ⁹10pende dat langhe dueren sal, namelyck als sij sijn hooft in hun ¹⁰ 11 regierders wederom ghenesen sien: de goddelicke Predicanten ^11-13 12 verbrant, de Leeraers des volcx ghedoot, oft veriaecht, ver-13uolcht, ende gheboden te swijghen, ghelijck wij dat in onsen 14 landen ghesien hebben.

1Alle de gene die den Draeck aenbidden, die aenbidden ooc ^1-2 2 de beeste, want ghelijck de ghene die Christum aenbidden, ^2-3 3 die aenbidden oock synen Vader: Alsoo oock alle die den 4 Antichrist aenbidden, dat is die heur tot syne gheboden, ^4-5 5 Missen, ende ordonnantien bewillighen, die aenbidden oock 6 alle den duyuel, waeraf hy sijn boosheyt ontfanghen heeft. ⁶ 7 Wie isser deser beesten ghelyck? In wtwendighe blinckende ^{7 7-8} 8 wercken, oft wtwendighe onderhoudinghe der verualster ende 9 versierder Religien? Wie isser machtich teghen heur te strijden? ⁹. 10 segghen sij, ghemerct dat de wereltlicke ouerheit heur saecken ¹⁰ 11 soo dapperlyck ter herten neempt, ende beschermpt: de ¹¹ 12 papisten soecken alle middelen, tsy met listen, valscheyt, oft ¹² 13 ghewelt, om heur ouerspelighe, gheueysde, ende vermomde // ¹³ 14 Kercke in heure heerlyckheyt, hoocheyt, ende heylighen ^* 15 schijn te houden, gheen schalcheyt, list, oft bedrieghelycke ¹⁵ 16 vonden en laten sij onbeproeft noch onversocht, om daer ¹⁶ 17 mede te maken dat het volck heur voer gheestelycke ende ¹⁷ 18 eerwerdighe lieden souden achten, ende heur houden souden ¹⁸ 19 voer lieden van onwtsprekelycke ende onbegrijpelycke macht ^19-20 20 te wesen. Daer volcht naer inden seluen tijt ende Capittele: ²⁰

8-9. de macht gaf: - T de macht gaf, 11-12. de goddelicke Predicanten verbrant, - T de goddelicke Predicanten, verbrant, 13-14. veruolcht ende gheboden te swijghen, - T veruolcht hebben, ende gheboden te swijghen, [Ik heb hier tot een drukfout geconcludeerd op grond van de parallelle tekst in de Franse versie, fol. G 1 recto: ‘....nomméement quand ilz voyent sa teste en leurs gouuerneurs de rechef guarie: Les Predicans de Dieu bruslez, les instructeurs de peuple occis ou dechassez, persecutez & imposé silence de se taire...’]

1 in grooter weerden: in hoge eer

2 (houdent) bouen: (stellen het) boven; van: door

* F.ij.r^o

3 wtnemende: buitengewone

4 wtsinnicheyt ende raserye: dwaasheid en waanzin

5 als: telkens als, zodra

7-8 Gaudeamus: laten wij ons verheugen (eerste woord van de introïtus van de Mis ter ere van Maria op Maria-Hemelvaart)

8-9 Ende sy aenbidden.... macht gaf: citaat van Openbaringen 13: 4a (ook hier is dus slechts de eerste helft van het citaat gecursiveerd)

8 der beesten: aan het Beest

9 heur: zich

10 dat: dat het; sijn hooft: nl. het oorspronkelijk ter dood gewonde, maar weer genezen hoofd van het Beest

11-13 de goddelicke.... te swijghen: (wat betekent dat zij) de godvrezende predikers verbrand (zien), de leraars van het volk gedood of verjaagd, vervolgd en getroffen door een spreek-verbod

1-2 die aenbidden ooc de beeste: vgl. Openbaringen 13:4b (‘en zij aanbaden het beest’)

2-3 ghelijck de ghene.... Vader: (anacoluthische constructie; versta:) zoals degenen, die Christus aanbidden, ook Zijn Vader aanbidden

4-5 heur bewillighen tot: instemmen met

6 waeraf: van wie

7 Wie isser.... ghelyck: citaat van Openbaringen 13:4c; deser beesten: aan dit Beest

7-8 blinckende wercken: schitterende daden

9 versierder: verzonnen; Wie isser.... strijden: citaat van Openbaringen 13:4d

10 ghemerct dat: aangezien; heur: nl. van ‘dese beeste’

11 dapperlyck ter herten neempt: flink behartigt

12 tsy: hetzij

13 gheueysde: huichelachtige; vermomde: (wel met een toespelling op Mattheüs 7:15 over de wolven in schaapsklederen)

* F.ij.v^o

15 schalcheyt: bedrog

16 vonden: kunstgrepen; onversocht: niet geprobeerd

17 gheestelycke: vrome

18 souden: (het meervoud is ontleend aan de collectieve betekenis van ‘volck’)

19-20 voer lieden.... te wesen: (contaminatie van ‘voer lieden van.... macht’ en ‘lieden van.... macht te wesen’)

20 volcht naer: volgt op; inden seluen tijt ende Capittele: als iets wat tegelijkertijd plaats vindt en in hetzelfde (Bijbel)hoofdstuk wordt vermeld

[p. 261]

tekstkritische noten

1 Ende heur was eenen mont ghegheuen groote dinghen ende laste- ^{1-2 1}2ringhen te spreken. Als hen die waerheyt des Heeren geopen-3baert was, en dancten sij gode daer niet af, maer werden ijdel ³ 4 in heure ghedachten. Ende daerom gafse GOD ouer in schan- ^4-75delycke lusten heurder herten, met onghelooue verduystert, ⁵ 6 ende in eenen verkeerden sin, also dat sij wijs meynende te ⁶ 7 wesen, dwaser gheworden sijn, dan sij oyt te voren waren. 8 Nv spreken sij in heur Concilien, Consistorien, ende ser- ^{8 8-9}9moonen groote lasteren teghen God ende synen Christum, ⁹ 10 het volck Gods moet heur deur wreede mandamenten met ^{10 10-12} 11 Roomsche bedeleryen, ende snoode gheleende insettinghen 12 dienen, wat grouwel sy daer ooc af hebben: geen heylighe ¹² 13 schrifture en mochter ghelesen oft in ghemeyn sprake gedruct ¹³ 14 worden, want de schrifture (segghen sij) moet alleenlyck 15 verstaen worden na hun profijt, gheliefte, ende goet duncken: ¹⁵ 16 Hoe soude de beeste anders van heurder wonden ghenesen 1 connen worden? want die schrifture ongheualst gheeft heur ¹ 2 de wonde. Sij en wil-//len niet dat wij Christvm voer ^* 3 onsen Salichmaker souden nemen sonder onse verdienste. ³ 4 Het Nachtmael des Heeren, dwelck ten rechten by de schrif- ^{4-6 4}5ture een ghemeynschap des lichaems ende bloet Christi ghe-6naempt is, moet nv van eerst een nieu cruyssinge sijns lichaems ⁶ 7 sijn, waer inne eenen verrader alleene, als in een batement ^7-9 8 spel, oft sesse personagie spel, te weten, Iudas, Annas, Caiphas, 9 Herodes, Pilatus, ende de Ioden. Den houwelycken staet ^9-12 10 werdt van heur voer onreyn ghehouden, niet teghenstaende ¹⁰ 11 dat hy van Gode als een reyne ende goddelycke insettinghe ^{11 11-12} 12 inghestelt is. Gheen Pauselycke beloften van Monicken en ¹² 13 moghen ontbonden oft ghebroken worden, al weetment wel ¹³ 14 dattet een duyuelsche saecke is, die veel hondert duysent 15 Sodomyten ghemaect heeft. Ten anderen, sonder de blinde ^{15 15-1}

2. spreken. Als hen - T spreken, als hen

1-2 Ende heur was.... spreken: citaat van de eerste helft uit Openbaringen 13: 5

1 heur: nl. aan ‘de beeste’

3 daer af: daarvoor

4-7 In margine ‘Rom. 11. 21. Deut. 21.’ (‘Rom. 11’ is een drukfout voor ‘Rom. 1.’: Romeinen 1:21-22, dat hier wordt geciteerd; Romeinen 21 bestaat niet, de toevoeging van ‘21’ is wel een drukfout, onder invloed van de volgende verwijzing; Deuteronomium 21:18-21 geeft voorschriften omtrent de wijze van bestraffing van een weerspannige zoon)

5 met onghelooue: door ongeloof

6 verkeerden sin: ontaardheid (eigenlijk ‘een verdraaide geest’: een geest die de dingen tegengesteld ziet aan wat ze zijn)

8 Consistorien: vergaderingen van geestelijken, geestelijke rechtbanken

8-9 sermoonen: preken

9 lasteren: smaadredenen

10 het volck Gods: de werkelijke vromen; deur wreede mandamenten: op grond van wrede voorschriften

10-12 met Roomsche....dienen: behulpzaam zijn in hun bedelarijen ten bate van Rome, en de nietswaardige inzettingen, die zij het (nl. ‘het volck Gods’) hebben toebedeeld

12 wat grouwel sy daer oocaf hebben: hoezeer zij (het meervoud is ontleend aan de collectieve betekenis van ‘volck Gods’) daar ook van gruwen

13 in ghemeyn sprake: in de volkstaal (in tegenstelling tot het Latijn)

15 na hun profijt: tot hun voordeel; (na hun) gheliefte: naar hun believen

1 die schrifture ongheualst: de Schrift, wanneer deze niet vervalst is

* F.iij.r^o

3 sonder onse verdienste: zonder dat wij dit (door onze goede werken) hebben verdiend

4-6 dwelck.... ghenaempt is: in margine ‘1. Cor. 10.’ (1 Corinthiërs 10:16)

4 ten rechten: terecht; by: door

6 van eerst: van het begin af, (dus) helemaal; een nieu cruyssinge sijns lichaems: (toespeling op de leer der transsubstantiatie, volgens welke zich bij de Mis het offer van Christus herhaalt)

7-9 waer inne.... de Ioden: waarbij dan slechts één enkele verrader optreedt (bedoeld wordt de celebrerende priester), zoals in een rederijkersspel of een zes-personen-spel (bedoeld wordt klaarblijkelijk een spel, waarin één speler achtereenvolgens de zes rollen vervult), namelijk met Judas, Annas, Kajafas, Herodes, Pilatus en de Joden

9-12 In margine ‘1. Tit. 4.2. Tit. 4.’ (‘Tit.’ is een drukfout voor ‘Tim.’; bedoeld worden 1 Timotheus 4:1-5, waar gesproken wordt van ‘leringen der duivelen’ als huwelijksverbod en gebod tot onthouding van bepaalde spijzen, en 2 Timotheus 4:4, ‘zij zullen hun gehoor van de waarheid afwenden, en zullen zich keren tot fabelen.’)

10 van heur: door hen

11 van Gode: door God

11-12 In margine ‘Heb. 13.’ (Hebreeërs 13:4, ‘het huwelijk is eerlijk onder allen en het bed onbevlekt, maar hoereerders en overspelers zal God oordelen’)

12 Pauselycke beloften van Monicken: door de Paus ingestelde monniks-geloften (van huwelijks-onthouding)

13 moghen: kunnen; weetment: weet men het

15 Sodomyten: (hier wel in de ruimere zin van) zedelijk ontaarden; ten anderen: in de tweede plaats

15-1 blinde mommelinghen: onbegrijpelijke mompelingen

[p. 262]

tekstkritische noten

1 mommelinghen ende hant opt hooft legghingen eenich Pries- ^1-22ters, en moghen de sonden niet vergheuen worden (soo sy ² 3 segghen) want hier doer wordt haer rijck onderhouden, ende ³ 4 veel meer grouwelycke woorden sijn doer sijnen mont wtghe- ⁴5sproken gheweest, ende noch daghelycx worden, die ick hier ^5-10 6 om die cortheyt des tijts, ende oock op dat ick den goet- ^{6 6-7}7willighen Leser niet moyelyck en valle, ende dat ick mijnen ⁷ 8 tijt beter bestede, wille ickt hier mede laten, ende den Leser ⁸ 9 hier mede (hope ick) te vreden sijn sal, ende hem ghenoeghen ^9-10 10 laten.

11 ^*//Nochtans en mach ick hier niet ongheraect laten de groote ¹¹ 12 lasteringhe die sij bedrijuen als sij segghen, dat de heylighe ^12-14 13 Kercke, deur de eenighe cracht heurder saluinghen ende 14 scheringhe ontfanghen wordt, sluytende daer mede buyten 15 alle andere menschen van wat state sij sijn, die sij alle leecke ¹⁵ 16 noemen, ende onder desen valschen aenghenomen titel willen ¹⁶ 17 sij voer salichmakers der menschen sielen ghehouden worden: 18 segghende dat heure Missen, voldoende offerhanden sijn voer ¹⁸ 19 leuende ende voer doode, rechtuerdichmakende, helpende, 20 troostende, ende de menschen, ex opere operato, behoudende ²⁰ 21 ende salichmakende. Ende ouer heur grouwelijcken ende 1 stinckenden hoop der Antichristen maken sij de Keysers, ¹ 2 Coninghen, hoofden ende regierders: alleenlyck om van ^2-3 3 henlieden in alle heure boosheyt onderhouden te worden. De ³ 4 Coninghen sijn in polityke ende wereltlycke saken hoofden 5 ende opperste van Gode verordent; maer verre sij dat een ⁵ 6 Goduresende Coninck die sij toch verachten, wederspannich ^6-7 7 ende ongehoorsaem sijn, hun hooft soude sijn, en sulcken ^7-8 8 tytel aen hem soude nemen, dat Sathan alleenlyck is: want de ^{8 8-10} 9 duyuel (seyt Iob) is het eenich hooft ouer alle kinderen der 10 houerdyen. Ende heur werde macht ghegheuen (seyt den text) ^{10 10-11} 11 om 42 maenden lanck te doene, dwelcke sijn de dry Iaren ende ^{11 11-12} 12 een half van Helias, ende eenen haluen tijt Danielis, ende de ^{12 12-13} 13 duysent tweehondert ende tsestich daghen Iohannis. Sij dede ^{13 vorige blz.-3}

21 salichmakende. Ende - T salichmakende, ende
13 Iohannis. Sij dede - T Iohannis, sij dede

1-2 eenich Priesters: door de een of andere priester

2 en moghen niet: kunnen niet; soo: zoals

3 haer: hun; onderhouden: in stand gehouden

4 doer sijnen mont: nl. door de mond van het Beest

5-10 die ick hier.... ghenoeghen laten: (anacoluthische constructie; het slot van de met ‘die ick hier’ begonnen relatieve bijzin blijkt vervangen door de hoofdzin ‘wille ickt hier mede laten’)

6 om die cortheyt des tijts: ter wille van de korte (beschikbare) tijd, uit tijdsgebrek

6-7 goetwillighen: vriendelijke

7 moyelyck en valle: lastig val, verveel; dat: opdat

8 hier mede: hierbij

9-10 hem ghenoeghen laten: zich tevreden stellen

* F.iij.v^o

11 mach: kan; ongheraect: onvermeld

12-14 dat de heylighe Kercke.... ontfanghen wordt: dat (het deelgenootschap in) de heilige Kerk alleen maar verkregen wordt door hun zalvingen en kruinschering (bij de priesterwijding)

15 van wat state: van welke rang of stand

16 aenghenomen titel: aangematigde rechtsgrond

18 voldoende: verzoenende

20 ex opere operato: uit kracht van wat (daarbij) is verricht

1 Antichristen: Antichristussen; maken sij: stellen zij aan

2-3 van henlieden: door hen

3 onderhouden: in stand gehouden

5 opperste: hoogste bestuurders; van Gode: door God; verre sij: (nl. naar de wens der Papisten; de betekenis wordt dus:) zij wensen allerminst

6-7 die sij toch.... ongehoorsaem sijn: in margine ‘Matth. 15.’ (vgl. Mattheus 15:1-14, waar Christus zich tegen de Farizeeërs richt)

7-8 sulcken tytel aen hem soude nemen: zich zo (nl. ‘hun hooft’) zou noemen

8 dat: wat (dit relativum slaat, over het tussenzinnetje heen, terug op ‘hun hooft’)

8-10 In margine ‘Iob. 41. Act. 13.’ (vgl. Job 41:25b ‘hij is een koning over alle jonge hoogmoedige dieren’, wat slaat op de Leviathan, die door Van der Noot boven reeds met de duivel is geïdentificeerd; Handelingen 13:10, waar Elymas de tovenaar een kind des duivels wordt genoemd)

10 houerdyen: hovaardij

10-11 Ende heur.... te doene: citaat van de tweede helft uit Openbaringen 13:5

11 te doene: nl. dit (‘groote dinghen ende lasteringhen te spreken’, vgl. het citaat van de eerste vershelft hierboven pag. 261 links, reg.1-2); dwelcke: welke (nl. die 42 maanden)

11-12 de dry Iaren ende een half van Helias: de drie en een half jaar, dat de profeet Elia onder koning Achab alle dauw en regen deed ophouden, als straf voor de Baälsdienst bij koning en volk (in margine ‘3. Reg. 17.’ = 1 Koningen 17)

12 eenen haluen tijt Danielis: vgl. Daniël 12:7, waar sprake is van ‘enen bestemden tijd, bestemde tijden, en ene helft’ (in margine ‘Da. 12.’)

12-13 de duysent.... daghen Iohannis: Johannes noemt in de Openbaringen tweemaal het getal van 42 maanden (= 1260 dagen), nl. in 11: 2 en in het geciteerde 13: 5b (in margine ‘Apo. 11.13.’)

13 vorige blz.-3 sij dede.... te lasteren: citaat van Openbaringen 13:6 (dat feitelijk dus cursief gedrukt had moeten zijn)

[p. 263]

tekstkritische noten

1 ^*heu-//ren mont open tot lasteringhe teghen Godt om sijnen 2 naem, ende om sijn tente, ende de inwoenders des hemels te ² 3 lasteren. Die tente Godts, is Christus Iesus daer die volheyt ³ 4 Gods in woont: by de inwoenders des hemels wordt ghemeynt ⁴ 5 sijn warachtighe ghemeynte, van de welcke de Enghelen 6 oock niet af ghesloten en sijn. Dese inwoonders sijn de gene ⁶ 7 die een hemels leuen leyden, in een onbesmet ghelooue, die ^7-8 8 dinghen die daer bouen, ende niet opder eerden syn soeckende, 9 God den Vader inden gheest ende waerheyt aenbiddende, ⁹ 10 warachtige Christenen tot den eynde toe blyuende ende ^10-11 11 volherdende: veel sijnder in desen hemel ghegaen, maer sij en 12 sijnder niet al volstandich in ghebleuen tot den eynde heurs ¹² 13 leuens, dwelcke seer te beclaghen is. Ende dese beeste oft ^{13 13-15} 14 beestelycken Antichrist werde macht ghegheuen teghen de 15 heylighen te stryden, sij quellen steedts met ghewelt, ende 16 met hunne vleesschelycke ende wereltlicke policyen, ordon- ¹⁶17nantien, ende authoriteyt, de reyne ghetuyghen ende Predi- ¹⁷18canten des Heeren, van hem (ghelijck sijn Apostelen waren) ¹⁸ 1 in sijn heylich woordt gheleert, in alder manieren ghelijck ¹ 2 de erghe gheestelyckheyt der Ioden ten tijden Christi en ² 3 synen Apostelen dede: sij vervolchdese met wreede voort- ^3-44roepinghen, banninghen, vier ende sweert, met den wreeden ⁴ 5 Pharao ende Antiochus, om daer mede te betoonen, dat ^{5 5-7} 6 Christus een teecken der wedersprekinghe, ende eenen steen des 7 aen-//stoots is. Sij soecken hier, sij iaghen daer, ende nummer- ^{* 7-8}8meer en houden sij op van rasen, voer dat sij hem in de ghe- ⁸9uanckenisse ghesteken ende vast gesloten hebben: noch en ⁹ 10 sijn sij hier mede niet te vreden, voer dat syse in de teghen- ^10-1111wordicheyt der blinder werelt, achteruolghende heur placcaten ¹¹ 12 (om het werelts volck in heure dwalinghe te houden) ouer- ¹²

18 des Heeren, van hem (ghelijck sijn Apostelen waren) in enz. - T des Heeren van hem, ghelijck sijn Apostelen waren in enz.
9. gesloten - T geesloten

* F.iiij.r^o

2 tente: Tabernakel

3 daer: waar (vgl. Colossenzen 2:9, ‘want in Hem woont al de volheid der Godheid lichamelijk’)

4 by de inw. wordt ghemeynt: met de inw. wordt bedoeld

6 af ghesloten: uitgeslaten

7-8 die dinghen: de dingen

9 God den Vader.... aenbiddende: In margine ‘Ioan. 4.’ (Johannes 4:24, ‘God is een geest, en die Hem aanbidden, moeten Hem aanbidden in geest en waarheid’)

10-11 warachtighe Christenen.... volherdende: In margine ‘Matth. 24. Luc. 9.’ (Mattheüs 24:13, ‘maar wie volharden zal tot het einde, die zal zalig worden’; Lucas 9: 23-26, waar Christus Zijn discipelen o.m. voorhoudt ‘zo wie zijn leven verliezen zal om mijnentwil, die zal het behouden’)

12 al: allen; volstandich: standvastig

13 dwelcke: hetgeen

13-15 Ende dese beeste.... stryden: (met uitzondering van de woorden ‘oft beestelycken Antichrist’) citaat van Openbaringen 13:7a (echter niet gecursiveerd)

16 policyen: verordeningen

17 reyne: zuivere, ware

18 van hem: door Hem

1 gheleert: onderwezen

2 erghe: boze

3-4 sij vervolchdese... sweert: In margine ‘1. Cor. 6 Act. 4. 6.’ (bedoeld wordt wel 2 Corinthiërs 6:4-10, waar Paulus o.m. over zijn vervolging spreekt; Handelingen 4 en 6, waar resp. Petrus met Johannes, en Stefanus voor de Joodse Raad terecht staan); voortroepinghen: dagvaardingen

4 banninghen: verbanningen; met: tezamen met, (hier in de zin van) evenals

5 Pharao: In margine ‘Exod. 1.’ (vgl. Exodus 1, over de onderdrukking der Joden in Egypte); Antiochus: Antiochus IV Epiphanes van Syrië (176-164 v. Chr.), die van de Joden invoering van de Zeusdienst in hun tempel eiste, wat tot de opstand der Maccabeeën leidde (in margine ‘Hest. 3.1. Macha. 1.’ De verwijzing naar Ester 3 slaat niet terug op een zinspeling in de tekst, maar doelt op een analoog geval van vervolging; voor Antiochus' optreden, zie het apocriefe Bijbelboek 1 Maccabeeën 1); betoonen: bewijzen

5-7 dat Christus.... aenstoots is: In margine ‘Mat. 20. 12 Luc. 2. 1. Pet. 1.’ (de nummering der Mattheüs-hoofdstukken is corrupt; wat met 20 bedoeld wordt, kon ik niet terugvinden; 12 moet zijn 21, vgl. Mattheüs 21:42-44. Zie verder Lucas 2:34b; ook in de verwijzing naar 1 Petrus schuilt een drukfout, bedoeld wordt 1 Petrus 2:7)

* F.iiij.v^o

7-8 nummermeer: nooit

8 van rasen: met woeden; hem: (het enkelvoud kan alleen slaan op Christus; wij zouden echter, in verband met het vervolg, ook hier een meervoud verwachten: se, nl. ‘de reyne ghetuyghen ende Predicanten des Heeren’)

9 ghesteken: gesloten, (hier) geworpen; vast gesloten: veilig opgesloten

10-11 in de teghenwordicheyt der blinder (= verblinde) werelt: (dus) in het openbaar

11 achteruolghende: handelende volgens

12 heure: nl. van ‘het werelts volck’ (het meervoudige possessivum vindt zijn oorsprong in de collectieve betekenis van ‘volck’)

[p. 264]

tekstkritische noten

1wonnen hebben: hoewel syse voer God niet ouerwonnen en 2 hebben, ende doense dan weder roepen. Oft indyen sij stant- ²3vastelyck inder waerheyt blyuen staen, soo doen syse, het sy 4 deur water, oft met vier, de pynelycxste doot lyden. Ende ^4-6 5 dese beeste was ouer alle gheslachten, volcken, tonghen, Heydenen, 6 macht ghegheuen. Want dese Antichristen en sparen niemanden ⁶ 7 cleyn noch groot, hooghe noch leeghe, rijck noch erme, 8 crancke noch ghesonde, gheleerde noch ongheleerde: maer 9 sij moeten beuel ouer hen hebben, al ist met ghewelt, ten ⁹ 10 minsten moeten sij tsiaers de lieden eens voer heur te bichten ¹⁰ 11 hebben, om te weten hoe sij ghesint sijn: weer sij ingheboren ^11-12 12 oft vremdelinghen sijn, regeerders oft vanden ghemeynen ¹² 13 volcke sijn. Daer en hulpt gheen ontschult, oft anders moeten ¹³ 14 sij onder de dieuen met Christo inde Vierschare staen. ¹⁴ 15 Dese macht en hebben sij niet alleen in een plaetse, maer sij ¹⁵ 16 hebbense in allen Landen, spraecken, en in elcke stadt: ende ¹⁶ 17 in elck huysghesin moeten sij te doene hebben, allen menschen ^{17 17-18} 18 ghelooue verderuende.

1//Want alle de inwoonders der eerden, moeten dese beeste ^{* 1-2} 2 aenbidden. Sij moeten heur tot heuren grooten grouwel be- ^2-33willighen, sij moeten God lasteren, ende hunne vuyle instel-4linge onderhouden, ende heuren menschen dreck eten. Die ^{4 4-9} 5 inwoenders der eerden die heur seluen meer dan GOD, ende ^{5-6 5} 6 heur vleesch meer dan sijn waerheyt lief hebben, die hunnen 7 troost op die rappige verdiensten ende onreyne verweruinghen ⁷ 8 deser beestelycker hypocriten setten, ende niet op Gods soete ⁸ 9 beloften. Welcker namen niet gheschreuen en syn int boeck des ^9-10 10 Lams. Die van Christo niet ghepresen noch deur sijn wordt ¹⁰ 11 ende beloften aenghenomen en sijn, die met de gherechtighe ¹¹ 12 als lidtmaten eens verborghens ende gheestelycken lichaems

10. bichten - T bichten 16-17. stadt: ende in elck huysghesin moeten sij - T stadt, ende in elck huysghesin: moeten sij
6-8. die hunnen troost op die rappige verdiensten ende onreyne verweruinghen deser beestelycker hypocriten setten, - T die hunnen troost op die rappige verdiensten ende onreyne verweruinghen deser beestelycker hypocriten secte, [in beide gevallen cursivering van mij. Ik heb tot een drukfout geconcludeerd, zowel omdat anders het verbum in dese bijzin ontbreekt, als ook omdat het woord ‘secte’ in dit verband uit de toon valt] 12. lichaems - T lich//haems

2 weder roepen: herroepen; sij: nl. de gevangenen

4-6 Ende dese beeste.... ghegheuen: citaat van Openbaringen 13:7b

6 Antichristen: Antichristussen; niemanden: (accusatief-vorm van) niemand

9 beuel: macht

10 tsiaers eens: éénmaal per jaar; voer heur: vóór zich, in hun tegenwoordigheid; bichten: biechten

11-12 weer - oft: hetzij - hetzij

12 ghemeynen: gewone

13 hulpt: helpt; ontschult: verontschuldiging, rechtvaardiging van zijn gedrag

14 dieuen: misdadigers; met Christo: In margine ‘Matth. 27. Marc. 15. Luc. 23. Ioan. 19. Tim. 3.’ (Mattheüs 27:38, Marcus 15:27-28, Lucas 23:32-33 en Johannes 19:18 vermelden alle de kruisiging van Jezus tussen twee misdadigers; 2 Timotheüs 3:12 luidt: ‘En ook allen die godzaliglijk willen leven in Christus Jezus, die zullen vervolgd worden’); inde Vierschare staen: terecht staan

15 een: één enkele

16 (in allen) spraecken: in alle talen, (dus) bij alle volken

17 te doene hebben: iets te maken hebben

17-18 allen.... verderuende: (het) geloof dodend bij alle mensen

* [F.5.r^o]

1-2 Want alle.... aenbidden: citaat van Openbaringen 13:8a

2-3 heur bewillighen tot: instemmen met

4 menschen dreck: (wel met een bijgedachte aan Fillippenzen 3:8)

4-9 (vlg. blz.). Die inwoenders der eerden.... moeten hem (nl. het Beest) aenbidden: (één doorlopende zin, waarvan de door mij geciteerde woorden de hoofdzin vormen. Het tussenliggende gedeelte bestaat uit een lange reeks relatieve bijzinnen bij het subject; de punten, welke occasioneel voorkomen, hebben slechts de betekenis van een geprolongeerde rust)

5-6 die heur seluen.... lief hebben: In margine ‘2. Tim. 3.’ (2 Timotheüs 3:2a en 4b ‘want de mensen zullen zijn liefhebbers van zichzelve.... meer liefhebbers der wellusten dan liefhebbers Gods’)

5 heur seluen: zichzelf

7 troost: vertrouwen; rappige: schurftige

8 deser beestelycker hypocriten: van deze Beestelijke huichelaars

9-10 welcker namen.... des Lams: citaat van Openbaringen 13: 8b 10-1 (vlg. blz.). die van Christo.... geregistreert en sijn: In margine ‘Luc. 10 Roma. 11.1. Cor. 6. Philip. 3.’ (vgl. Lucas 10:16, Romeinen 11:24, 1 Corinthiërs 6:11, 15a en 17, Filippenzen 3:9, waar telkens gewezen wordt op de nauwe verbinding tussen Christus en de Zijnen)

10 van Christo: door Christus; wordt: woord

11 de gherechtighe: de rechtvaardigen

[p. 265]

tekstkritische noten

1 in hem niet geteeckent ende geregistreert en sijn, wiens erfdeel ¹ 2 met hem int Landt des leuigenden niet en is, die niet en sijn ^{2 2-11 2-3} 3 vanden cleynen ghetale die God de Vader Christo ghegheuen ³ 4 heeft, om in eenen gheest met hem deelachtich te wesen, die ⁴ 5 van hem tot den eewighen leuen niet gheordineert, gheschickt, ⁵ 6 noch in sijn voerwetenschappe opgheschreuen en sijn, noch ⁶ 7 van hem van den beghinne der werelt om syne onbevlecte ⁷ 8 kinderen in Christo te wesen, niet vercoren en sijn: 9 moeten hem aenbidden. Het Lam datter ghedoot was, is ⁹ 10 Christus, die daer alleene wech nempt de sonden der werelt, ¹⁰ 11 in wien alleenlycken het leuen is, want hy is het leuen selue.

12 ^*//Nochtans en is hy het leuen niet, dan der gheender die in ¹² 1 hem gheloouen. Dat daer vanden aenvanck der werelt ghedoot ^1-2 2 word, voer alle de ghene die hy gheschapen heeft om salich ² 3 te worden, alsoo dat sijn eenighe doot, verrijsen, opvaert, ³ 4 deur de beloefte Gods, heurder alder salicheyt is: want sij ^{4 4-6} 5 hebben al van een gheestelycke spijse gheten, ende wt eenen ⁵ 6 gheestelycken steen gedroncken: al ist dat hy lange naer hun ⁶ 7 inden vleessche quam, hy vertradt alleenlyck het hooft der ^{7 7-8} 8 slanghen: Vanden beghinne der werelt heeft hy in sijn lidt- ^8-99maten ghedoot gheweest, ghelijck het openbaerlyck blijct ^{9-11 9} 10 inden rechtuerdigen Abel, Hieremia, Ian de Dooper, ende ¹⁰ 11 dierghelycke. Die vanden Lamme in het boeck des leuens ¹¹ 12 niet geschreuen en sijn, die sijn in het boeck der doot geteekent,

6. al ist - T als ist 11. dierghelycke. Die vanden - T dierghelycke die vanden

1 geteeckent: van een merkteken voorzien (vgl. Openbaringen 22:4b); geregistreert: ingeschreven (nl. in het Boek des Lams, vgl. vorige kolom reg. 9-10); wiens: wier

2 des leuigenden: van den levende (God?)

2-11 die niet en sijn.... het leuen selue: In margine ‘1. Cor. 6. Phil. 3. Ioan. 15. Psal. 26. Ioan. 14. Rom. 9. Ephe. 1. Ioan. 1. Ioan. 15. 1. Tim. 2.’ (Al deze Bijbelplaatsen staan in min of meer rechtstreeks verband met de heerlijkheid van de Christus-gelovige, zoals deze hier aan de aanbidders van het Beest wordt ontzegd. Vgl. 1 Corinthiërs 6:17, ‘één geest met Hem’; Filippenzen 3:10-11, ‘komen tot de wederopstanding der doden’; Johannes 15:16a, ‘gij hebt mij niet uitverkoren, maar ik heb u uitverkoren’; Psalm 26 - Statenvertaling: 27 - ‘De Heer is mijn licht en mijn heil, voor wien zoude ik vrezen?’; Johannes 14:19b, ‘ik leef en gij zult leven’; Romeinen 9:11-13 over de vrije verkiezing Gods; Efeziërs 1:4-5, ‘gelijk Hij ons uitverkoren heeft in hem vóór de grondlegging der wereld’; Johannes 1:29b, ‘zie het Lam Gods dat de zonden der wereld wegneemt’; Johannes 15:4-6, over de rank die verdort, wanneer zij niet in de Wijnstok blijft; 1 Timotheüs 2:125-6, er is slechts ‘één Middelaar Gods en der mensen’)

2-3 niet en sijn vanden cleynen ghetale die: niet behoren tot het kleine aantal (dergenen) die

3 Christo: aan Christus

4 in eenen gheest deelachtich te wesen: deel te hebben aan één geest

5 van hem: door Hem; gheordineert: aangewezen; gheschickt: bestemd

6 in sijn voerwetenschappe opgheschreuen: in Zijn vóóruit-weten van alles (voor het eeuwige leven) ingeschreven, (hetgeen neerkomt op:) gepraedestineerd

7 van hem: door Hem

9 Het Lam: (dit vat de laatste woorden op van het citaat in reg. 9-10 vorige kolom)

10 nempt: neemt

* [F.5.v^o]

12 niet, dan der gheender: slechts van degenen

1-2 dat daer.... ghedoot word: citaat van Openbaringen 13:8c; dat: nl. het Lam

2 voer alle de ghene: (met inbegrip dus van de vromen, die geleefd hebben vóór de geboorte van Christus)

3 sijn eenighe doot enz.: alléén Zijn dood enz.; opvaert: hemelvaart

4 beloefte: belofte

4-6 want sij hebben.... gedroncken: In margine ‘1. Cor. 10.’ (vgl. 1 Corinthiërs 10:1-4, waar Paulus uitdrukkelijk óók de vaderen bij Christus betrekt, ‘want zij dronken uit de geestelijke steenrots die volgde, en de steenrots was Christus’)

5 al: allen; een: één; gheten: gegeten; eenen: één

6 steen: (steen)rots; hy: nl. Christus; naer hun: na hen (nl. de hierboven bedoelde Oud-Testamentische vromen)

7 hy vertradt alleenlyck: toch was Hij het alleen die vertrad

7-8 het hooft der slanghen: de macht van de duivel (vgl. Genesis 3:15)

8-9 heeft hy ghedoot gheweest: is Hij gedood geworden

9-11 ghelyck.... dierghelycke: In margine ‘Gene. 3. Matth. 23. Gene. 3. Matth. 14.’ (de herhaling van ‘Gene. 3.’ is blijkbaar een drukfout; bedoeld wordt overigens Genesis 4:3-8, het verhaal van Kaïns doodslag op Abel. Mattheüs 23:35 vermeldt ‘al het rechtvaardige bloed dat vergoten is op de aarde, van het bloed des rechtvaardigen Abels af, tot op het bloed van Zacharia, den zoon van Barachia.’ Mattheüs 14:6-12 vertelt over de onthoofding van Johannes de Doper)

9 openbaerlyck: duidelijk

10 Hieremia: Jeremia (dit moet een vergissing van Van der Noot zijn; Jeremia werd niet gedood en bovendien vermeldt Mattheüs 23:35, waarnaar in margine verwezen wordt, uitdrukkelijk Zacharia)

11 van den Lamme: door het Lam (= Christus)

[p. 266]

tekstkritische noten

1 ende tot der eewigher doot (ghelijck Petrus betuycht) met den ¹ 2 duuele ende sijnen Engelen, om heurs ongeloofs wille be-3waert. Die daer ooren om te hooren heeft, die hoore (seyt den ³ 4 text) die verstant heeft dat hy hem late vermanen van het ^{4-5 4} 5 ghene dat hier naer volcht. Eerst, dat hy de wijsheyt heeft ^{5 5-6} 6 dat hy na d'uytwijsen van desen oordeele. Aldus laet de 7 heylighe gheest sijn gheloouighe weten, heur waerschouwende ^{7 7-9 7} 8 om te aenmercken, dat al datter gheschreuen is tot onser leere ⁸ 9 ende stichtinghe gheschreuen is. Die in de gheuanckenisse leyt ^{9-10 9} 10 sal inde gheuanckenisse gaen. Dese waerschouwinghe gheeft 11 heur de Heere, laetse heur waernemen indien het heur belieft, ¹¹ 12 ^* want hy wil // sijn recht ordeel bekent hebben. Die de recht- ¹²13gheloouighe in heure lichamen wtwendelyck quellen, die sullen ¹³ 14 inden gheest met inwendighe duysterheyt ghestraft ende 15 ghepynicht (oft met blintheyt der sielen gheslaghen) worden, 1 op dat hy te meer deur Sathan ende de sonde gheuanghen ¹ 2 blyue. God wilse in eenen boosen sin ende lust ouerleueren, ^{2-4 2} 3 ende wilse in crachtighe duyuelrye ende bedriegherijen laten ^{3 3-4} 4 brenghen. Om alle manieren der loghenen te gheloouen, op ^{4-5 4} 5 datse mochten verdompt worden. Die den ermen onnooselen ^{5 5-8} 6 (om syns gheloofs wille) met den sweerde doot, oft verdoet, ⁶ 7 die moet met den sweerde syns monts oft gheests, dwelck het ^7-8 8 woort Gods is, ghedoot, gheordeelt ende verdompt worden. 9 Het woordt dat ick ghesproken hebbe (seyt Christus) sal ⁹ 10 heur inden lesten dach ordeelen, ghelijck hy oock in Apo- ^10-1111calipso int 11. Capitel seyt, indien hem yemant wilt hinderen ¹¹

12. bekent hebben. Die - T bekent hebben, die
5. verdompt worden. Die - T verdompt worden, die 7-8. dwelck het woort Gods is, ghedoot - T dwelck het woort Gods is ghedoot

1 ghelijck Petrus betuycht: In margine ‘2. Petri. 2.’ (vgl. 2 Petrus 2, vooral vss. 3b, 13a en 21)

3 die daer ooren.... hoore: citaat van Openbaringen 13:9

4-5 die verstant.... volcht: In margine ‘Ioan. 1.’ (De bedoeling van deze verwijzing is mij niet duidelijk, tenzij zij dient om de parallel te doen uitkomen tussen deze voorbereiding op ‘dat hier naer volcht’ en de voorbereidende prediking van Johannes de Doper, waarvan Johannes 1:15-36 vertelt); van het ghene: door hetgeen

4 hem: zich

5 hier naer: hierna, verder

5-6 eerst, dat hy.... oordeele: in de eerste plaats (late hij zich vermanen) tot de wijsheid om te oordelen in overeenstemming met wat deze dingen (nl. die hierna zullen volgen) doen blijken

7 gheloouighe: gelovigen

7-9 heur waerschouwende.... gheschreuen is: In margine ‘1. Cor. 2.’ (in 1 Corinthiërs 2:7-10 wijst Paulus op ‘de wijsheid Gods, bestaande in verborgenheid die bedekt was.... welke niemand van de oversten dezer wereld gekend heeft.... doch God heeft het ons geopenbaard door Zijn Geest’)

7 heur: hen

8 te aenmercken: er opmerkzaam op te zijn

9-10 die in de gheuanckenisse.... gaen: citaat van Openbaringen 13:10a

9 leyt: leidt, brengt

11 heur: nl. de vervolgers der gelovigen; heur waernemen: daarop acht slaan

* [F.6.r.^o]

12 recht: rechtvaardig; bekent: erkend

13 wtwendelyck: uitwendig

1 hy: nl. de ‘gheest’ uit reg. 14 vor. kolom (of moeten wij dit ‘hy’ opvatten als een singularisering van ‘die de rechtgheloouighe quellen’, onder invloed van de in het enkelvoud gestelde, in reg. 9-10 vor. kolom geciteerde tekst van Openbaringen 13:10a?)

2-4 God wilse.... brenghen: In margine ‘Rom. 1.’ (vgl. Romeinen 1:24, ‘daarom heeft ze God ook overgegeven in de begeerlijkheden hunner harten tot onreinheid’)

2 wilse: zal ze; sin ende lust: gezindheid en begeerte

3 duyuelrye: duivelse boosheid

3-4 (De punt na ‘laten brenghen’ sluit de zin niet af, maar heeft de betekenis van een geprolongeerde rust)

4-5 om alle manieren.... worden: In margine ‘2. Thess. 2. 2. Tim. 4. 2. Pet. 2.’ (vgl. 2 Thessalonicenzen 2:11-12, ‘en daarom zal God hun zenden een kracht der dwaling, dat zij de leugen zouden geloven, opdat zij allen veroordeeld worden, die de waarheid niet geloofd hebben, maar een welbehagen hebben gehad in de ongerechtigheid’. In 2 Timotheüs 4:4 en in 2 Petrus 2:1-3 en 20-21 vindt men een verwante gedachte)

4 manieren: verschijningsvormen

5 mochten verdompt worden: verdoemd zouden kunnen worden

5-8 die den ermen.... verdompt worden: vrije weergave van Openbaringen 13:10b 5. den ermen onnooselen: de ongelukkige onschuldige

6 doot: doodt; verdoet: ombrengt

7-8 met den sweerde syns monts.... woort Gods is: In margine ‘Ephe. 6. 2. Thess. 2.’ (vgl. Efeziërs 6:17b, ‘het zwaard des Geestes hetwelk is Gods woord’ en 2 Thessalonicenzen 2:8b, ‘denwelke de Here verdoen zal door den Geest zijns monds’)

9 seyt Christus: vgl. Johannes 12:48

10-11 in Apocalipso int 11 Capitel: vgl. Openbaringen 11:5a (waarvan het nu volgende ‘indien hem yemant.... te niete brenghen’ een citaat is)

11 hem: hen (nl. de getuigen Gods, waarvan in deze tekst sprake is)

[p. 267]

tekstkritische noten

1 oft leet aendoen, daer sal vier wt heuren mont comen, ende 2 sal heur vyanden verteiren ende te niete brenghen. Ende ick ^{2 2-4} 3 sach (seyt Ioannes) noch een ander beeste wt der eerden comen, 4 ende hadde twee hoornen als een Lam: bediedende ende voer- ^{4 4-5}5beldende alle valsche Propheten, ende godloose Predicanten, 6 die in hun voorstellen gans beestelyck, ydel, vleesschelyck, ^{6-10 6} 7 ende verdoruen sijn: sij sijn afgrijselyck inde ghedachten 8 heurder booser herten, niet Godt, maer heuren eyghen buyck: ⁸ 9 niet de eere Christi, maer heur eygen houerdye, ende ydel ⁹ 10 ^* glorie soeckende. Sij rijsen wt // der eerden, tot ertsche wijsheyt ^{10 10-11} 11 gantschelyck gheneghen ende begheuen sijnde. De lusten 12 ende begheerlyckheden die sij tot de werelt dragen, verwecken ^12-13 13 heur tot preecken, ende niet eenighen goeden noch gherechten ¹³ 14 yuer, liefde, oft viericheyt, oft doer gheltghiericheyt voorts ^{14 14-15} 15 ghedreuen. Sij comen op van boosheyt tot boosheyt, ende ^{15-1 15} 1 steedts blyuen sullen, tot dat de Heere heur verderuen sal. ¹ 2 Gelijck de rechtgheloouige van deucht tot deuchden voorts ^2-3 3 gaen, tot dat sij God van aensichte tot aensichte in dat eewich ^3-4 4 Sion aenscouwen sullen. Van het eerste beghin der werelt is ^4-9 5 dese beeste aldereerst in Cain moordadich gheweest, ende ⁵ 6 voorts inde vleesschelycke kinderen der menschen, namelyck, 7 Cham, Noës eerste onbeschaemde sone, in Ismael ende Esau, ⁷ 8 Iannes ende Iambres, Balaham ende Baal Propheten, In ⁸ 9 Annas ende Cayphas, in Baricha ende Diotrepes op gheresen, ⁹ 10 ende nv voorts in Mahomets leeraers, ende des Paus Choor ^10-1

10. glorie soeckende. Sij - T glorie soeckende, sij 11. sijnde. De lusten - T sijnde, de lusten
4. sullen. Van het eerste - T sullen, van het eerste

2 verteiren: verteren; te niete brenghen: vernietigen

2-4 ende ick sach.... als een Lam: citaat van Openbaringen 13:11 (zonder het slot)

4 ende hadde: en (dit) had

4-5 bediedende ende voerbeldende: betekenend en verbeeldende

6-10 die in hun voorstellen.... ydel glorie soeckende: In margine ‘Rom. 1. 1. Cor. 10. 13. Philip.’ (De nummers der hoofdstukken bij de twee laatste Bijbelplaatsen zijn blijkbaar corrupt. Bedoeld worden wel: 1 Cor. 10 en Philip. 1. 3. Vgl. Romeinen 1:22-32, 1 Corinthiërs 10:20, Filippenzen 1:16a en 3:18-19)

6 voorstellen: voornemens, bedoelingen

8 niet Godt, maer heuren eyghen buyck (soeckende): vgl. Filippenzen 3:19b, ‘welker God is de buik’

9 houerdye: hovaardij

* [F.6.v^o]

10 rijsen: komen voort

10-11 tot ertsche.... begheuen sijnde: volkomen genegen tot en toegewijd aan aardse wijsheid

12-13 verwecken heur: prikkelen hen

13 gherechten: echte, ware

14 viericheyt: geestdrift

14-15 oft doer.... voorts ghedreuen: (anacoluthisch toevoegsel; versta:) of door geldzucht gedreven is het, dat zij preken

15-1 Sij comen op.... verderuen sal: In margine ‘Apoca. 22. Psal. 84.’ (vgl. Openbaringen 22:11a, ‘die onrecht doet, dat hij nog onrecht doe, en die vuil is, dat hij nog vuil worde’. Psalm 84 lijkt mij een drukfout voor 34, vgl. Psalm 35 - nummering der Statenvertaling - vers 5, ‘laat ze worden als kaf voor den wind en de Engel des Heren drijve ze weg’)

15 comen op: gaan voort

1 ende steedts blyuen sullen: en zij zullen dit steeds blijven doen

2-3 voorts gaen: voortgaan

3-4 tot dat sij.... aenscouwen sullen: In margine ‘2. Pet. 1. 1. Cor. 13.’ (vgl. 2 Petrus 1:10-11 en 1 Corinthiërs 13:12, waar gesproken wordt resp. over ‘de ingang in het eeuwig Koninkrijk onzes Heren en Zaligmakers Jezus Christus’ en over het ‘zien van aangezicht tot aangezicht’)

4-9 Van het eerste beghin.... op gheresen: In margine ‘Gene. 14. Gene. 9.17.21.57.28. Exod. 7.2. Tim. 3. Num. 22. Iudic 22. 21. Ieremi. 20. Matth. 27. Act. 13. Ioan 1. 3. Reg. 16.’ Hieronder komen ook heel wat verwijzingen voor naar gebeurtenissen, die in de tekst zelf niet worden vermeld (vgl. Genesis 14, Lots gevangenneming en wegvoering met de inwoners van Sodom - of is 14 een drukfout voor 4: Genesis 4, de doodslag van Kaïn op Abel? - Genesis 9, Cham bespot zijn dronken vader Noach; Genesis 17, de instelling der besnijdenis - waarschijnlijk echter is 17 een drukfout voor 11: Genesis 11, de torenbouw van Babel -; Genesis 21, Ismaël spot met de kleine Isaäk; Genesis 27-57 is een drukfout - en 28, Jacob wordt door Esau bedreigd en vlucht voor hem; Exodus 7:11 en 2 Timotheüs 3:8, de tovenaars van Farao, Jannes en Jambres, bootsen Mozes' wondertekenen na; Numeri 22, de geschiedenis van Bileam; Richteren 20 - 22 is een drukfout - en 21, de zonde van en de strijd tegen de Benjaminieten; Jeremia 20, Jeremia's gevangenneming door Pashur; Mattheüs 27, de kruisiging van Jezus; Handelingen 13:6-12, het verzet van de tovenaar Bar-Jezus of Elymas tegen de prediking van Paulus en Barnabas; ‘Ioan. 1.’ moet zijn ‘3. Ioan. 1.’, vgl. 3 Johannes 1:9, waar de apostel klaagt over de tegenwerking van Diotrefes, de leider der gemeente; ‘3. Reg. 16.’ = 1 Koningen 16, waar verteld wordt over de goddeloosheid van verschillende Koningen van Israël)

5 Cain: vgl. Genesis 4:3-8

7 Cham: vgl. Genesis 9:20-26; Noës: Noachs; Ismael: de zoon van Abraham en diens dienstmaagd Hagar (vgl. Genesis 21:9-21); Esau: vgl. Genesis 27 en 28

8 Iannes en Iambres: vgl. 2. Timotheüs 3:8; Balaham: Bileam, de profeet die van de Moabitische vorsten opdracht krijgt het volk Israël te vervloeken, maar het daarentegen, in uitdrukkelijke opdracht van God, zegent (Numeri 22); Baal Propheten: profeten in dienst van de afgod Baäl, (dus:) valse profeten

9 In Annas ende Cayphas: Annas was de schoonvader van Kajafas, hogepriester in het jaar dat Jezus gekruisigd werd, en had in Diens veroordeling een belangrijk aandeel (De hoofdletter bij ‘In’ is wellicht te verklaren, doordat hier van de voorbeelden uit het Oude Testament wordt overgegaan op die uit het Nieuwe); Baricha: (in deze vorm komt de naam niet voor, waarschijnlijk bedoelt Van der Noot) Bar-Jezus (vgl. Handelingen 13:6-12); Diotrepes: vgl. 3 Johannes 1:9

10-1 Choor Esels: (naar analogie van ‘choorbisschop’ en ‘choordeken’, voor) de geestelijken, die in het priesterkoor hun plaats hebben; (Choor) Sanghers: koorzangers (wellicht met inbegrip van de priester die de Mis celebreert)

[p. 268]

1 Esels ende Sanghers, ghelijck yeghelyck (die eenichsins inden ¹ 2 gheest verlicht is) lichtelyc ende openlyck sien ende mercken ^{2 2-3} 3 mach. In alle Dommen ende groote Kercken, ende daer sij ^3-4 4 heur dominatie hebben. Dese beeste hadde twee hoornen ghelyck ^4-6 5 het Lam maer gants gheconterfeyt ende inder waerheyt ⁵ 6 valsch, want sy sprack ghelyck den draeck: De hoornen Christi 7 sijn hooch ende groot, rijck in het woort, alleenlyck rijst ende ^{7 7-9} 8 spruyt sijn ghemeynte op wt de blyde tijdinghe ende beloften 9 ^* Gods. Dat woordt is recht, ende den Septer // der macht ^{9-10 9} 10 Christi, ende de roye der rechter ordonnantien, waer sij ¹⁰ 1 regneert, daer en sijn gheen ander vremde Septeren, inset- ¹2tingen, noch ghewoonten. Het Lam Gods op den berch Sion ² 3 bediedende Ihesvs Christvs, heeft seuen hoornen, want ³ 4 in hem is de volheyt der waerheyt. Dese beeste en heeft ^4-7 5 maer twee hoornen, ende die noch maer na ghemaect ende 6 vals, sij schynen de hoornen Christi te wesen, maer in der 7 waerheyt sij en sijns niet. Dese bedieden de verdoruen ende ^{7 7-10} 8 verualste letteren, beyde der Testamenten wtgheleyt, ende 9 tot een vleesschelicke meyninghe ghetrocken, ende voort 10 ghebracht: daeromme en ist maer een bedrieghelyck schynsel, 11 ende Hipocrijts wesen, ende ganschelycken teghen des Heeren ¹¹ 12 meyninghe, het recht onderscheyt des gheests niet hebbende. ¹²

13Dese lettere sonder den heiligen gheest, is doot, ende en ^13-15 14 compt niet met allen ouer een met Christo; noch en heeft ¹⁴ 15 op hem gheen opsichte. Hy is de waerheyt ende dat leuen: ¹⁵

1 yeghelyck: ieder

2 openlyck: duidelijk

2-3 mercken mach: waarnemen kan (De punt sluit de zin niet af en geeft slechts een rust aan)

3-4 daer sij heur dominatie hebben: (overal) waar zij hun gezag uitoefenen

4-6 Het gecursiveerde gedeelte is een citaat van Openbaringen 13:11b

5 gheconterfeyt: nagemaakt, vals

7 rijck: machtig

7-9 alleenlyck rijst.... beloften Gods: (deze zin is op te vatten als een nadere uitwerking van ‘rijck in het woort’:) Zijn gemeente komt (immers) alléén maar voort uit de blijde boodschap en de beloften Gods

* [F.7.r^o]

9-10 dat woordt.... ordonnantien: In margine ‘Psal. 44.’ (vgl. Psalm 45 - nummering der Statenvertaling - vers 7b, ‘de schepter uws koninkrijks is een schepter der rechtmatigheid’)

9 recht: waarachtig, rechtmatig (ook in reg. 10)

10 roye: roede, staf, schepter; sij: nl. deze ‘roye’

1 regneert: regeert, heerst

2 het Lam Gods op den berch Sion: vgl. Openbaringen 14:1a (in margine ‘Apo. 14.’)

3 bediedende: betekenend; seuen hoornen: vgl. Openbaringen 5:6

4-7 dese beeste.... sijns niet: In margine ‘Ioan. 16. Collo. 2.’ (vgl. Johannes 16:2b, ‘de ure komt, dat een iegelijk die u zal doden, zal menen Gode een dienst te doen’; Colossenzen 2:20-23, vooral vers 23, over menselijke inzettingen en geboden ‘dewelke wel hebben een schijnrede van wijsheid in eigenwillige godsdienst en nederigheid en in het lichaam niet te sparen, doch zijn niet in enige waarde, maar tot verzadiging des vleses’)

7 en sijns niet: zijn dit niet; dese: nl. deze twee hoornen

7-10 de verdoruen.... voort ghebracht: de uitlegging en verdraaiing in vleselijke zin en verkondiging van de bedorven en vervalste geschriften der beide Testamenten (in margine ‘2. Cor. 11. Gal. 3.’; vgl. 2 Corinthiërs 11 en Galatiërs 3, waar Paulus waarschuwt tegen ondergang van het geloofsleven door wettische voorschriften)

11 Hipocrijts wesen: huichelachtig iets

12 meyninghe: bedoeling; het recht.... niet hebbende: zonder het juiste onderscheidingsvermogen van de (Heilige) Geest

13-15 dese lettere.... opsichte: In margine ‘1. Cor. 2. 2. Cor. 3.’ (vgl. 1 Corinthiërs 2:4-16 en 2 Corinthiërs 3:5-7, met in vers 6b ‘want de letter doodt, maar de Geest maakt levend’)

14 niet met allen: volstrekt niet

15 opsichte: betrekking; Hy is.... leuen: In margine ‘Ioan. 14.’ (vgl. Johannes 14:6, ‘Ik ben de weg, en de waarheid, en het leven’)

[p. 269]

tekstkritische noten

1 dit is loghene ende de doot. Sijn woordt is gheest ende leuen: ¹ 2 dit en is maer coper oft metael gheluydt gheuende, fantas- ²3tycke, gheueyst, Sophistich ende listich. Al ist saecke dat sij ³ 4 Christo ghelijck schynen te syne, sij en sijn nochtans nieman- ^4-55den onghelyckere. Sij sijn alleenlyck de hoornen der beeste 6 die het rijcke Antichristi ende niet Christi ophouden. ⁶

7 ^*//Want Christus rijck en is van deser werelt niet: sij ver- ^7-98anderen de goede schepselen Gods van heur recht ghebruyck, 9 als boomen in Afgoden, siluer, gout, syde laken, fluweel, ^9-10 10 geueysde heylighen, verchierselen, den reynen houwelycken ^10-12 11 staet in stinckende hoerderye, ende alderley afgryselycke 12 oncuysheyt, om ons vanden dienst (ons van Gode beuolen) ¹² 13 te wijcken, tot hunne ydele ende onnutte superstitien, om sijn ^{13 13-2} 1 gheboden alsoo tot niet te maken, ende haer valsche inset- ¹2tinghen op te rechten: om eyndelyck allen menschen in ver- ²3boden aenbiddinghen ende grouwelycke afgoderyen, (waeraf ³ 4 sij vol sijn) te doen vallen. Ende om heur saken in desen staet ⁴ 5 te houden staende, hebben sij met Sathan heuren hooftman ⁵ 6 de schrifture verdrayt, ghehouwen ende ghecapt. Om te ⁶ 7 proeuen dat de hulpe der ghestoruen heylighen nootsaeckelyck ⁷ 8 is, heur Misse verdiensten, ende heure ouerschottighe wercken ^8-10 9 nut, ende het Vagheuier een seer vreesselyck dinck, ende 10 dierghelycke.

11Dese beestelycke esels, buyckbisschoppen, ende Antichristen ¹¹ 12 en schamen heur niet te seggen, dat in de Mijters die sij ^{12 12-13} 13 draghen, beyde de Testamenten bediet sijn: welcker waerheyt ^13-1

2-3. fantastycke, gheueyst, - T fantastycke gheueyst,
13. Testamenten - T Tessamenten

1 Sijn woordt.... leuen: In margine ‘Ioan. 6.’ (vgl. Johannes 6:63b, ‘de woorden die ik tot u spreek, zijn geest en zijn leven’)

2 coper oft metael gheluydt gheuende: In margine ‘1. Cor. 13.’ (vgl. 1 Corinthiërs 31:1b, ‘zo ware ik een klinkend metaal of luidende schel geworden’); fantastycke: hersenschimmig

3 gheueyst: gehuicheld; Sophistich: bedrieglijk van redenering; al ist saecke dat: ofschoon; sij: nl. de verkondigers van ‘de verdoruen ende verualste letteren’ uit reg. 7-8 vor. kolom

4-5 niemanden: (datiefvorm van) niemand

6 niet Christi: niet dat van Christus; ophouden: in stand houden

* [F.7.v^o]

7-9 sij veranderen.... in Afgoden: zij ontrekken het goede, dat God geschapen heeft, aan het juiste gebruik, en veranderen b.v. bomen (bedoeld wordt: het hout daarvan) in afgoden (nl. heiligenbeelden). In margine ‘Roma. 1.’ (vgl. Romeinen 1:23, ‘en hebben de heerlijkheid des onverderflijken Gods veranderd in de gelijkenis eens beelds van een verderflijk mens, en van gevogelte, en van viervoetige en kruipende gedierten’)

9-10 siluer.... verchierselen: (Wat er staat, kan onmogelijk juist zijn; vermoedelijk wordt bedoeld: ‘siluer, gout, syde, laken, fluweel, in geueysde heylighen verchierselen’:) zilver, goud, zijde, laken en fluweel in pronkgewaden voor valse heiligen (nl. de reeds genoemde beelden)

10-12 (sij veranderen) den reynen.... oncuysheyt: In margine ‘Heb. 13.’ (vgl. Hebreeërs 13:4, ‘het huwelijk is eerlijk onder allen, en het bed onbevlekt; maar hoereerders en overspelers zal God oordelen’)

12 van Gode: door God

13 te wijcken: (hier voor) te doen afwijken; superstitien: bijgelovigheden

13-2 om sijn gheboden.... op te rechten: In margine ‘Matth. 15.’ (vgl. Mattheüs 15:3-6, in het bijzonder vs. 6, ‘gij hebt alzo Gods gebod krachteloos gemaakt door uw inzetting’)

1 tot niet te maken: te vernietigen

2 op te rechten: (hier voor) te vestigen, in te stellen; eyndelyck: uiteindelijk

3 waeraf: waarvan

4 sij: nl. de dienaars van het tweede Beest

5 te houden staende: te handhaven

6 ghehouwen ende ghecapt: in een bepaald model gehakt en gekapt (De punt sluit de zin niet af en geeft slechts een geprolongeerde rust aan)

7 proeuen: bewijzen

8-10 heur Misse.... dierghelycke: (dat) de te hunner ere opgedragen Mis een verdienste (is), hun overschot aan goede werken een nuttig iets, het vagevuur iets heel verschrikkelijks en zo meer. (Overschot aan goede werken: dit slaat op de opvatting, dat onder de heiligen er velen zijn, die weinig zonden bedreven en zeer veel goede werken verricht hebben, zodat hun voldoeningen groter zijn dan de tijdelijke straffen die zij hadden uit te boeten; de overvloed van deze voldoeningen stroomde, met de oneindige voldoeningen van Christus, in de schatkist der Kerk, die daaraan de losprijs ontleent voor de tijdelijke straffen harer kinderen door het verlenen van aflaten)

11 beestelycke: (in de dubbele zin van ‘beestachtig’ en ‘van het Beest’); esels: vgl. pag. 268 links, reg. 1; buyckbisschoppen: (voor) dienaars van hun buik en niet van God (vgl. Filippenzen 3:19b, ‘welker God is de buik’); Antichristen: Antichristussen

12 heur: zich

12-13 dat in de Mijters.... bediet syn: dat de mijters, die zij dragen, het Oude en het Nieuwe Testament aanduiden (bij de wijding van een bisschop wordt door diens consecrator de mijter o.m. aangeduid als ‘de hoornen van beide testamenten’)

13-1 welcker waerheyt sij beuechten: tegen welker getuigenis zij strijden

[p. 270]

tekstkritische noten

1 sij met tanden ende naghelen beuechten. Sij segghen nochtans ^1-2 2 waer, als sij segghen dat sij de figure dragen, want ten is ² 3 maer een schaduwe die sij dragen: niet om die eere Gods, ³ 4 maer heur eyghen eere, ende heurs vleesch ghemack te soecken, ⁴ 5 ^* met alder wreetheit de waerheyt veruolghende. Sij sijn de ^5-4 6 warachti-//ghe valsche Propheten Sathans, bedrieghers, wol- ^6-77uen, lichtuerdighe, met alle winden wayende, Iudassen, droo- ⁷8mers, loghenaers, Afgodendienaers, vyanden, wederpartyen, ⁸ 9 Aderen gheslachte, slanghen ghebroetsele, Vossen die den ^{9 9-10} 10 wijngaert des Heeren verderuen, bedrieghelycke wercklieden, 11 wanhopende herders, blinde wachters, stomme honden, ¹¹ 1 vleesschelicke duuels, boos saet, onuersadelycke beesten, ¹ 2 welcker buyck heuren God is, ende hun eynde eeuwighe ^2-3 3 schande. By alle dese ende meer deser ghelijcke ghelijcktse ³ 4 de heylighe Gheest, om dat sy met heur logenen de soeticheyt 5 der schrifturen in bitterheit hebben verkeert, nauwelyck een ⁵ 6 plaetse daer af met hunnen vuylen ghistighen grontsop onbe- ⁶7smet latende. Dese beeste doet alle de dinghen, ende macht der ^7-8 8 eerster beesten. Dit beestelyck broetsele heeft de selue lieghende ^8-9 9 macht, om in gheueystheyt te bedrieghen, ende de selue ⁹ 10 grouwelen alle de werelt doer te doen onderhouden, die den 11 grooten Antichrist heeft, de gansche werelt ouere. In Europen 12 onder den Paus: In Asien ende Africken onder Mahomet, 13 daer Sathan synen stoel heeft, daer eenighe vremde aenbid- ¹³14dinghe oft valschen Godsdinst gheschiet oft toeghelaten wordt. ¹⁴

15Ende hy maect dat de erde ende die daer op woonen de eerste ^15-16 16 beeste aenbidden. Sij en drijuen niet alleenlyck tot boose afgo-17derye de ghene die de waerheyt noyt en hebben willen kennen, 18 maer vele die daer groote kennisse af hebben. Och hoe vele ¹⁸

3. ghelijckste - T ghelijckse 11. grooten Antichrist - T groo- // Antichrist

1-2 segghen waer: spreken de waarheid

2 dat sij de figure dragen: dat zij (slechts) de afbeelding dragen (en niet de zaak zelf)

3 een schaduwe: schaduwbeeld, schijnbeeld

4 ghemack: rust en genoegen

* [F.8.r^o]

5-4 vlg. kolom. Sij sijn.... heylighe Gheest: In margine ‘Matth. 7. 2. Thess. 2. 2. Tim. 3. 1. Cor. 6. Matth. 3. 2. Cor. 11. Ezech. 34. Esai. 56. Philip. 3. Esai. 6. Ieremi. 2.’ (vgl. Mattheüs 7:15; 2 Thessalonicenzen 2:3-4 en 9-12; 2 Timotheüs 3:2-5; 1 Corinthiërs 6:10; Mattheüs 3:7; 2 Corinthiërs 11:3; Ezechiël 34:2-10; Jesaja 56:10; Filippenzen 3:18-19; Jesaja 6:10-12; Jeremia 2:8, 19-20, 27-28. Voor zover Van der Noot naar deze plaatsen citeert, wordt dit hieronder nader aangegeven)

6-7 woluen: vgl. Mattheüs 7:15 over de ‘wolven in schaapsklederen’

7 lichtuerdighe: lichtzinnigen; met alle winden wayende: mensen die met alle winden meewaaien (vgl. Efeziërs 4:14a, ‘.....die.... omgevoerd worden met alle wind der leer’)

8 Afgodendienaers: vgl. 1 Corinthiërs 6:10 (‘noch.... noch afgodendienaars.... zullen het Koninkrijk Gods beërven’); wederpartyen: tegenstanders

9 Aderen gheslachte: adderengebroedsel (vgl. Mattheüs 3:7, waar Johannes de Doper de Farizeeërs en Sadduceeërs zo noemt); slanghen ghebroetsele: gebroedsel van de slang uit het Paradijs (vgl. 2 Corinthiërs 11:3, ‘doch ik vrees, dat enigszins gelijk de slang Eva door haar arglistigheid bedrogen heeft, alzo uw zinnen bedorven worden om af te wijken van de eenvoudigheid die in Christus is’)

9-10 Vossen die den wijngaert des Heeren verderuen: vgl. Hooglied 2:15 (‘Vangt gijlieden ons de vossen, de kleine vossen, die de wijngaarden verderven’)

11 wanhopende (= de moed opgevende en dus laffe, in hun taak tekort schietende) herders: vgl. Ezechiël 34:2-10, waar God de herders dreigt die ‘zichzelven weiden maar mijne schapen niet weiden’; blinde wachters, stomme honden: vgl. Jesaja 56:10, ‘hun wachters zijn allen blind, zij weten niets, zij allen zijn stomme honden, zij kunnen niet bassen, zij zijn slaperig, zij liggen neder, zij hebben het sluimeren lief’

1 boos saet: onkruid (vgl. Mattheüs 13:25, ‘....kwam zijn vijand en zaaide onkruid midden in de tarwe....’)

2-3 welcker buyck.... schande: vgl. Filippenzen 3:19a, ‘welker einde is het verderf, welker God is de buik’

3 alle dese ende meer deser ghelijcke: dit alles en dergelijke meer; ghelijcktse: vergelijkt ze

5 verkeert: veranderd; nauwelyck: nauwelijks

6 daer af: daarvan; grontsop: droesem, drab

7-8 Dese beeste.... beesten: citaat van Openbaringen 13:12a

8-9 dit beestelyck broetsele.... te bedrieghen: In margine ‘2. Tess. 2. Matth. 3.’ (opnieuw een verwijzing naar de onmiddellijk hierboven geciteerde Bijbelplaatsen; vgl. 2 Thessalonicenzen 2, Paulus' profetie van de Antichrist, en Mattheüs 3:7)

9 in gheueystheyt: huichelachtig; de selue: dezelfde

13 daer Sathan synen stoel heeft: (overal) waar Satan zijn troon heeft (In margine ‘Apoca. 2.’; vgl. Openbaringen 2:13a, ‘Ik weet uwe werken, en waar gij woont, namelijk daar de troon des satans is’); daer: (en) waar

14 Godsdinst: Godsdienst

15-16 Ende hy maect.... aenbidden: citaat van Openbaringen 13:12b

18 daer af: daarvan

[p. 271]

tekstkritische noten

1 ^* sijnder // nv in Brabant ende inde gantsche Nederlanden, ende 2 in ander landen die teghen het ghelooue, kennisse, ende de ^2-9 3 heylighe gheest wercken, toelatende ende toestaende der 4 Priesteren grouwelicheden: sij willen lieuer in de eertsche ^4-5 5 bedelerye ende lasteringen woonen, dan wt de vrientschap der 6 werelt gestooten te worden: wijf, kinderen, officie, neringhe, ⁶ 7 oft staten te verlaten, schade van goeden te lijden, verbannen, ⁷ 8 ende veruolcht te syne, ende heur leuen te auenturen, ende ⁸ 9 alst noot ware voer de waerheyt te verliesen: soo soete sijn 10 heur deze wulpse wereltlycke ghenuchten. Sij hebben lieuer ¹⁰ 11 met Samuels sone te vergane, des Heeren ordonnantien mis- ^{11 11-12}12bruyckende, ende met Dathan, Core, ende Abiron, de selue ^{12 12-1 12} 1 wederstaende, inder hellen te sincken, dan met Christo last, ¹ 2 versmaetheyt, ermoede, ende verdriet te lyden, ende grooten ^2-3 3 erbeyt te doene. Die hier heur eyghen vleesch ghemack, ^3-4 4 eere, oft profijt meer soecken ende lief hebben, dan sijn 5 hemelsce waerheit, en doruen heur niet laten duncken sijnder ⁵ 6 ghenaden weerdich te syne. Want sij moeten dese beeste, 7 wyens dootlycke wonde ghenesen was, aenbidden, sijn oude ⁷ 8 verroeste religien op een nieu ghepolijstert ende vernist, ende ⁸ 9 sijn oude Roomsche leuren nieuwelyck ghelapt ende herbrodt, ⁹ 10 moeten sij nv omhelsen, op doots straffe. Dese helsche honden ¹⁰ 11 moeten nv weder voer eenen tijt meer eerbiedinge ende aen-12biddinghen dan God hebben, ende haer eyghen stinckende ^12-15 13 ende snoode // insettinghen moeten nv weder in onse Neder- ^*14landen voer het suyuer woort Gods ende de leuende waerheyt 15 gheacht worden. En waeromme en sovdt alsoo niet sijn? En ¹⁵ 16 hebben sij nv niet een nieu opgherechte gemeynte, waerinne ¹⁶ 17 der beesten ghewont hooft nv ghenesen, ende van nieus opge- ¹⁷18recht is. Sij hebben nv heure Afgoden versien ende vermaect: ¹⁸

7. schade van goeden te lijden - T schade van goeden, te lijden
15. sijn? - T siin? 17-18. opgerecht - T opggerecht

* [F.8.v^o]

2-9 die teghen het ghelooue.... te verliesen: In margine ‘Mat. 2. Heb. 6.10. 2. Petri. 2.’ (Met ‘Mat. 2.’ zal wel bedoeld worden ‘Mat. 12’. Mattheüs 12:45b, Hebreeërs 6:4-6, Hebreeërs 10:26-27 en 2 Petrus 2:20-21 leggen alle de nadruk op de onmogelijkheid om ‘degenen die eens verlicht geweest zijn.... en afvallig worden.... wederom te vernieuwen tot bekering’)

4-5 in de eertsche bedelerye ende lasteringen woonen: vertoeven temidden van aardse bedelarij en Godslasteringen

6 officie: ambt

7 staten: hoge waardigheden; schade van goeden: schade aan hun eigendommen

8 auenturen: wagen

10 wulpse: lichtzinnige; ghenuchten: genietingen

11 Samuels sone: (drukfout voor ‘sonen’?) Joël en Abia, door hun vader Samuël tot Richters over Israël aangesteld, ‘wandelden niet in zijn wegen, maar zij neigden zich tot de gierigheid, en namen geschenken en bogen het recht’ (1 Samuël 8:1-3)

11-12 des Heeren ordonnantien misbruyckende: handelende in strijd met de inzettingen des Heren (In margine ‘Rom. 2.3.8.’; vgl. Romeinen 2, o.a. vs 23, ‘die op de wet roemt, onteert gij God door de overtreding der wet?’; Romeinen 3, o.a. vs 28, ‘wij besluiten dan dat de mens door het geloof gerechtvaardigd wordt zonder de werken der wet’; Romeinen 8, o.a. vs 7, ‘daarom dat het bedenken des vleses vijandschap is tegen God, want het onderwerpt zich der wet Gods niet, want het kan ook niet’)

12 Dathan, Core, ende Abiron: Dathan, Korach en Abiram verzetten zich tegen Mozes en werden tot straf met al de hunnen door de aarde verzwolgen (vgl. Numeri 16)

12-1 de selue wederstaende: In margine ‘Matth. 10. 2. Tim. 3.’ (vgl. Mattheüs 10, o.a. vs 25b ‘indien zij den heer des huizes Beëlzebul hebben geheten, hoeveel te meer zijn huisgenoten’; 2 Timotheüs 3:8b, ‘alzo staan ook dezen de waarheid tegen’)

12 de selue: deze (nl. ‘des Heeren ordonnantien’)

1 last: moeite

2-3 grooten erbeyt te doene: zich zeer in te spannen

3-4 heur eyghen vleesch ghemack, eere enz.: rust en genoegen, eer enz. van hun eigen lichaam

5 en doruen heur niet laten duncken: behoeven zich niet te verbeelden

7 wyens dootlycke wonde ghenesen was: vgl. pag. 258 rechter kolom reg. 7-8 (wyens: welks)

8 religien: (hier wel voor) godsdienstige voorschriften en instellingen; op een nieu: opnieuw; ghepolijstert: gepolijst

9 leuren: lorren; nieuwelyck ghelapt ende herbrodt: onlangs (nl. op het Concilie van Trente) opgelapt en opnieuw versteld

10 helsche honden: (gewone uitdrukking voor) duivels (dit slaat niet meer op de afvallige Reformatorischen, maar grijpt terug naar de ‘sij’ van reg. 16 op pag. 270 rechts, nl. de R.K. priesters, die van deze afval de oorzaak zijn)

12-15 haer eyghen.... gheacht worden: In margine ‘Matth. 15.’ (vgl. Mattheüs 15:3-6, in het bijzonder vs 6, ‘gij hebt alzo Gods gebod krachteloos gemaakt door uw inzetting’)

* G.j.r^o

15 sovdt: zou het

16 nieu opgherechte: herstelde

17 van nieus: opnieuw

18 Afgoden: nl. de heiligenbeelden; versien: verzorgd; vermaect: opgeknapt

[p. 272]

tekstkritische noten

1 Nieu neusen ende handen aen ghelapt, gheschildert, vernist, ¹ 2 ende gheblancket, die sij nv wederomme als wtsinnighe ende 3 rasende menschen op een berie setten, ende daer mede de ³ 4 stadt deure in hunne prosessien loopende, eerende de selue ⁴ 5 beelden (die sij met nieu syden ende gulden koerssen gecleet, ⁵ 6 ende met gout, peerlen, ghesteenten, pater nosters, riemen, ⁶ 7 borsen, ende oock met bloemen, meyen, ende cruyt, verchiert ⁷ 8 hebben) met sanghen ende verscheyden instrumenten van 9 musycke, toortsen, kerssen, offerhanden, ende ander ver- ⁹10scheyden diensten, ende daer voren knielende, ende hun 11 hoofden ontdeckende, aenbidden sij de selue. Sij houden nv ¹¹ 12 wederomme hunne duyuelsche feesten, processien, omme-13ganghen, ende kermissen, men drinckter, men clinckter, men ¹³ 14 braster, men hoereerter, men vechter, men steckter ende ^14-15 15 ketster, men houter nv wederomme vryelyck alle vuyl rauot- ^{15 15-16}16ten: hoeren ende boeuen, ruffianen, coppelerssen, ende dienaers ¹⁶ 17 der boosheyt ende duysterheyt hebben nv wederomme ^17-18 18 neringhe. In somma, Sathans rijcke is wederom opghericht, der ¹⁸ 1 beesten hooft // is wel ghesalft. So langhe des Paus ghemeynte ^{* 1 1-2} 2 is, soo langhe moeten sij oock syne gheboden, religien ende ² 3 ghewoonten aenhangen: ende de dienaers Gods, ghetrouwe ^3-4 4 predicanten, ende de oprechte Christenen sijn veriaecht: sij 5 worden vervolcht, veracht, bespot, ghebannen, gheuanghen, 6 vermoort, heure lichamen ligghen ende hangen al de landen ^6-8 7 deure, aen boomen, aen haghen, sonder datse yemant wil ⁷ 8 begrauen. Dies de verduyuelde ende eertsghesinde menschen ⁸ 9 van grooter blyschappen heure handen te gader slaghen, sij ⁹ 10 dansen, sij mommen, sij houeren, brassen, ende bancketeren, ¹⁰ 11 sij senden elcanderen gauen ende presenten, sij sijn wonderlyck 12 verheucht, om dat sij de ghene die heure boosheyt ende 13 ongoddelyck leuen straften, aldus ongenadelyck sien tracteren, ¹³ 14 sij singhen, sij maken liedekens, sij dichten Refereynen ende ^14-15 15 boecxkens vol lachters, ende segghen laster ende verachtinghe ¹⁵ 16 teghen God, synen Christum, ende sijn ghemeynte, de welcke 17 ghetuyghen sijn van de boosheyt haerder herten, sij tieren,

11. de selue - T de selde 13. drinckter, - T drinckter 15-16. rauotten: - T rauotten,
4. veriaecht: sij worden - T veriaecht, sij worden 8. begrauen. Dies - T begrauen, dies

1 nieu neusen ende handen aen ghelapt, gheschildert enz.: er nieuwe neuzen en handen aan gelapt, ze (nl. die ‘Afgoden’) geschilderd enz.

3 rasende: krankzinnige; berie: draagbaar

4 de selue: deze

5 syden ende gulden koerssen: zijden en met goud bestikte klederen

6 pater nosters: rozenkransen; riemen: gordels

7 borsen: beurzen, geldtassen; meyen: bloeiende takken; cruyt: groen; verchiert: versierd

9 kerssen: kaarsen

11 de selue: die

13 kermissen: plechtige missen bij de jaarlijkse viering van het feest der kerkwijding

14-15 men steckter ende ketster: men brengt er mes- en dolksteken toe en spant zich (op die wijze) in om zijn doel te bereiken [vgl. de Franse versie, fol. G. 8. verso: ‘....on y combat & donne de coutelaces l'vn a l'autre....’]

15 houter: houdt er

15-16 rauotten: zondige vermaken

16 ruffianen: bordeelhouders; coppelerssen: koppelaarsters

17-18 hebben neringhe: doen (goede) zaken

18 in somma: kortom

* G.j.v^o

1 wel ghesalft: goed met geneeskrachtige zalf bestreken (en dus: genezen)

1-2 so langhe - is: zolang - bestaat

2 sij: nl. degenen die tot deze ‘ghemeynte’ behoren; religien: godsdienstige voorschriften

3-4 ende de dienaers Gods.... sijn veriaecht: en (zolang moeten) de dienaars van God.... verjaagd blijven (predicanten: predikers)

6-8 heure lichamen.... begrauen: In margine ‘Psal. 79.’ (bedoeld wordt wel ‘Psal. 78’, volgens de nummering der Statenvertaling Psalm 79, vers 2-3: ‘zij hebben de dode lichamen uwer knechten aan het gevogelte des hemels tot spijs gegeven, het vlees uwer gunstgenoten aan het gedierte des lands. Zij hebben hun bloed rondom Jeruzalem als water vergoten, en daar was niemand die ze begroef’)

7 haghen: kreupelbosjes (hier wel: lage bomen)

8 dies: daarom

9 heure handen te gader slaghen: klappen in de handen

10 mommen: houden gemaskerde feesten; houeren: leiden een vrolijk leven

13 straften: berispten; tracteren: behandelen

14-15 Refereynen ende boecxkens vol lachters: schandelijke refereinen en (lied)-boekjes

15 segghen laster ende verachtinghe: spreken smadelijke en minachtende woorden

[p. 273]

tekstkritische noten

1 sij rasen, sij ghebeyren afgrijselyck, sij briesschen als bloet- ^{1 1-2}2ghierighe honden, ende onghenadighe Leeuwen, heur is te ^2-3 3 wers datter yemandt heure moordadighe handen ontcompt. 4 Dit moghen goet doen de ghene die hun sermoonen daghelycx ⁴ 5 hooren in sonderheit van B. Cornelis den Hisper te Brugge, ⁵ 6 B. Ian vanden Hagen te Ghent, ende dat weerdich stuck ^{6 6-7} 7 boefs, dat tot S. Goulen te Brussel staet en predict, die inden ⁷ 8 ^* Haghe in Hol-//landt, om sijnder schelmeryen ghebannen is, 9 ghelijck de reste wel verdienet te syne. Maer Godt sij ghedanct, 10 dat de Papisten van onsen lande hun seluen niet en connen ¹⁰ 11 gewasschen, dan met sulcke vuyle schoteldoecken ende dwey- ¹¹12len, ende datse ons bevechten met sulcke schichten daer ^{12 12-13} 13 sij hun seluen mede quetsen.

14Ende heur werdt ghegheuen dat sy den beelde der beeste den ^{14-15 14 14-15} 15 gheest gaf, dat het beelt spreken mochte. Dus comen sy dan, ¹⁵ 1 macht vanden duyuel ontfanghen hebbende, met pluym-2strykerye tot het beelt, om heur ercheyt ende boosheit te ² 3 onderhouden, in deser manieren sprekende: Vwer Maiesteyt ^{3 3-6} 4 is de alderdeuchdelycxste, alderghenadichste, aldervroemste, 5 alder wijste, alder moghenste, ende aldergheleerste onder alle ⁵ 6 Christelycke Princen ende Potentaten: Alle andere by v ⁶ 7 hoocheyt te ghelycken en sijn maer esels. Indien V.M. wille ^{7 7-8} 8 is dit oft dat in v rijcke te doen in brenghen, wie salder soo ⁸ 9 stout sijn V.M. te wederstane? Iae al warender Godts gheboden 10 hondertmael teghen, het sal moeten onderhouden worden. Dus 11 onderhout de oude Religie der heyligher Romscher Kercken ¹¹ 12 teghen de ketteren, soo en moecht ghy niet missen: Godt sal ¹² 13 v in alle uwe voorstellen voerspoedich maken, dus laet wreede ¹³ 14 ordonnantien d'eene op d'ander maken, ende ghebiedt datmen ¹⁴ 15 die in alle uwe landen ende dominien vercondighe ende open- ¹⁵16lyck wt roepe, om daer mede te betoonen dat ghy des Paus ¹⁶ 17 leuende beelt sijt. Het // is ons ampt het beelt der beeste ^* 18 sprekende te maken. Hieromme laet v stemme ghehoort

5. te Brugge, - T te Brugge.
3. in deser manieren - T In deser manieren 4. alderghenadichste, - T alderghenadichte, 12. missen: Godt sal - T missen, Godt sal [Ik heb hier de interpunctie van de Franse versie gevolgd, fol. H. 1. verso] 16. wt roepe, - T wt roepen,

1 ghebeyren: gaan te keer

1-2 bloetghierighe: bloeddorstige

2-3 heur is te wers: het is te erg, onverdraaglijk, voor hen

4 moghen goet doen: kunnen bevestigen
sermoonen: predicaties

5 B.: Broeder; Cornelis den Hisper: (vrijwel zeker op te vatten als:) Cornelis den Gisper (= de geselaar), nl. de Minderbroeder Cornelis Adriaensz. Brouwer (1521?-1581), bekend als ‘Broer Cornelis’, die te Brugge fel de Reformatie bestreed (vgl. J.G. Sterck - ‘Marnix en Broer Cornelis’ in Miscellanea Gessleriana 1948, pag. 1166, noot 12). Zijn bijnaam ‘de geselaar’ ontleende hij aan het omtrent hem in omloop zijnde gerucht van ‘discipline ende secrete penitentie, of geesselinghe, die hy gebruyckte met zijn deuotarighen’

6 Ian vanden Hagen: de Dominicaan Jan van den Haghen of Dumaeus (1520-1573) richtte zich vanaf 1566 in woord en geschrift vooral fel tegen de Calvinisten

6-7 dat weerdich stuck boefs: ik ben er niet in geslaagd te ontdekken wie hier bedoeld wordt

7 tot S. Goulen: in de Sint-Goedele-kerk; staet en predict: staat te preken

* G.ij.r^o

10 hun seluen: zichzelf (ook in reg. 13)

11 gewasschen: (schoon) wassen; schoteldoecken: vaatdoeken

12 schichten: pijlen

12-13 daer mede: waarmee

14-15 Ende heur.... mochte: citaat van Openbaringen 13:15a

14 heur: nl. aan het tweede Beest (zie pag. 267 reg. 2-4 li. kol.); den beelde der beeste: aan het beeld van het (eerste) Beest (dit slaat op wat vermeld is in het 14de vers, dat door Van der Noot is overgeslagen: ‘het - nl. het tweede Beest - verleidt degenen die op de aarde wonen, door de tekenen die aan hetzelve te doen gegeven zijn in de tegenwoordigheid van het - eerste - beest, zeggende tot degenen die op de aarde wonen, dat zij voor het beest, dat de wond des zwaards had en weder leefde, een beeld zouden maken’)

14-15 den gheest: de (levens) geest

15 mochte: zou kunnen

2 het beelt: (bedoeld wordt de wereldlijke vorst, die zich aan de Paus heeft onderworpen en daardoor ‘des Paus leuende beelt’ geworden is; vgl. hieronder reg. 16-17); ercheyt: slechtheid

3 onderhouden: in stand houden

3-6 Vwer Majesteyt.... Potentaten: vgl. de noot bij reg. 7-8 van pag. 259 re. kol.

5 alder moghenste: allermachtigste

6 Princen: vorsten

7 te ghelycken: vergeleken

7-8 V.M. wille is: het de wil van Uwe Majesteit is

8 te doen in brenghen: te doen invoeren

11 onderhout: houd in stand, bescherm

12 en moecht ghy niet: kunt gij niet; missen: dwalen

13 voorstellen: voornemens

14 d'eene op d'ander: de een na de ander

15 dominien: gebieden; vercondighe: bekend make

16 wt roepe: afkondige; betoonen: bewijzen

* G.ij.v^o

[p. 274]

tekstkritische noten

1 worden, spreect met een stout ghemoet, vercondicht ende 2 ghebiet datmen teghen Godts woort onse oude statuten, ² 3 ordonnantien ende ceremonien, onderhouwe, laet alle saken 4 onder uwe titulen, naem, ende authoriteyt, met den horen ⁴ 5 oft met een trompette, in alle hoecken gheblasen, ende 6 wtgheroepen worden, ende dat v placcaet op den hals onder- ^{6 6-7}7houden worde, ende al segghen ander rijcken oft Princen v ^7-8 8 na, dat ghy v ampt misbruyct, en acht op heur woorden niet ^{8 8-9} 9 een haer, maer blijft hertneckelyck in v goetduncken ende ⁹ 10 eyghen voernemen staende: maect datter soo veel ghedoot 11 worden, alsser het beelt der beesten niet en willen aenbidden, 12 oft soodanige ordonnantien onderhouden en willen, soo suldy ¹² 13 onsen lieuen ende weerden sone wesen: laet niemandt uwen ¹³ 14 handen ontgaen, maer laetse al om den hals brengen ende ¹⁴ 15 verdoen met water, met vier, met galghen, met sweerden, ¹⁵ 16 ende met alderley tormenten, sonder yemanden te sparen, out ¹⁶ 17 oft ionck, erm, oft rijck, groot oft cleyn, vrouwe oft man, 18 ghehout, oft onghehout, ionckgeselle, oft ionghe ende teere ¹⁸ 19 maechden, want sij spreken toch al teghen ons, ende onsen ¹⁹ 20 draeck, ende ons rijck souder doer veruallen: ende onse beste ²⁰ 21 profijten souden wij daer doer verliesen. Ende maect alle ^{21 vorige kolom-2} 22 cleyne ende groote, rijcke ende erme, vrije ende dienstknechten, 1 een teecken in heur rechter hant, oft in heur voorhoofden te 2 ontfanghen: bouen dien dat des // Paus Moniken ende Papen ^{* 2 2-13} 3 op heur hoofden geschoren, ende aen haer vingeren gesmeert ^3-4 4 worden, ende den Paus ende der Romscher Kercken met 5 opstekinghe heurder rechter hant, gehoorsaemheyt, onder-6danicheit, ende Sodomitsche reynicheyt, sweren ende belouen, ⁶ 7 dwelck sij den tweeden Doop doruen noemen, ende dat ooc ⁷ 8 de Keysers, Coninghen, Vorsten, Doctoren, Ertsbisschoppen, 9 Bisscoppen, scholen, ende alle staten, ooc altemale duer den ⁹ 10 eet diese doen waermede sij sweren, dat sij niet aennemen oft ¹⁰ 11 beghinnen en sullen, yet dat teghen de Roomsche kercke, 12 den Paus, sijnen stoel, oft heur priuilegien sy, een teeken van ¹² 13 hem ontfangen, moetent alle menschen aen hun voerhooft 14 oock ontfanghen, want wie vanden Bisschoppen met het ¹⁴ 15 Crisma aent voorhooft niet besmeert ende geuormt en is, en ¹⁵

11-12. aenbidden, oft soodanige - T aenbidden. Oft soodanige
3-4. gesmeert worden, - T gesmeertworden, 12-13. sy, een teeken van hem ontfangen, moetent alle - T sy, ende een teeken van hem ontfangen, moetment alle 14. vanden Bisschoppen - T vandenBisschoppen 14-15. het Crisma - T hetCrisma

2 statuten: verordeningen

4 onder uwe titulen: onder het gezag van de u toekomende titels, waardigheden

6 wtgheroepen: afgekondigd

6-7 ende dat v placcaet.... worde: en (gebied) dat uw plakkaat op straffe des doods worde nageleefd

7-8 al segghen.... v na: al vertellen (de bewoners van) andere rijken of andere vorsten van u

8 v ampt: uw rechtsmacht

8-9 en acht op heur woorden niet een haer: schenk niet de minste aandacht aan hun woorden

9 v goetduncken: uw (eigen) gevoelen

12 soodanige ordonnantien.... en willen: zulke verordeningen niet willen naleven; suldy: zult gij

13 weerden: waarde, dierbare

14 al: allen

15 verdoen: ombrengen

16 tormenten: pijnigingen; yemanden: (accusatiefvorm van) iemand

18 ghehout: gehuwd; ionckgeselle: vrijgezel

19 al: allen

20 souder doer: zou door hen

21 vorige kolom-2 maect alle.... te ontfanghen: vrijwel letterlijk citaat van Openbaringen 13: 16 (maect alle te ontfanghen: bewerk, dat allen ontvangen)

* G.iij.r^o

2 bouen dien dat enz.: (hier vergeet Van der Noot weer, dat hij feitelijk bezig is met een toespraak van de R.K. geestelijkheid tot een wereldlijk vorst en gaat hij opnieuw over tot zijn eigen betoog)
Papen: wereldlijke geestelijken

2-13 bouen dien dat.... oock ontfanghen: (De constructie is: ‘behalve dat de monniken en wereldlijke geestelijken van de Paus...., moeten alle mensen het - nl. dit teken - ook aan hun voorhoofd krijgen)

3-4 op heur hoofden.... gesmeert worden: (dit slaat op de kruinschering en zalving bij de priesterwijding)

6 Sodomitsche reynicheyt: (ironisch) reinheid als in Sodom (de stad der homosexualiteit, vgl. Genesis 19:1-11)

7 doruen: durven

9 scholen: (in het bijzonder wel) hogescholen; staten: (bekleders van) hoge ambten

10 aennemen: ondernemen

12 stoel: troon

14 vanden: door de

15 Crisma: chrisma, de zalfolie die in de R.K. kerk wordt gebruikt; geuormt: voorzien van het H. vormsel (waarbij door de oplegging der handen van de bisschop, de zalving en de heilige woorden, de gedoopte kracht ontvangt om het geloof standvastig te belijden)

[p. 275]

tekstkritische noten

1 mach (niet tegenstaende dat hy gedoopt sy ende in Christo ¹ 2 rechtelyck ghelooft) voer gheen oprecht Christen geacht syn. ² 3 Maer bouen al worden sij sekerlyck geteekent in de ver- ³4diensten ende betrouwen heurder goeder wercken: want ge- ⁴5lijck het seker teeken eens oprechts christen mensce is, het 6 ghelooue dat deur de liefde werct ende trachtich is, want het ⁶ 7 gelooue is een teeken der kinderen Gods, ende die liefde die 8 wt den ghelooue spruyt. Alsoo is het seker teeken eens Papists ⁸ 9 oft Antichrist te betrouwen ende te beroemen op sijn eyghen ⁹ 10 verdiensten ende goede wercken, Missen, beuaerden, bichten ¹⁰ 11 ende aflaet brieuen, in een Minnebroeders cappe begrauen te ^11-12 12 worden, so veel pater noster ende aue maria, roosen hoykens, ¹² 13 ende diergelyke ydele droomen.

14 ^*//Ende dat niemant coopen noch vercoopen en mach, dan die ^14-16 15 dat teecken heeft oft den naem der beeste oft het ghetal heurs 16 naems. Wie niet en bekent dat den Paus leert ende ghebiet, ¹⁶ 17 maer te vreden is, ende na sijn vermoghen onderhouden wilt ¹⁷ 18 al dat ons Christus gheleert, gheboden, ende beloeft heeft, 19 sonder sijn toevlucht te nemen tot den Paus, syn aflaten, siel- ^{19-1 (vlg. kolom)}1missen, absolutien, ende ander grouwelen, die en mach onder ^1-2 2 heur coopen noch vercoopen: Ia worden verbannen, vervloect ² 3 ende verdoempt ten viere, watere, oft sweerde, maer die sijn ³ 4 teecken draghen sijn al goy kinderen, in sonderheyt die het ^{4 4-5} 5 dobbel teecken, ende Caracterem indelebilem (soo sij dat ⁵ 6 noemen) hebben, te weten, sijn gheschoren ende ghesmoute, ⁶ 7 die moghen aldervryelycxt wisselen, coopen, ende vercoopen 8 met sermonye, simonye, beneficien, prebenden, te tuytelen, ^8-10 9 ende verpassen, ende met alderley Roomsche coopmenschappe 10 en cremerijen omgaende. Christus heeft de coopers ende ^10-11 11 vercoopers wt synen Tempel ghedreuen: Antichrist heeftse in 12 synen Tempel ghebracht, ende houtse daer in. Hier is wijsheyt. ¹² 13 De warachtige hemelsche ende goddelycke wijsheyt, staet ¹³ 14 daer in, datmen de saken te rechte verstaet, rechtelyck daer ^{14 14-15} 15 af ordeele, want als wij dat niet en verstaen, soo sijn wij sotten

9. oft Antichrist - T oft Antichrist 11. een Minnebroeders - T eenMinnebroeders
6-7. ghesmoute, die - T ghesmoute die 8. prebenden, - T prebendeu,

1 mach: kan

2 rechtelyck: op de juiste wijze; oprecht: goed (ook in reg. 5)

3 sekerlyck: ontwijfelbaar

4 betrouwen heurder goeder wercken: (het) vertrouwen op hun goede werken

6 trachtich: werkzaam (?)

8 wt den ghelooue spruyt: (De punt na deze woorden sluit de zin niet af, maar geeft slechts een rust aan)

9 te beroemen: zich te beroemen

10 beuaerden: bedevaarten; bichten: biechten

11-12 in een Minnebroeders.... begrauen te worden: begraven te worden als lid der Derde Orde (van wereldlijke personen) der Minderbroeders (de Tertiarissen mochten in het ordegewaad worden begraven)

12 pater noster: (op te vatten in meervoudige zin, evenals het volgende ‘aue maria’); roosen hoykens: rozenkransen

* G.iij.v^o

14-16 Ende dat.... naems: citaat van Openbaringen 13:17

16 bekent: belijdt; dat: wat

17 te vreden is: nl. met ‘al dat ons Christus gheleert, gheboden, ende beloeft heeft’; na: naar; wilt: wil

19-1 (vlg. kolom) sielmissen: missen voor de zielerust van een overledene

1-2 onder heur: onder hen, onder hun heerschappij

2 worden: (het meervoud is afgeleid uit de generaliserende betekenis van ‘die’ in reg. 1)

3 verdoempt: veroordeeld

4 al: allen; goy: goede, brave

4-5 het dobbel teecken: nl. naast dat van het Vormsel ook dat van de priesterwijding (vgl. pag. 274, reg. 7 re. kol.)

5 Caracterem indelebilem: het onverdelgbaar teken (nl. het innerlijk priesterlijk merkteken, dat bevoegd maakt tot het verrichten der priesterlijke functies, en verkregen wordt door de wijding); soo: zoals

6 te weten, sijn gheschoren ende ghesmoute: namelijk zijn geschorenen en ingevetten (gedoeld wordt op de kruinschering en handenzalving bij de priesterwijding)

8-10 met sermonye... omgaende: zich bezighoudende met ‘sermonye’ (= ‘gepreek’?, gevormd om de klank-overeenkomst met ‘simonye’?), met simonie, met het ruilen en weggeven van kerkelijke inkomsten en prebenden, en met allerlei Roomse handelszaken in het groot en in het klein

10-11 Christus.... ghedreuen: In margine ‘Matth. 1.’ (bedoeld wordt ‘Matth. 21’; vgl. Mattheüs 21:12, ‘En Jezus ging in den Tempel Gods, en dreef uit allen die verkochten en kochten in den Tempel, en keerde de tafels der wisselaars om, en de zitstoelen dergenen die de duiven verkochten’)

12 Hier is wijsheyt: citaat van Openbaringen 13:18a

13 staet: bestaat

14 te rechte verstaet: op de juiste manier begrijpt; rechtelyck: op de juiste wijze

14-15 daer af: daarover

[p. 276]

1 ende gheen wijse lieden: daeromme verwect de Heere de toe- ¹2hoorders dat sij den Antichrist neerstelyck doersoecken, ende ² 3 ^* als sij hem gheuonden hebben, dat sij heur dan wel voor // hem ³ 4 wachten souden, want die het teecken der beesten aenveerden, ^{4-6 4} 5 ende sijn beelt aenbidden, sullen van den wijn der godlycker 6 gramschappen drincken: ende alle die eenen grouwel van het ⁶ 7 Pausdom hebben, ende den Heere navolghen ende aenhanghen, 8 sullen alle met den Heere aen eenen disch vanden dranck ⁸ 9 des leuens, ende der goddelycker ghenaden drincken. Dus 10 moetmen wel segghen dattet groote wijsheyt is, daermen ^{10 10-12} 11 den toren Gods mede ontvliet, ende tot sijnder ghenaden ende 12 blyschap compt, want de heylighe gheest seyt hier terstont ¹² 13 deur Iohannem: Wie verstant heeft, rekene het ghetal der beeste, ¹³ 14 dat is, die niet doof en dwaes gheworden en sijn, die sullen ¹⁴ 15 den naem der beesten rekenen, sij sullen die saken nerstelyck ¹⁵ 16 ouerlegghen, doersoecken, ende valsch vinden, die de werelt- ¹⁶17licke menschen een wonderlycke gaue meynen te wesen. ¹⁷ 18 Rekent seyt de Heere, want het is eens menschen ghetal, het ¹⁸ 19 welck een nerstich ende vlytich mensch vinden mach. Hier ¹⁹ 20 ghebiedt Godt merckelyck, datment ondersoecken ende tellen ²⁰ 1 soude: daeromme moeten sij wel swijghen (seyt Aretes) die ¹ 2 onsen godsalighen ende nerstighen vlijt, erbeyt, ende schrijuen ² 3 tegen den Paus, sijn aenhangers, ende valsheyt, lasteren ende 4 bespotten, segghende datmen den tijt qualyck besteedt, alsmen 5 den tijt ende tghetal wilt wtrekenen: want sij hooren hier dat ^{5 5-6} 6 het den heylighen gheest beueelt te rekenen ende te tellen, 7 op dat wij weten, wien wij voor den rechten Antichrist // sullen ^{* 7} 8 houden, te weten, dien die (na dat hy dry Coningen vernedert ^8-10 9 heeft) wt niet voort gecomen is, ende tot het verderuen der ⁹ 10 warachtiger Religien begonste te regneren. Sijn ghetal is ses ^{10 10-11} 11 hondert ende sesensestich, want so veel vermogen oft begrijpen ¹¹ 12 de letteren by de Grieken χξς. Den naem Latinos Latinus ¹² 13 begrijpt het ghetal 666, ende het is soo wel te geloouen (seyt ^13-14 14 de heylige Martelaer Ireneus) dat hy also heeten sal, want

1 verwect: wekt op, spoort aan

2 den Antichrist neerstelyck doersoecken: een nauwkeurig onderzoek instellen naar de Antichrist

* G.iiij.r^o

3 heur: zich; wel: in hoge mate, zorgvuldig

4-6 die het teecken.... drincken: korte samenvatting van Openbaringen 14:9b-10a (In margine ‘Apo. 14.’)

4 der beesten: (enkelvoud!) van het Beest (ook in reg. 15)

6 grouwel: afschuw

8 met den Heere aen eenen disch: (toespeling op het Heilig Avondmaal)

10 moetmen: mag men, kan men; wel: met recht

10-12 dattet groote.... compt: dat het een grote wijsheid is, die (wijsheid) waardoor men aan de toorn van God ontkomt en Zijn genade en vreugde verwerft

12 hier: nl. in het zelfde 18de vers van Openbaringen 13; terstont: nl. in onmiddellijke aansluiting op het in reg. 12 vorige kol. geciteerde ‘Hier is wijsheyt’

13 Wie verstant.... beeste: citaat van Openbaringen 13:18b; rekene: berekene (ook in reg. 15)

14 doof: dwaas

15 nerstelyck: zorgvuldig, nauwkeurig

16 doersoecken: onderzoeken

17 wonderlycke: wonderbare

18 want het.... ghetal: citaat van Openbaringen 13:18c

19 nerstich: ernstig, ijverig; mach: kan

20 merckelyck: op duidelijke wijze

1 Aretes: Arethas, aartsbisschop van Caesarea (± 860 tot na 932) schreef in het Grieks een commentaar op de Openbaringen ‘In Apocalypsin Ioannis Commentarius’ (Hij drukt zich echter in cap. 38 daarvan ‘De nomine bestiae’ heel wat minder positief uit dan Van der Noot het doet voorkomen; de enige plaats althans, die ik heb kunnen vinden, waarop deze hier kan doelen, luidt: ‘Siquidem non produxit aperte in medium ipsum nomen, eo quod ne mereretur quidem libro inscribi. Ideo non intempestivum fuerit exercitii gratia huc reducere nomina tam propria quam appellativa quae numerum hunc conficiant’)

2 nerstighen: ijverige

5 wilt: wil

5-6 dat het den heylighen gheest... tellen: dat de Heilige Geest beveelt het (nl. het getal) te berekenen en na te tellen

* G.iiij.v^o

7 rechten: ware, werkelijke

8-10 dien die.... regneren: (hier wordt gedoeld op Daniëls profetie van de Antichrist; vgl. Daniël 7:24-25, o.a. ‘hij zal drie Koningen vernederen, en hij zal woorden spreken tegen den Allerhoogste, en hij zal de heiligen der hoge plaatsen verstoren’)

9 niet: niets

10 regneren: regeren

10-11 Sijn ghetal.... sesensestich: citaat van Openbaringen 13:18d

11 vermogen: (hier) zijn waard; begrijpen: bevatten

12 de letteren by de Grieken: in het Grieks heeft elke letter ook een getalswaarde; Latinos Latinus: (met het eerste woord bedoelt Van der Noot de Griekse, met het tweede de Latijnse vorm van het woord. De Griekse vorm, als ΛΑΤΕΙΝΟΣ geschreven, heeft de getalswaarde 666)

13-14 seyt de heylige Martelaer Ireneus: Irenaeus (2de helft 2de eeuw), bisschop van Lyon, schreef ‘Contra Haereses libri quinque’. De door Van der Noot geciteerde plaats komt voor lib. V, cap. 30, en luidt: ‘Sed et ΛΑΤΕΙΝΟΣ nomen habet sexcentorum sexaginta sex numerum: et valde verisimile est, quoniam novissimum regnum hoc habet vocabulum. Latini enim sunt qui nunc regnant...’)

[p. 277]

tekstkritische noten

1 sijn rijck heeft dien naem, het sijn Latynsche diet regeren, 2 ende wij sien voorwaer dat dien goeden Leeraer die den 3 heylighen gheest had, hier in niet gemist en heeft, want wij ³ 4 sien dat de Romsche kercke de Latijnsche ghenompt wort, ⁴ 5 ende die Paus den oppersten Priester der Latijnscher kercken. ⁵ 6 Wij sien dat inde Romsche kercke alle dingen int Latijn gedaen 7 worden, ende inde geestelycke houen (so sij die noemen) ⁷ 8 ende in alle rechthuysen der Bisschoppen, de Latijnsche ⁸ 9 sprake gebruyct wordt, ende niemant en can dese kercke 10 dienen, hy en moet een Latinist sijn: bouen desen noemen ¹⁰ 11 sij de Hebreeusche sprake Ioedts, ende de Griecxsche kettersch: 12 de Hebreusche ende Gricxsche Bybels sijn in heur oogen 13 heel suspect, ende willen van alle man de Latijnsche verdoruen ¹³ 14 text des Bybels (diese tonrecht Hieronymo toeschrijuen) voer ^{14 14-15} 15 de oprechte ghepresen hebben. Dit is ymmers kennelyck ^15-16 16 meer dan ickt soude connen bewijsen. Dit getal. 666. beteekent 17 wt sommighe Griecxsche woorden (want dese prophecie was ¹⁷ 1 int Griecx geschreuen) Anthemos, dat is tegen Gods // eere, ^{* 1} 2 het beteekent oock Aruine, dwelck bediet den verlochenaer Gods: ² 3 ende Titan dwelck de Sonne beteekent oft den Conincklicken ^{3 3-4} 4 Nemrotschen ende tyrannischen naem. Dese dry namen ende 5 woorden, al schynen sij verscheyden te wesen, sij en begrijpen ^{5 5-6} 6 in heur noch min noch meer dan dit gheset ghetal, ende dit ^{6 6-8} 7 mach al metter schrifturen ende redenen staen ende ouereen 8 comen, want wie met Christo niet en is, die is teghen Christum. ⁸

11. Ioedts - T Ioetds 16. bewijsen. Dit getal. 666. beteekent - T bewijsen dit getal. 666. beteekent
1. tegen Gods eere, - T tegenGods eere,

3 gemist: gedwaald, zich vergist

4 ghenompt: genoemd

5 die Paus: de Paus

7 houen: gerechtshoven; so: zoals

8 rechthuysen: gebouwen waarin recht gesproken wordt

10 hy en moet: of hij moet; bouen desen: daarenboven

13 ende willen van alle man: en (zij) willen door iedereen; verdoruen: bedorven

14 diese tonrecht Hieronymo toeschrijuen: (waarop Van der Noot zijn ‘ten onrechte’ grondt, is mij niet geheel duidelijk. Het Concilie van Trente stelde als enig-juiste Bijbeltekst die van de Vulgaat vast, zoals sedert het einde der Middeleeuwen de tekst werd genoemd, welke de Kerkvader Hiëronymus, 345-420, uit de in omloop zijnde Latijnse Bijbelteksten had samengesteld en geëmendeerd naar het Grieks)

14-15 voer de oprechte: als de ware

15-16 kennelyck meer dan ickt soude connen bewijsen: duidelijker zichtbaar (nl. in de feiten) dan ik het zou kunnen aantonen

17 dese prophecie: nl. de Openbaringen van Johannes

* [G.5.r^o]

1 Anthemos: (Deze duiding is van Primasius, bisschop van Hadrumetum, gest. na 522. In het 4de boek van zijn ‘Commentariorum super Apocalypsum B. Ioannis, Libri quinque’ schrijft hij over Apoc. XIII en vindt dan het getal van het Beest terug in het woord ἀντεμος); dat is tegen Gods eere: (omtrent de betekenis van ἀντεμος bestaat geen zekerheid; Van der Noot schijnt aan te sluiten bij hen, die het in verband willen brengen met ἀντιτιμος)

2 Aruine: (Deze duiding is van Hippolytus van Rome, Christelijk schrijver en martelaar, gest. na 235. In zijn ‘De consummatione mundi, ac de Antichristo, & secundo adventu Domini nostri Jesu Christi’, cap. XXVIII, schrijft hij: ‘At dicimus fortasse scripturam illius sigilli esse ἀρνοῦμαι’. De letters van dit woord geven echter eerst de juiste getalswaarde, wanneer het geschreven wordt als ἀρνουμε)
dwelck bediet den verlochenaer Gods: wat betekent de Godloochenaar (ἀρνοῦμαι = ik ontken, ik loochen)

3 Titan: (Deze duiding vindt men o.m. bij Irenaeus, als vervolg op het citaat in de aantekening bij reg. 13-14 pag. 276 re. kol.: ‘Sed et TEITAN, prima syllaba per duas graecas vocales ε et ι scripta, omnium nominum quae apud nos inveniuntur, magis fide dignum est’); dwelck: wat; de Sonne: als zoon van de Titan Hyperion werd de zonnegod Helios ook wel als Titan aangeduid (voor de betekenis van deze verklaring, zie hieronder de aantekening bij reg. 2 vlg. kol., ‘Lux’)

3-4 den Conincklicken Nemrotschen ende tyrannischen naem: (Irenaeus duidt ‘Titan’ aan als een koninklijke en aan een tyran toebehorende naam. ‘Nemrotsch’ is ontleend aan Genesis 10:8-10, waar Nimrod wordt genoemd als de grondvester van Babel, dat als symbool gold voor het rijk van de Antichrist)

5 verscheyden: verschillend

5-6 sij en begrijpen in heur: zij bevatten in zich, houden in

6 gheset: bepaalde

6-8 dit mach al... ouereen comen: dit kan alles blijven bestaan naast en overeen komen met (dus: dit is alles in overeenstemming met) de Schrift en met het (gezond) verstand

8 wie met.... Christum: In margine ‘Matth. 12.’ (vgl. Mattheüs 12:30a, ‘Wie met mij niet is, die is tegen mij’)

[p. 278]

tekstkritische noten

1 Sommighe wtlegghers latende de Griecxsche woorden, hebben ^{1 1-2} 2 dit doer een Latijnsch woort gepractiseert, te weten, Lux, ² 3 in ghetelde letteren dit ghetal begrijpende, welcke be- ³4teekent, dat sij hun seluen het licht oft menscen eens ^{4 4-5} 5 geestelycken gheselschaps noemen, daer sij inder waerheyt ⁵ 6 gheen dinck min en ghelycken, want sij sijn de duysterheyt ^{6 6-7} 7 selue die in gheender voeghen het licht ontfanghen en willen, ⁷ 8 maer soecken met alder wreetheyt ende spyticheyt wt te ⁸ 9 blusschen. Men mocht hier oock Diabolus incarnatus oft ^{9-10 9} 10 Filius perditionis in brenghen, want dit sijn beyde namen ^{10 10-11} 11 van desen Antichrist, aen d'eene maer 4. ende aen d'ander ^11-13 12 maer 6. letteren vanden ghetale, der tellender letteren ghe-13brekende, maer onder alle dese voorschreuen woorden ¹³ 1 compt het woordt Aruine, der verborghenheyt alder best te ^1-2 2 passe, het welck soo veel te segghen is, als ick verloochen. ²

3Openlyck blijcket, ende is openbaer ghenoch, dat sij het ³ 4 teeken der beeste ontfanghen hebben, oft met het ghetal 5 sijns naems gheseghelt sijn, // die segghen als sij de naecte, ^{* 5} 6 ongheualste waerheyt hooren vercondighen, Ick en wilder 7 niet na hooren, noch ick en sals nymmermeer toelaten: want ⁷ 8 sy en compt niet ouereen met de leeringhe ende prijselycke ⁸ 9 ghewoonten van onsen Alderheylichsten Vader den Paus, 10 ende met onse moedere de heylighe Roomsche Kercke.

11Comende aen het. 13. Sonet oft ghesichte. ¹¹

12Beghinnende, Op een rootverwich dier, hebbende seuen hoyen, ¹² 13 Sint Ian seyt: ¹³

14Ende ick sach een Vrouwe sitten op een royuerwige beeste. ¹⁴

15Dese Vrouwe scheen een eerbaer vrouwe van verwe te wesen, ¹⁵ 16 maer inder waerheyt het en is, ghelijck ghy hooren sult. Dese ^{16 16-17} 17 beeste is den grooten Antichrist, waeraf hier voren gesproken ¹⁷

5. gheseghelt sijn, die - T gheseghelt sijn. Die 11. het. 13. Sonet - T het. 12. Sonet

1 latende: latende rusten

1-2 hebben dit gepractiseert: hebben dit (zelfde) uitgedacht, (hier wel:) berekend

2 Lux: (Van der Noot doelt hier op de interpretatie TEITAN = DICLUX - nl. ‘dic: lux’ -, waarin verwerkt is dat de Antichrist zich zal uitgeven voor een engel es lichts. Het vreemde compositum is gevormd uit de letters van de naam van Keizer Diocletianus, 284-305, die samen het getal 666 vormen, wanneer men 2 maal een V als X leest: DIoCLes aVgVstVs)

3 begrijpende: bevattende; welcke: welk woord

4 sij: nl. de volgelingen van de Antichrist; hun seluen: zichzelf

4-5 eens geestelycken gheselschaps: van een godsdienstige gemeenschap

5 daer: terwijl

6 gheen dinck min en ghelycken: op niets minder lijken

6-7 want sij sijn.... in willen: In margine ‘Ioan. 1.’ (vgl. Johannes 1:5, ‘en het licht schijnt in de duisternis, en de duisternis heeft het niet begrepen’)

7 in gheender voeghen: op generlei wijze; het licht: nl. Christus

8 spyticheyt: smadelijkheid

9-10 men mocht hier oock in brenghen: men zou hier ook kunnen aanvoeren

9 Diabolus incarnatus: vlees-geworden duivel (men vindt in DIaboLVs InCarnatVs als getalswaarde 662)

10 Filius perditionis: zoon des verderfs (men vindt in fILIVs perDICIonIs als getalswaarde 660)

10-11 dit sijn.... Antichrist: In margine ‘2. Thess. 2.’ (vgl. 2 Thessalonicenzen 2:3, waar de Antichrist wordt aangeduid als ‘zoon des verderfs’)

11-13 aen d'eene.... ghebrekende: waarbij aan de ene slechts 4 en aan de andere slechts 6 ‘letters’ (bedoeld worden letters tot een getalswaarde resp. van 4 en 6) aan de som der voor de getalswaarde meetellende letters ontbreken (om tot het getal 666 te komen)

13 voorschreuen: bovengenoemde

1-2 compt het woordt... te passe: past het woord ‘Aruine’ (zie hierboven de aant. bij reg. 2, pag. 277 re. kol.) het allerbest bij het geheim (van dit getal)

2 soo veel te segghen is, als ick verloochen: zoveel wil zeggen als ‘ik verloochen’

3 ende is openbaer ghenoch: en het is duidelijk genoeg

* [G.5.v^o]

5 gheseghelt: als met een zegel voorzien

7 na: naar; noch ick en sals nymmermeer toelaten: noch zal ik er ooit in toestemmen

8 prijselycke: lofwaardige

11 het. 13. Sonet: zie hiervóór, het sonnet op pag. 229; ghesichte: visioen

12 hoyen: hoofden

13 Sint Ian: de apostel Johannes als schrijver der Openbaringen

14 Ende ick sach.... beeste: citaat van Openbaringen 17:3b (in margine, maar twee regels te laag, ‘Apoca. 17.’); royuerwige: roodkleurig

15 van verwe: naar het uiterlijk

16 het en is: is dat niet zo

16-17 dese beeste is den grooten Antichrist: In margine ‘Apo 2. 14 2. Thess. 2.’ (vgl. Openbaringen 2:13; 14:9-11; 2 Thessalonicenzen 2:3-4; al deze plaatsen zijn reeds eerder ter sprake gekomen)

17 waeraf: van wie; hier voren: hierboven

[p. 279]

tekstkritische noten

1 is gheweest: oft het lichaem des duyuels in hem begrijpende, ^1-2 2 Pausen, Patriarchen, Cardinalen, Legaten, Bisschoppen, Doc- ²3toren, Apten, Priooren, Priesters, aflaet brieuers, Monicken, ³ 4 Canoniken, Broeders, Nonnen ende Beghijnen, ende so me-5nigherhande verscheyden duyuelsche geueysde, ende selsame ⁵ 6 secten, alsser onder het Pausdom schuylen. Insghelycx oock ⁶ 7 wereltlycke regeerders, die den Paus, der Roomscher kercken ^7-8 8 grouwelen ende afgoderijen toe ende voor staen, weer sy sijn ⁸ 9 Keysers, Coninghen, Hertoghen, Princen, Grauen, Stadthou-10deren, Rechters, Rechtgeleerde, Schepenen, Meyers, Ballieus, ¹⁰ 11 Drossarts, Mercgrauen, Schoutet, Royroyen, Prouosten, Ser- ^{11 11-12}12 ^*gan-//ten ende beuelen, ende alle die ghene die syne grouwelen ¹² 1 met ghewelt teghen Godt ende sijn heylich woort willen 2 onderhouden ende voerstaen. Van welcken ghetale ick ² 3 tot anderen tijden oock een mede gheweest ben, het welcke my ³ 4 wt den gront mijnder herten leet is. Ick hebt wt onwetenheyt 5 ghedaen, meynende Gode eenen goeden dienst te doene: het 6 is my leet, hier omme bidde ick God almachtich dat hyt my ⁶ 7 met alle mijn misdaden, doer syne groote ende grondeloose ⁷ 8 ghenade ende bermherticheyt vergheuen ende quijt schelden 9 wille, Inden name ende deur de verdienste syns ghebenedijden 10 soons ons Heeren Iesu Christi, ende dancke hem wt alle de¹⁰ 11 crachten mynder sielen, dat hy my met Paulo (wt gratien) ¹¹ 12 sonder mijn verdienste, ghetrocken heeft, wt de schaduwe ¹² 13 des doots, ende het gheselschap sijnder vyanden, ende my 14 ghebrocht heeft onder syne heylighe Ghemeynte, die hem 15 ende sijn eere wt goeder herten soecken, hoe wel sij vander ^{15 15-16} 16 werelt veracht ende verdreuen worden.

17Dese beeste is ganschelick rootuerwich in teeken der ¹⁷ 18 tyrannien, bloetstortinghen ende moorden die sij bedrijuen, ¹⁸

7. den Paus, der Roomscher kercken - T den Paus der Roomscher kercken 9-10. Grauen, Stadthouderen, - T Grauen Stadthouderen,
4. leet is. Ick hebt - T leet is, Ick hebt

1-2 in hem begrijpende, Pausen enz.: in zich omvattende Pausen enz.

2 Patriarchen: geestelijken, één rang hoger dan aartsbisschop; Legaten: pauselijke gezanten

3 aflaet brieuers: verkopers van aflaatbrieven

5 menigherhande: velerlei; verscheyden: verschillende; geueysde: huichelachtige; selsame: wonderlijke, afschuwelijke

6 (De punt na ‘schuylen’ sluit de zin niet af; hij heeft slechts de waarde van een geprolongeerde rust, waarna de opsomming begint van een nieuwe reeks personen, welke ‘het lichaem des duyuels in hem begrijpt’)

7-8 die den Paus.... voor staen: die aan de zijde staan van de Paus, de gruwelen en afgoderijen der Roomse Kerk, en daarvoor opkomen

8 weer: hetzij (na dit ‘weer’ zou moeten volgen een ‘of’, dat echter uitblijft)

10 Meyers: (lagere) rechterlijke ambtenaren); Ballieus: baljuws (rechterlijke ambtenaren)

11 Mercgrauen: markgraven (bestuurders van een grensgewest); Schoutet: schout (wij zouden hier feitelijk een meervoud verwachten; is ‘schoutet’ wellicht een drukfout voor ‘schouten’?); Royroyen: rode-roeden (dragers van de rode roede als teken van de ambtenaar, belast met het berechten van halszaken of het ten uitvoer brengen van doodvonnissen); Prouosten: provoosten (rechterlijke ambtenaren, ongeveer gelijkstaande met baljuws)

11-12 Serganten: (gerechts)dienaren

* [G.6.r^o

12 ende bevelen: (De constructie van de gehele zin is enigszins vreemd, zie ook hierboven de aantekening bij ‘weer’ in reg. 8. Hier zullen wij, in verband met het voorgaande, wel moeten lezen: ‘wereltlycke regeerders, die den Paus, der Roomscher kercken grouwelen ende afgoderijen toe ende voor staen.... ende bevelen’, d.w.z. ‘....en die daartoe opdracht geven’)

2 onderhouden ende voerstaen: in stand houden en verdedigen

3 tot anderen tijden: vroeger; oock een mede: er ook een

6 hyt: Hij het

7 misdaden: zonden; doer: ter wille van (zo ook ‘deur’ in reg. 9)

10 ons Heeren Iesu Christi: (van) onze Heer J. Chr. (de genitief is een gevolg van de appositie bij ‘syns ghebenedijden soons’)

11 met Paulo: met Paulus (vgl. 1 Corinthiërs 15:9-10b, waar Paulus van zichzelf zegt ‘Want ik ben de minste van de apostelen, die niet waardig ben een apostel genaamd te worden, daarom dat ik de gemeente Gods vervolgd heb. Doch door de genade Gods ben ik dat ik ben..’); wt gratien: uit genade

12 sonder mijn verdienste: buiten mijn verdienste, zonder dat ik dit verdiend had

15 wt goeder herten: van harte

15-16 vander werelt: door de wereld

17 in teeken: ten teken

18 bloetstortinghen: bloedvergietingen, bloedbaden

[p. 280]

tekstkritische noten

1 onder de gene die heur seluen tot heur duyuelsche inset- ^1-22tinghen niet en willen bewillighen. Sij is oock vol lasterlycke ^2-3 3 namen, als uwe heylicheyt, uwe ghenade, uwe heerschappye, ^3-4 4 uwe vaderschap, uwe meesterschap, uwe sereniteyt, uwe eer- ^{4 4-6}5weerdicheyt, eerlyckheyt, hoocheyt, eerbiedinghe, grootma-6 ^*kinghe, goetheyt, // stadthouder Gods, gheestelycke Heere, 7 heylighe Vadere, Medicijn der sielen, beschermer des gheloofs, ⁷ 8 hooft vande heylighe kercke, ende dierghelycken, ghelijck 9 heure brieuen ende gheschriften dat daghelycx wtwijsen, dan ⁹ 10 oock heure wtwendighe ende ooghsienlycke batementen ende ¹⁰ 11 Apenspelen, pronckeryen ende vertooninghen, als processien, ¹¹ 12 vorminghen, smeiringhen, Vegheuier, sielmissen, beuaerden, ¹² 13 aflaten, mettenen, vesperen, Aue maris stella, oft Salue Regina, ^13-14 14 Placebo. &c.

1Dese beeste hadde seuen hoofden ende thien hoornen, betee- ¹2kenende alle heur listen, bedriegheryen, ende valsche inghe- ^2-33uinghen om de ghenaden ende gauen des heylighen geests te 4 verderuen, ende met bedecte hoocheden ende tyrannissche ^{4 4-5} 5 machten, de gheboden Gods te wederstane. Ende dese vrouwe ^5-7 6 is met purper ende roosen verwe ghecleet, ende met peerlen ende ⁶ 7 edele ghesteenten verciert: Dwelck bediet heur cappen, corpo- ^{7 7-8}8ralen, casuyfelen, aluen, stoolen, stauen, mijters, ende dier- ⁸9ghelycke van syde, purpur, ende cramosy, oft woset root ⁹ 10 gemaect ende met goude, peerlen, ende dierbaer gesteente, ¹⁰ 11 verchiert bouen dese heure gheconterfeyte godtvruchticheyt. ¹¹ 12 Dese gheschilderde ende gheblanckette Roomsche ghemeynte, ¹² 13 berompt heur wtwendich seere van heur Euangelie ende ^{13 13-14} 14 Apostelen beyde met goude ende gesteente, die nochtans ¹⁴

1-2. beteekenende - T beteekende 14. beyde met goude ende gesteente, - T beyde goude ende gesteente,

1-2 die heur seluen niet en willen bewillighen tot: die zich niet willen neerleggen bij

2-3 Sij is oock vol lasterlycke (= Godslasterlijke) namen: vrije weergave van Openbaringen 17:3c

3-4 uwe heerschappye, uwe vaderschap, uwe meesterschap: (bedoeld worden wel de titels Dominus, Pater, Magister)

4 uwe sereniteyt: Uwe Doorluchtigheid

4-6 uwe eerweerdicheyt.... goetheyt: (Van der Noot doelt hier wel op de gebruikelijke epitheta in de titulatuur, vooral in geschrifte: ‘eerweerdicheyt’ staat dan voor ‘eerweerdich’; ‘eerlyckheyt’ voor ‘eerlyck’ = aanzienlijk; ‘hoocheyt’ voor ‘hooch’; ‘eerbiedinghe’ = verering, voor ‘vereerd’; ‘grootmakinghe’ = verheerlijking, voor ‘verheven’ of iets dergelijks; ‘goetheyt’ voor ‘goet’)

* [G.6.v^o]

7 Medicijn: geneesheer

9 dan: maar

10 wtwendighe: uiterlijke; ooghsienlycke: duidelijk zichtbare; batementen: kluchtspelen

11 Apenspelen: zotte vertoningen (waarbij met ‘Apen’ vooral op de priesters zal worden gedoeld); pronckeryen ende vertooninghen: (wel op te vatten als hendiadys:) pralende vertoningen

12 vorminghen: plechtige toedieningen van het Vormsel; smeiringhen: zalvingen; Vegheuier: vagevuur; sielmissen: missen voor de zielerust van een overledene; beuaerden: bedevaarten

13-14 Aue maris stella: kerkhymne ter ere van Maria, toegeschreven aan St. Venantius Fortunatus (2e helft 6e eeuw); Salue Regina: oudste Maria-antiphoon, toegeschreven aan Hermannus Contractus (gest. 1054); Placebo: Psalm 114:9 (Statenvertaling: Psalm 116:9), als antiphoon gezongen bij deze Psalm, in de vesper van het doden-officium

1 Dese beeste.... thien hoornen: vrije weergave van Openbaringen 17:3d (in margine tussen dit en het volgende citaat ‘Apo. 17.’)

2-3 ingheuinghen: inblazingen

4 verderuen: bederven, (hier voor) krachteloos maken; bedecte: verborgen; hoocheden: hoogmoed

4-5 tyrannissche machten: tyranniek geweld

5-7 Ende dese vrouwe.. verciert: citaat van Openbaringen 17:4a

6 met purper ende roosen verwe: in purper en rozen-rood

7 dwelck bediet: wat duidt op; cappen: (hier voor) de verschillende hoofddeksels der geestelijken

7-8 corporalen: altaar- en kelkdoeken

8 casuyfelen: kazuifels (opperkleed zonder mouwen van de priester bij de Mis); aluen: witte koorhemden (door de priester bij de Mis gedragen); stoolen: brede, laag afhangende schouderbanden (door de priester bij bepaalde plechtigheden gedragen); stauen: (bisschops-)staven

9 cramosy: karmozijn; woset: (contaminatie van ‘worset’ = effen, wollen stof, en ‘orset’ of ‘osset’ = fijne stof, soort zijde, welke veel werd gebruikt voor de vervaardiging van kerksieraden?)

10 dierbaer: kostbaar

11 verchiert: versierd; bouen: méér dan in overeenstemming is met; gheconterfeyte: nagemaakte, valse

12 dese gheschilderde.... ghemeynte: (dus: de R.K. Kerk in de gestalte van de vrouw op het Beest)

13 berompt heur van: prijst, eert

13-14 Euangelie ende Apostelen: Evangelium en Epistolarium (als liturgische boeken, waaruit bij de Mis een gedeelte wordt voorgelezen)

14 gesteente: edelgesteenten

[p. 281]

tekstkritische noten

1 maer valsche blinckende verwen en sijn, want noyt en dachten ^{1 1-2} 2 sij min dan hun met heure wandelinghen ende leuen naer te ² 3 volghen.

^*4//Sy hadde in heur hant eenen gouden beecker vol alder grou- ^{4-5 4}5welen ende onsuyuerheyts heurder hoerderyen. Desen Beker is 6 heure valsche ende vervloecte Religie, diese daghelycx wtreyckt ⁶ 7 ende bediet beneuen den Beker die heur Cooplieden verdoeme- ⁷8lyck misbruycken. Dese begrijpt alle de leeringhen der duuelen, ^{8-13 8} 9 alle beestelycke dwalingen ende loghenen, alle bedriegelycke 10 wercken der Hipocriten, alle listighe wijsheyt des vleeschs ¹⁰ 11 ende subtijle vonden des menschen vernuft, midtsgaders alle ¹¹ 12 selsame manieren van afgoderye, hoerderye, Sodomiterye, ¹² 13 ende godloosheit. Wtwendelyck schijnt sij vergult te wesen, ¹³ 14 ende sy gheeft wte, dat sij de eere Gods soect, te weten, de ¹⁴ 15 grootmakinge des naems Christi, de heylighe Schrifture, 16 eewighe reynicheyt des leuens, ende het en sijn al maer val- ^16-1717sche, naghemaecte, bedrieghelycke verwen, enckel gheveystheyt ^{17 (vorige kolom)-1} 1 inde wtwendighe lettere. Ende sy hadde in heur voorhooft ^1-2 2 gheschreuen den naem der verborghentheyt der grooter Babylon, ² 3 eenen naem verclarende wat voer een vrouwe is. Doer heure god- ³4loose vruchten is sy den wtuercoren knechten gods (het licht der ⁴ 5 schrifturen hebbende) bekent: soo dat sy deur het oordeel der ^5-9 6 heyligher Schriftueren, deur de verlichtinghe des heylighen 7 gheests, merckelyck sien ende bekennen, dat het maer een scha- ^{7 7-8}8delycke, bedrieghelycke, ende schandelycke hoere en is, vol boos-9heyts, grouwels, lasters, vloecks ende afgrijselickheden ghegoten.

10//Maer voer de ongheloouighe ist verborghen, want sij sijn ^{* 10} 11 soo betoouert deur heure valsche ende gheblanckette verwen, ¹¹ 12 ciraten, cruypmerten, sleypinghe ende ceremonien, dat sij al ¹² 13 wat dat sij doet, spreect, ghebiet, ende ter handen treckt, ¹³ 14 heylich, eerweerdich ende volmaect, ordeelen te wesen, ende 15 Godt lijdt dit al om der werelt ongheloofs ende ondanckbaer- ¹⁵16heyts wille. Sy is de moedere der hoerderyen, in boosheyt der ¹⁶

6. vervloecte Religie, - T vervloecteReligie, 10. listighe wijsheyt - T listighewijsheyt 15. Christi, de heylighe - T Christi. De heylighe
3. vrouwe is. Doer heure - T vrouwe is, doer heure 14. te wesen - T tewesen 15-16. ondanckbaerheyts - T ondanckbacrheyts 16. der hoerderyen, in boosheyt - T der hoerderyen. In boosheyt

1 blinckende: schitterende; verwen: schone schijn

1-2 noyt en dachten sij min: aan niets dachten zij minder

2 hun: nl. Evangelium en Epistolarium; wandelinghen: levenswandel; naer: na

* [G.7.r.^o]

4-5 Sy hadde.... hoerderyen: citaat van Openbaringen 17:4b

4 alder: aller

6 wtreyckt: (hier figuurlijk voor) verkondigt

7 bediet: uitlegt; beneuen: naast, samen met; den Beker: (hier voor) de Miskelk; heur Cooplieden: haar priesters (vgl. hierboven pag. 275 re. kol., reg. 4-12)

8-13 Dese begrijpt.... godloosheit: In margine ‘2. Tim. 4.2. Thess. 2.2. Tim. 3.’ (vgl. 2 Timotheüs 4:3-4; 2 Thessalonicenzen 2:3-4, 9-12; 2 Timotheüs 3:2-9)

8 begrijpt: bevat

10 Hipocriten: huichelaars

11 subtijle: spitsvondige; vonden: vondsten, bedenksels

12 selsame: monsterachtige; Sodomiterye: homosexualiteit

13 sij: (hoewel ‘vergult’ beter past bij de beker dan bij de vrouw op het Beest, blijkt uit het verband toch, dat deze laatste, en met haar dus de R.K. Kerk, wordt bedoeld)

14 gheeft wte: verkondigt

16-17 het en sijn al maer valsche.... verwen: het is alles maar valse.... schone-schijn

17 (vorige kolom)-1 gheveystheyt in de wtwendighe lettere: huichelarij in (de naleving van) de uiterlijke vorm

1-2 Ende sy hadde.... Babylon: citaat van Openbaringen 17:5a

2 verborghentheyt: mysterie; der grooter Babylon: van het grote Babylon

3 wat: wat het

4 vruchten: (hier in de zin van) werken, daden

5-9 soo dat sij.... ghegoten: In margine ‘Collo. 2. Hebr. 10. Prouer. 2.2. Cor. 3.’ (vgl. Colossenzen 2; Hebreeërs 10; 2 Corinthiërs 3, waarin telkens gewezen wordt op de kenmerkende verschillen tussen gelovigen en ongelovigen. Spreuken wekt op tot de vreze des Heren en de kennis Gods, als middel om zichzelf te bewaren voor ontuchtige omgang met ‘de vreemde vrouw, de onbekende die met hare redenen vleit’)

7 merckelijck: duidelijk; bekennen: onderkennen, bemerken

7-8 schadelycke: verderfelijke

* [G.7.v^o]

10 de ongheloouighe: de ongelovigen

11 verwen: (zowel in de letterlijke zin als in de figuurlijke van:) uiterlijke schone schijn

12 ciraten: sieraden; cruypmerten: voortdurend knielen (naar analogie van ‘loopmerct’, ‘drincmerct’, enz. = druk geloop, gedrink enz.); sleypinghe: gesleep (van gewaden)

13 ter handen treckt: ter hand neemt

15 lijdt: duldt; al: alles

16 Sy is.... hoerderyen: citaat van Openbaringen 17:5b (In margine ‘Apo. 17.’)

[p. 282]

tekstkritische noten

1 Stadt der Caldeen, verde te bouen gaende: want sy is de ¹ 2 moedere, oorspronck, ende fonteine alder gheestelycker ende ² 3 vleesschelycker hoererijen ende grouwelen. Ende ick merckte 4 (seyt S. Ian) dat sy het ghetrout wyf des duyuels ende sijns ⁴ 5 beestelicken lichaems was. Want ick sachse droncken vanden ^5-6 6 bloede der heylighen ende ghetrouwe getuygen Iesu, die sij 7 wt groote verwoetheyt ende raseryen veruolcht ende vernielt ⁷ 8 had. Ende ick verwonderde my met groote verwonderinge, ^8-9 9 als ickse dus sach, niet alleenlyck om dat sij aldus met bloe- ^{9 9-12}10dighen dranck ende ouerlastighe moorden der onnooselen ¹⁰ 11 besmet ende beplect was: maer oock om heure wtnemende ^{11 11-12} 12 groote lasteringhe wille. Ende aldermeest verwonderde ick 13 my, hoe dat die almoghende God heure wtnemende boosheyt ¹³ 14 ende goddeloosheyt soo langhe conste ende wilde verdraghen. 15 Dese vrouwe wordt van den Enghel de groote hoere ghenoempt, ¹⁵ 16 die groote stadt die ouer de Coningen der eerden regneert, ¹⁶ 17 te weten, Romen. Ten is gheen wonder, dat sij een groote 18 ^*// hoere ghenoempt wordt, want nerghens en waren oyt soo 1 vele ydele afgodische aenbedinghen, onnutte onderhoudin- ^{1 1-2}2ghen, meer secten ende dwalinghen, valsche Propheten, 3 selsame ende wonderlycke manieren van oncuysheyt, als in ^{3 3-5} 4 heur is, veel meer dan oyt in Sodoma oft de ellendige Egypten 5 ghesien waren. Dese Babylonsche hoere oft vermomde Sina- ^5-66goghe der gheschorene ende besmeerde sidt op veel wateren, ^{6 6-7} 7 dat sijn volcken die phantastyck, dwaes, wankelbaer, ende ⁷ 8 onghestadich sijn, ende niet op de ghene die inde sekere leere ^{8 8-9} 9 des oprechten gheloofs, stantvastelyck ghegrondeert staen. Met ^{9 9-5} 10 dese stinckende hoere (allen mannen ghemeyne) hebben de ¹⁰

4. (seyt S. Ian) - T seyt (S. Ian) 9. dus sach, - T dus sach
9. ghegrondeert staen. Met dese - T ghegrondeert staen met dese

1 der Stadt der Caldeen: de stad der Chaldeeërs of Babyloniërs (de datief hangt af van ‘te bouen gaende’); verde: verre

2 fonteyne: bron

4 seyt S. Ian: (feitelijk slaat dit niet op de inhoud van deze, maar van de volgende zin)

5-6 ick sachse.... Iesu: citaat van Openbaringen 17:6a

7 vernielt: gedood

8-9 Ende ick verwonderde.... sach: citaat van Openbaringen 17:6b

9 als: toen; dus: aldus

9-12 niet alleenlyck.... wille: In margine ‘Psal. 85. Rom. 2.’ (vgl. Psalm 86 - nummering der Statenvertaling - vers 14, ‘O God! de hovaardigen staan tegen mij op, en de vergaderingen der tyrannen zoeken mijn ziel, en zij stellen U niet voor hun ogen’; Romeinen 2:2, ‘en wij weten dat het oordeel Gods naar waarheid is over degenen die zulke dingen doen’)

10 ouerlastighe: gewelddadige; der onnooselen: op de onschuldigen

11 beplect: bevlekt

11-12 om heure wtnemende groote lasteringhe wille: om haar ongewoon grote Godslastering

13 wtnemende: buitengewoon grote

15 van den Enghel: door de Engel (nl. de Engel die in Openbaringen 17 de betekenis van dit visioen aan Johannes verklaart)

16 regneert: regeert

* G.8.r^o

1 aenbedinghen: aanbiddingen

1-2 onderhoudinghen: nalevingen (van bepaalde voorschriften)

3 selsame: vreemde, afschuwelijke

3-5 als in heur is.... ghesien waren: In margine ‘2. Thess. Gen. 11.19. Esa. 19’. (2 Thessalonicenzen 2 geeft Paulus' profetie over de Antichrist; Genesis 11:1-9 verhaalt van de torenbouw en de spraakverwarring van Babel; Genesis 19 vertelt van Sodoms zonde en ondergang; in Jesaja 19 wordt de straf geprofeteerd, die over Egypte komen zal); de ellendige Egypten: het rampzalige Egypte

5-6 vermomde Sinagoghe: een naar het uiterlijk godsdienstige, maar in werkelijkheid goddeloze gemeenschap (vgl. Openbaringen 2:9b, ‘dergenen die zeggen dat zij Joden zijn en zijn het niet, maar zijn een synagoge des satans’)

6 der gheschorene ende besmeerde: van degenen die de kruinschering en handenzalving hebben ondergaan (d.w.z. de priesters)

6-7 sidt op veel wateren, dat sijn volcken: vgl. Openbaringen 17:15, waar de Engel zegt ‘De wateren die gij gezien hebt, daar de hoer zit, zijn volken en scharen en natiën en tongen’

7 phantastyck: waanzinnig; wankelbaer: onstandvastig

8 onghestadich: wuft, onbetrouwbaar; ende niet op de ghene die: en zij zit niet op diè volken, welke
sekere: vaststaande

8-9 die inde sekere.... staen: In margine ‘Iaco. 1.’ (wellicht wordt bedoeld Jacobus 1:25, ‘die inziet in de volmaakte wet die der vrijheid is, en daarbij blijft.... deze, zeg ik, zal gelukzalig zijn in dit zijn doen’)

9 oprechten: waren; ghegrondeert: gefundeerd

9-5 Met dese.... bedreuen: In margine ‘Apo. 17.’ (vgl. Openbaringen 17:9-14, waar gesproken wordt over de koningen, die het Beest aanhangen)

10 allen mannen ghemeyne: toebehorende aan alle mannen

[p. 283]

tekstkritische noten

1 machtighe Potentaten als sijn Keysers, Coninghen, Princen, ¹ 2 ende andere treffelycke regeerders, deur menighe vremde ² 3 aenbiddinghen ende eerbiedinghen heur tot hunne godloose ^{3 3-5} 4 ende boose besloten ende ghemaecte ordonnantien ende ghe-5woonten begheuende, gheestelycke hoererye bedreuen. Soude 6 ick alle dat hier ende oock ouer alle dese verhalinghe wel te ⁶ 7 verhalen ende te schryuen soude vallen, te vollen beschrijuen 8 ende int breede wtlegghen, den tijt soude my gebreken: mijn ⁸ 9 meyninghe ende teghenwoordich voornemen is alleenlyck een ⁹ 10 corte wtlegghinghe ende verclaringhe te schrijuen op dese ^10-11 11 ghesichten, met soo luttel woorden als ick can, tot trooste, 12 stichtinge, ende vermaninghe alder godsaligher ende recht-13 ^* gheloouighe menschen. Deur de listighe ende valsche // prac-14tycken der Priesteren aen deen syde, ende de wreede ordon-15nancien ende mandamenten der Princen ter ander syden, sijn ¹⁵ 16 de inwoonders der erden oft de eertsgesinde menschen, met 17 den wijn heurder gheestelycker hoerderye ende versierde aen- ¹⁷18biddinghen, buyten de beschreuen reghelen ende beuelen ¹⁸ 19 des goddelycken woordts droncken geworden. Niet alleenlick 1 en hebben alle de ghene die ghirich, vleesschelyck, ende erch ¹ 2 waren, heure grouwelen naghevolcht, maer oock eenen ontal- ^2-33lycken hoop des wtuercoren ghetals heeft haer loghenen ende 4 dwalinghen ghelooft: sij hebben met hunne raseryen ende ^{4 4-5} 5 quade ghewoonten soo verslaghen ende beuanghen gheweest, 6 dat sy als sinneloose menschen sonder eenich goddelick ghe- ^6-77dencken, redene, wijsheyt, voersichticheyt, verstant oft ge-8uoelen de ghenade Gods aen deen syde gheleyt, ende die ^{8 8-9} 9 schrifturen uersmaet hebben. Sij en hebben niet alleenlyck ^{9 9-1} 10 voor verrotte stocken ende blocken gheknielt, gecruyst, ^{10 10-11} 11 gheseghent, ghecust, brandende keerskens ghestelt, ende ¹¹ 12 voer de selue heur handen opgheheuen, ende te samen gheleyt: ¹²

4-5. ghewoonten begheuende, gheestelycke - T ghewoonten, begheuende gheestelycke 13. menschen. Deur de - T menschen, deur de
9. alleenlyck - T alleenlytk

1 als sijn: als daar zijn; Princen: vorsten

2 treffelycke: hooggeplaatste; menighe: vele; vremde: (hier in ongunstige zin:) ongehoorde, onbehoorlijke

3 aenbiddinghen ende eerbiedinghen: vormen van aanbidding en eerbiedsbetuiging (gedacht wordt wel in de eerste plaats aan de Heiligen-verering)

3-5 heur tot hunne godloose.... begheuende: zich aansluitende bij de goddeloze en boze verordeningen en gewoonten, waartoe zij (nl. de ‘gheschorene ende besmeerde’) besloten en die zij ingesteld hebben

6 alle: alles; hier ende oock ouer alle dese verhalinghe: hierover en ook naar aanleiding van dit alles

8 gebreken: ontbreken

9 meyninghe: bedoeling

10-11 dese ghesichten: deze visioenen (nl. de sonnetten van het ‘Theatre’, in het bijzonder de Apocalyptische)

* [G.8.v^o]

15 mandamenten: bevelschriften; Princen: vorsten

17 versierde: verzonnen, op geen Goddelijke opdracht steunende

18 buyten: geen verband houdende met, in strijd met; beschreuen: geschreven, in de Heilige Schrift opgetekende

1 ghirich: hebzuchtig; erch: boos

2-3 eenen ontallycken hoop des wtuercoren ghetals: een ontelbaar aantal van hen, die behoorden tot het getal der uitverkorenen, (dus:) een ontelbaar aantal vrome en gelovige mensen

4 sij: nl. deze laatstgenoemden

4-5 hebben gheweest: zijn geweest, zijn geworden; met hunne raseryen soo verslaghen: zó verdorven door hun (nl. van de priesters ter eenre en de vorsten ter andere zijde) onzinnige opvattingen

6-7 sonder eenich goddelick ghedencken, redene enz.: zonder enige gedachte aan God, zonder enig inzicht enz.

8 aen deen syde gheleyt: terzijde gelegd

8-9 die schrifturen: de Schrift

9 uersmaet: verworpen

9-1 Sij en hebben.... daer op geset: In margine ‘Esa. 45. Baruc. 6. Iere. 2.’ (vgl. Jesaja 45:16, ‘Zij zullen beschaamd en ook tot schande worden, zij allen; tezamen zullen zij met schande henengaan die de afgoden maken’, zie ook vs. 20b; Jeremia 2:27a, ‘die tot een hout zeggen: Gij zijt mijn vader, en tot een steen: Gij hebt mij gegenereerd’; hoofdstuk 6 van het apocriefe boek Baruch bevat een waarschuwing tegen afgoderij aan de gevangenen te Babel, vgl. vs. 4 en 5: ‘Maar ondertussen zult gij zien te Babel, dat men op de schouders zal dragen al de zilveren, gouden en houten afgoden, voor welke de heidenen vrezen. Daarom wacht u, dat gij hun zulks niet nadoet en den heidenen niet gelijk wordt’)

10 verrotte stocken ende blocken: half-vergane stukken hout (nl. de heiligenbeelden)

10-11 gecruyst, ghesegent: het teken des kruises gemaakt onder het uitspreken van een gebed of zegenspreuk

11 ghecust: (b.v. de voeten van het beeld)

12 voer de selue: voor deze (nl. de ‘verrotte stocken ende blocken’); te samen gheleyt: samengevouwen

[p. 284]

tekstkritische noten

1 maer sij hebben heur betrouwen daer op geset, ende ten sal ^1-2 2 doch niet altijt duren, want hier volcht, De tien hoornen die ^2-3 3 ghy op de beeste ghesien hebt, bediedende de Coninghen, Vorsten, ³ 4 ende heur ondersaten, die hier voermaels der Roomscher ⁴ 5 Kercken gonstighe beschermers waren, ende gedienstich ge- ^{5 5-6}6weest sijn, ende der hoeren voordeel met hun eyghen schade 7 ^* ghesocht // hebben, daer op soo verduyuelt, versot, ende ⁷ 8 versnot sijnde: Ghelijck een man die op een oneerbaer ende ^{8 8-1} 9 valsche vrouwe verlieft is, ende deur de groote liefde heur 10 ontrouwe ende oneerbaerheyt niet en merckt, maer doet heur ^10-11 11 allen tghelief, vrientschap, dienst, ende eere, die hy ymmer- ^11-1212meer can, hatende, versmadende, ende brenghende ter doot, 13 deur een onbehoorlycke liefde, daer sij hem mede betoouert 14 heeft, alle de ghene die sijn salicheyt soeckende hem vermanen, ¹⁴ 15 hoe dat hij bedrogen wordt, hem thoonende heur bedroch, 16 valscheyt, oncuysheyt, gheueystheyt, lichtuerdicheyt, ende ¹⁶ 17 ontrouwe, het welcke hy niet verstaen en can, voer dat sijn ¹⁷ 18 ooghen doer Gods gratie gheopent worden, ende sijn ver- ¹⁸19stant verclaert wordt: maer als hyt ghewaer wordt, beghint ¹⁹ 1 hyt meer te haten ende te versmaden. Also sijn nv alreede ¹ 2 veel Coninghen, Princen, Landen, Steden, ende Godvreesende ² 3 menschen deur gods gratie (deur die vercondinghe ende ³ 4 tghehoor van Gods woort) de ooghen gheopent, dies sij nv ⁴ 5 eenen grouwel hebben vander hoeren ordonnantien, die sij ⁵ 6 soo dapperlyck voer pleghen te stane, die heur vrienden ^{6 6-7} 7 waren ende soo seer op heur versnot waren, dat sij heur voeten 8 custen van grooter amoureusheyt, sullen noch heure dootlycke 9 vyanden wesen: sij sullen heur authoriteyt verachten, ende 10 heur ghewoonten versmaden, de landen ende groote heer- ^10-1111lickheden die sij nv tonrecht besit, sullen sij heur afnemen ¹¹ 12 ende tongoe-//de maken, wederom nemende dat heur van ^{* 12} 13 rechts weghen toebehoort. Sij sullen heur tribuyt, ghehoor- ¹³14saemheyt, ende dienst ontsegghen, ende heur gheheel trooste- ^{14 14-15}15loos verlaten. Niet alleenlyck en sullen dit doen de wereltlycke 16 Potentaten, Coninghen ende Regeerders, maer oock Metro- ^16-1717politanen, Eertsbisschoppen, Bisschoppen, Doctoren ende 18 Prelaten, alster alreede seer veel sijn, ende noch veel meer ¹⁸ 19 andere sullen eer langhe heurlieden voetstappen navolghen: ¹⁹ 20 Al ist dat sij te voren de hoornen der beeste ter bescherminge ^20-1

10. niet en merckt - T niet eu merckt 15. dat hij bedrogen wordt, - T dat sij bedrogen wordt, 19. verclaert wordt: - T verclaert woordt:
2 veel Coninghen, - T veelConinghen, 3. die vercondinghe - T die vercondighe

1-2 ende ten sal doch niet altijt duren: maar dit zal niet altijd zo blijven

2-3 De tien hoornen.... hebt: citaat van Openbaringen 17:16a

3 bediedende: betekenende (de verklaring die nu volgt, is ontleend aan Openbaringen 17:16 en 17)

4 hier voermaels: vroeger

5 gonstighe: genegen, welwillende

5-6 ende gedienstich geweest sijn: (versta: ‘ende der Roomscher Kercken gedienstich geweest sijn’)

* H.j.r^o

7 daer op: nl. op deze ‘hoere’; verduyuelt: goddeloos verliefd

8 versnot: smoorlijk verliefd (ook in reg. 7 vlg. kol.)

8-1 Ghelijck een man.... ende te versmaden: In margine ‘Comparatio’ (vergelijking)

10-11 doet heur allen tghelief, vrientschap enz.: bewijst haar alle liefde, vriendschap enz.

11-12 die hy ymmermeer can: die hij maar kan

14 vermanen: ernstig voorhouden

16 gheueystheyt: huichelarij

17 verstaen: begrijpen, inzien

18 gratie: genade

19 verclaert: verlicht; hyt: hij het

1 meer: voortaan; Also sijn: (hiermee begint geen eigenlijke nieuwe zin, maar slechts de toepassing der vergelijking)

2 Princen: vorsten

3 vercondinghe: verkondiging

4 dies: waarom, zodat

5 grouwel: afschuw

6 soo dapperlyck voer pleghen te stane: zo flink plachten te verdedigen

6-7 die heur vrienden waren: zij, die haar vrienden waren

10-11 heerlickheden: gebieden

11 tonrecht: ten onrechte

* H.j.v^o

12 tongoede maken: ontnemen

13 tribuyt: schatting

14 ontsegghen: opzeggen

14-15 troosteloos verlaten: hulpeloos achterlaten

16-17 Metropolitanen: aartsbisschoppen, staande aan het hoofd van een kerkprovincie

18 alster: zoals er

19 heurlieden: hun

20-1 Al ist dat sij.... waren: (vgl. Openbaringen 17:16, ‘En de tien hoornen die gij gezien hebt op het beest, die zullen de hoer haten, en zullen ze woest maken en naakt, en zij zullen haar vlees eten, en zullen ze met vuur verbranden’)

[p. 285]

tekstkritische noten

1 der hoeren waren. Sij sullen de Babylonische hoere van ¹ 2 Roomen met Godvreesende ende reyne Predicatien soo 3 iaghen ende drijuen, dat sy heur noch verwe, noch schoonheyt 4 en sullen laten: merct wat God deur Ian Wiclef, Ian Hus, ⁴ 5 Luther, Erasmus, Oecolampadius, Zwinglius, Pomeranus, ⁵ 6 Bucerus, Capito, Melancthon, Brineus, Caluinus, Theodorus ^{6 6-7} 7 de Beze, Brensius, Franciscus Lambertus, Viretus, Bullin- ^{7 7-8}8gerus, Petrus Martyr, Bale, Regius, Alasco, ende meer andere ⁸ 1 dierghelycke, alreede ghedaen heeft: dewelcke heur noch ghe- ^1-22beenten, noch reliquien, crucifixen, Afgoden (van heur heyli- ²3ghen ghenaempt), Abdyen, Vegheuier, sielmissen, noch aflaet- ³4brieuen en sullen laten, ende noch meer salder Godt ver- ⁴5wecken, die niet min doen en sullen. Dese sullense soo verlaten ⁵ 6 ende troosteloos maken, dat heur byder tijt niemant gade slagen ⁶ 7 noch acht op heur hebben en sal: sij sullense soo naect ⁷ 8 maken, dat alle de werelt diese aensien // sal, eenen grouwel ^{* 8} 9 van heur hebben sal, ende ten lesten sullen sij heur vleesch ^9-10 10 eten: daerenbouen sullen sij (beneuen de wechneminghe ^10-11 11 heurder vleesschelycker profijten ende ghenuchten) heur ^11-12 12 vleesschelyck verstant der Schrifturen, tot schanden brenghen, 13 ende ganschelyck de menichvuldighe onderhoudinghen heur- ^13-1414der hoerscher ceremonien verteiren ende verderuen. In somma, ¹⁴ 15 sij sullense eyndelinghe met vier verbranden, alle heur grou- ¹⁵

3. ghenaempt), - T ghenaempt)

1 der hoeren: (enkelvoud)

4 merct: let er op; Ian Wiclef: John Wiclif (gest. 1384), een Engels geestelijke, die scherpe critiek oefende op verwereldlijking en machtsmisbruik van de Kerk en o.m. de transsubstantiatie verwierp; Ian Hus: Johannes Hus, leider van een nationaal-reformatorische beweging in Bohemen, die sterk onder invloed van Wiclifs ideeën stond, werd op het Concilie van Konstanz gevangen genomen en wegens ketterij levend verbrand (1415)

5 Oecolampadius: Johannes Oecolampadius (1482-1531), reformator van Bazel en vriend van Zwingli, die hij vergeefs met Luther trachtte te verzoenen; Pomeranus: Johann Bugenhagen of Pomeranus (1485-1558), vriend van Luther en prediker van het Lutheranisme in Brunswijk, Hamburg, Lübeck en Pommeren

6 Bucerus: Martin Bucer (1491-1551), een der reformatoren van Straatsburg en de Elzas, wiens invloed zich uitstrekte tot de Nederlanden, Frankrijk en Italië, en die o.m. trachtte een synthese te vinden tussen de opvattingen van Luther en Zwingli; Capito: Wolfgang Capito (1478-1541), sedert 1523 in Straatsburg, was een krachtig medestander van Bucer; Brineus: omtrent Brineus ben ik er niet in geslaagd nadere gegevens te vinden; Caluinus: Calvijn

6-7 Theodorus de Beze: Theodorus Beza of De Bèze (1519-1605) was de medestander en later de opvolger van Calvijn in Genève

7 Brensius: Johannes Brenz (1499-1570), Duits reformator, die vooral in Zwaben en Würtemberg heeft gewerkt; Franciscus Lambertus: François Lambert (1486-1530), de reformator van Hessen; Viretus: Pierre Viret of Viretus (1511-1571), Zwitsers reformator

7-8 Bullingerus: Heinrich Bullinger (1504-1575), leerling van Zwingli en later diens opvolger, oefende ook in Nederland en Engeland invloed uit

8 Petrus Martyr: Pietro Martire Vermigli (1500-1562), Italiaans reformator, later uitgeweken naar Straatsburg en tenslotte hoogleraar in Oxford; Bale: John Bale (1495-1563), Engels geestelijke, die de zijde der Reformatie koos, ten gevolge waarvan hij van 1540-1548 in Vlaanderen een toevlucht moest zoeken en later nogmaals de wijk moest nemen naar Holland en Zwitserland; Regius: Urbanus Rhegius (1489-1541), Duits reformator die vooral in Neder-Saksen werkzaam is geweest; Alasco: Johannes à Lasco (± 1499-1560), Pools reformator, die nauw verbonden raakte met de Nederlanden en een belangrijk aandeel had in de stichting en organisatie der Nederlandse vluchtelingen-gemeenten te Emden, Londen en Frankfort

1-2 ghebeenten: nl. van heiligen

2 van heur: door hen

3 Vegheuier: vagevuur; sielmissen: missen voor de zielerust van een overledene

4 noch meer: nog meer (nl. van dergelijke reformatoren)

5 min: minder

6 troosteloos: hulpeloos; byder tijt: mettertijd; heur gade slagen: zich iets van haar aantrekken

7 acht op heur hebben: acht op haar slaan; soo naect: (vgl. Openbaringen 17:16b, ‘en zullen ze woest maken en naakt’)

* H.ij.r^o

8 eenen grouwel: een afschuw

9-10 sullen sij heur vleesch eten: (vgl. Openbaringen 17:16c, ‘en zij zullen haar vlees eten’)

10-11 beneuen de wechneminghe .... ghenuchten: behalve dat zij haar vleselijke (= wereldlijke) voordelen en vreugden aan haar ontnemen

11-12 heur vleesschelyck verstant der Schrifturen: haar vleselijke (= aardse, zondige) opvatting van de Schrift

13-14 de menichvuldighe onderhoudinghen heurder hoerscher ceremonien: de naleving van haar velerlei ‘hoerse’ ceremoniën

14 verteiren: vernietigen; verderuen: vernielen; In somma: kortom

15 eyndelinghe: tot het einde toe, volkomen; met vier verbranden: (vgl. Openbaringen 17:16d, ‘en zullen ze met vuur verbranden’)

[p. 286]

tekstkritische noten

1 welycke regulen, ghewoonten, ende manieren van afgoderye, ¹ 2 sullen sij te niete brengen. Als alle dese grouwelen deur de 3 vercondinge des woorts Gods wech ghenomen sullen sijn, ³ 4 dan en sal de hoere niet langher oft meer ghesien worden: ⁴ 5 want de hoere en duert niet langher dan haren hoerdom in ^5-6 6 weerden is. Nempt de ghewoonten ende ceremonien wech, ⁶ 7 heur iuweelen ende chierlycke cleederen, de beelden ende ^{7 7-8} 8 lichten heurder heerschappyen ende vaderschap, de Outaren 9 ende Missen met hun Bisschoppen, Priesters, Mijters, staffen, ⁹ 10 cruycen ende vanen, wat sal dan heur heylighen (soo sij die ¹⁰ 11 noemen) hoersche kercke iet meer weerdich wesen? die toch ¹¹ 12 niet dan in ydele ende wtwendighe pronckeryen ende cere- ^12-1313monien en staet. Dese vleescheetinghe ende verbrandinghe en ^{13 13-15} 14 is niet alleenlyck in wtwendighe beproefselen ende gheschie-15denisse verclaert (als in onsen tijden op verscheyden plaetsen ¹⁵ 16 wel gheschiet is, ouer veel Monicken ende Papen die voer de ^{16 16-17} 17 ^* Roomsche Kercke opghestaen hebben, // ende vergaen ende 18 omghebracht sijn ende noch sullen, als Baals Cappelanen by ^{18 18-19} 19 de riuiere Kyson van Heliam waren), maer oock gheestelyck 1 onder een verborghentheyt, van het ghene datter te voren ^{19 (vorige kolom)-1 1-2} 2 ghesproken is gheweest, want de voghelen (als ghy hooren ^2-3 3 sult) sullent al verteiren: want Godt heeft (seyt den Enghel) ^{3 3-7} 4 in de herten van dese ende deserghelijcke godlycke menschen ⁴ 5 doer de instortinghe sijns heylighen gheests ghegheuen om 6 sijnen beslotenen wille ende geliefte in deser saken te ver- ⁶7vullen: te weten, om ganschelyck het gheueyst Religie des ⁷ 8 Paus, ende de vuyle grouwelen Antichristi te verderuen ende ⁸ 9 wt te royen. ⁹

10Na alle dese menichvuldighe openbaringhen, Sach ick eenen ^10-11 11 anderen Enghel (seyt Ioannes) beteekenende de getrouwe 12 Predicanten nv in onsen tijden ghesonden, ghelijck oock den ¹² 13 Enghel in Apocalipsis int 6. Capittel, die den seghel des ¹³ 14 leuendighen Gods hadde: ende oock dyen int 10. Capittel, ¹⁴

15. verclaert (als in onsen tijden - T verclaert. Als in onsen tijden 18. als Baals Cappelanen - T Baals Cappelanen 19. Kyson van Heliam waren), - T Ryson van Heliam waren,

1 regulen: leefregels, (ook) klooster- en orderegels

3 vercondinge: verkondiging

4 meer: langer

5-6 dan haren hoerdom in weerden is: dan haar hoererij in aanzien is, op prijs wordt gesteld

6 nempt: neemt

7 chierlycke: schone en kostbare

7-8 de beelden ende lichten.... vaderschap: de zinnebeelden en de luister van haar macht en (geestelijk) vaderschap

9 staffen: (bisschops)staven

10 soo: zoals

11 iet meer weerdich wesen: in enig opzicht nog in aanzien staan

12-13 pronckeryen ende ceremonien: (hendiadys) pralende plechtigheden

13 staet: bestaat

13-15 en is niet alleenlyck.... verclaert: vindt niet alleen zijn verklaring in, doelt niet alleen op, uiterlijke ondervindingen en (uiterlijke) gebeurtenissen

15 verscheyden: verschillende

16 ouer: aan, met

16-17 die voer de Roomsche Kercke opghestaen hebben: die het voor de Roomse Kerk hebben opgenomen

* H.ij.v^o

18 ende noch sullen: en ook verder nog zullen worden omgebracht

18-19 als Baals Cappelanen.... van Heliam waren: zoals de priesters van Baäl dat bij de rivier Kison werden door Elia (vgl. 1 Koningen 18, in het bijzonder vs. 40, ‘En Elia zeide tot hen: Grijpt de profeten Baäls, dat niemand van hen ontkome. En zij grepen ze, en Elia voerde ze af aan de beek Kison en slachtte ze aldaar’)

19 (vorige kolom)-1 maer oock gheestelyck onder een verborghentheyt: (versta: ‘maer is oock gheestelyck onder een verborghentheyt (verclaert’) maar heeft ook een verborgen geestelijke zin

1-2 van het ghene.... gheweest: ten aanzien van (alles) wat er hierboven is gezegd

2-3 want de voghelen.... verteiren: (dit slaat op Openbaringen 19:17 en 18, die later ter sprake zullen komen: vgl. pag. 309, li. kol., reg. 6 v.v.)

3 sullent al verteiren: zullen dit alles opeten (nl. als het hun toekomende aas)
den Enghel: nl. de Engel, die in Openbaringen 17 aan Johannes het visioen van de vrouw op het Beest toont en uitlegt

3-7 want Godt heeft.... te vervullen: In margine ‘Apo. 17.’ (vgl. Openbaringen 17:17a, ‘Want God heeft hun in hun harten gegeven, dat zij zijn mening doen’)

4 deserghelijcke: zulke

6 beslotenen: vastgestelde; geliefte: believen, behagen

7 het gheueyst Religie: de gehuichelde religie

8 Antichristi: van de Antichrist; verderuen: vernietigen

9 wt te royen: uit te roeien

10-11 Sach ick een anderen Enghel: citaat van Openbaringen 18:1a (‘en na dezen zag ik een anderen Engel’)

12 Predicanten: predikers

13 in Apocalipsis int 6. Capittel: (bedoeld wordt Openbaringen 7:2a, ‘En ik zag enen anderen Engel opkomen van den opgang der zon, hebbende het zegel des levenden Gods’)

14 leuendighen: levenden; dyen: die; int 10. Capittel: vgl. Openbaringen 10:1a, ‘En ik zag een anderen sterken Engel afkomende van den hemel, die bekleed was met een wolk’

[p. 287]

tekstkritische noten

1 die met een wolcke ghecleet was: ende dyen die int 14. Capittel ¹ 2 den val van Babylon wt riep ende vercondichde, beteekende. 3 Dalende vanden hemel neder: de goddelycke Predicanten sijn ^{3 3-9} 4 van Gode ghesonden, groote macht met volstandige vie- ^{4 4-5}5richeyt des heylighen Gheest hebbende, om sijnen wille 6 crachtelick te verclaren ende cloecklyck (ter verderffenisse der ⁶ 7 hoeren) wt te spreken, want gelijck de vader het leuen in ⁷ 8 hem heeft, soo heuet synen sone Iesus oock, ende diesgelyck ⁸ 9 leuen oock alle sijn godvruchtighe dienaers in hem.

10 ^*//Ende de eerde wert van synder heerlycheyt verlicht, Niet ¹⁰ 11 vanden Enghel die maer een bode en was en wert d'eerde ¹¹ 1verlicht, maer van die macht die hem ghegeuen was: waer ^{1 1-4} 2 Gods woort ende waerheyt eens doerschijnt, ende vande ² 3 warachtige predicanten gespreyt ende verbreyt wort: daer ³ 4 wordt het gansche ertrijck verlicht met de heerlyckheit Gods. 5 Ende desen Enghel riep met luyder stemmen segghende, Sy is ^5-6 6 gheuallen die groote Babylon, die soo hoochmoedich was, die ⁶ 7 pronkende ende pralende hoere, die lasterlycke ghemeynte der ^7-8 8 gheueysder is nv het opperste neder ghekeert. Sy is doer het ⁸ 9 rechtuerdich ordeel Gods tot wterlycke schande gecomen. ⁹ 10 Als de Prince der werelt deur de doot Christi aldereerst ^{10-11 10} 11 wtgheworpen was, hadsy aldereerst eenen val. Aenmerct wel ^11-12 12 by v seluen de verderuinghe der stadt Ierusalem, hoe die ge- ¹²13meynte der Ioden doen op hielt ende eynde nam, te weten, ¹³ 14 als den materialen Tempel dat opperste onder ghekeert ende ^{14-15 14} 15 den eenen steen op den anderen niet ghelaten en werdt. Nv ¹⁵

1. ghecleet - T gheleert 2-3. beteekende. Dalende vanden hemel neder: de goddelycke - T beteekende (Dalende vanden hemel neder) de goddelycke

1 int 14. Capittel: vgl. Openbaringen 14:8a, ‘En daar is een andere Engel gevolgd, zeggende: Zij is gevallen, zij is gevallen, Babylon die grote stad’

3 Dalende vanden hemel neder: citaat van Openbaringen 18:1b (feitelijk het slot van het citaat uit reg. 10-11 vor. kol.)

3-9 de goddelycke Predicanten.... dienaers in hem: In margine ‘Ioan. 1. 3. Act. 13. Mar. 3. Act. 18. Rom. 12. Ioan 6. Esa. 11.’ (vgl. Johannes 1:6, ‘Daar was een mens van God gezonden, wiens naam was Johannes’; Johannes 3:34, ‘Want dien God gezonden heeft, die spreekt de woorden Gods; want God geeft hem den Geest niet met mate’; Handelingen 13:2, ‘En als zij den Here dienden, en vastten, zeide de Heilige Geest: Zondert mij af beide Barnabas en Saulus tot het werk waartoe ik ze geroepen heb’; Marcus 3:13-19 verhaalt van de keuze der discipelen door Jezus; in Handelingen 18:5 en 9-10 geeft God rechtstreeks opdrachten aan Zijn apostel Paulus; Romeinen 12:3a, ‘Want door de genade die mij gegeven is, zeg ik aan een iegelijk die onder u is....’; in Johannes 6:26-71 spreekt Jezus telkens over ‘de Vader die mij gezonden heeft’; Jesaja 11:2, ‘en op hem zal de Geest des Heren rusten, de Geest der wijsheid en des verstands, de Geest des raads en der sterkte, de Geest der kennis en der vreze des Heren’)

4 van Gode: door God; volstandige: volhardende

4-5 viericheyt: brandende ijver

6 verclaren: verkondigen; cloecklyck: krachtig, met aandrang

7 wt te spreken: te prediken

8 heuet: heeft het; synen sone Iesus: (nominatief!); diesgelyck: desgelijks, evenzo

* H.iij.r^o

10 Ende de eerde.... verlicht: citaat van Openbaringen 18:1c

11 vanden Enghel: door de Engel

1 van die macht: door de macht (in Openbaringen 18:1 wordt, in een door Van der Noot niet geciteerd gedeelte, ook nog gezegd: ‘hebbende grote macht’)

1-4 waer Gods woort.... heerlyckheit Gods: In margine ‘Esa. 9. 10’ (vgl. Jesaja 9:1, ‘Het volk dat in duisternis wandelt, zal een groot licht zien, degenen die wonen in het land van de schaduw des doods, over dezelven zal een licht schijnen’; Jesaja 10:17a, ‘want het licht Israëls zal tot een vuur zijn, en zijn Heilige tot een vlam’)

2 eens: eenmaal; doerschijnt: dóórschijnt, zichtbaar wordt; vande: door de

3 gespreyt: verspreid

5-6 Ende desen Enghel.... Babylon: citaat van Openbaringen 18:2a

6 die groote Babylon: het grote Babylon

7-8 die lasterlycke ghemeynte der gheueysder: de Godslasterlijke gemeenschap der huichelaars

8 het opperste neder: het onderste boven

9 wterlycke: uiteindelijke

10-11 Als de Prince.... eenen val: In margine ‘Ioan. 12.’ (vgl. Johannes 12:31, waar Jezus, met het oog op Zijn sterven, zegt: ‘Nu is het oordeel dezer wereld: nu zal de overste dezer wereld buitengeworpen worden’)

10 de Prince (= de vorst) der werelt: nl. de duivel

11-12 aenmerct wel by v seluen: sla voor uzelf nauwkeurig acht op;

12 verderuinghe: verwoesting

13 doen: toen

14-15 als den materialen Tempel.... en werdt: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Luc. 19.’ (vgl. Lucas 19:44, waar Jezus tot Jeruzalem zegt: ‘en zij zullen u tot den grond nederwerpen en uwe kinderen in u, en zij zullen in u den enen steen op den anderen steen niet laten, daarom dat gij den tijd uwer bezoeking niet bekend hebt’)

14 den materialen Tempel: de stoffelijke tempel (in tegenstelling tot de geestelijke tempel in de harten der gelovigen); dat opperste onder: onderste boven

15 Nv: (nl., evenals in reg. 12, pag. 286 re. kol., ‘nv in onsen tijden’)

[p. 288]

tekstkritische noten

1salse een veel ergher ende swaerder ordeel deur de vercon- ^{1 1-2}2dinge ende wtsprekinghe syns woorts ter vertroostinghen ² 3 aller wtuercoren hebben. Ende sy syn beyde alleene sekere ³ 4 ende ghewis, hoewel het een voerby, ende het ander toe-5comende is. Ouerleght ende verghelijct met deser plaetsen ⁵ 6 de tonderbringhinghe ende verdestrueringhe der Cloosteren ⁶ 7 in Duytslant, Enghelant, ende ander Landen ende plaetsen.

8 ^*//Ende denct by v seluen, hoe dat heur meer droefheden 9 cortelyck toecomende ende nakende sijn. Doorsake heurs vals ^{9 9-10} 10 ende heur verwoestinge sijn dese: Sy is een woenstede der ^{10 10-11} 11 duyuelen gheworden: meer dan sy oyt was voer heuren eersten ^11-12 12 val, want nv gaenser met grooten hoopen inne, Ia seuen voer ^{12 12-13} 13 een. Ende een bewaringe alder onsuyueren gheesten is sy ghe- ^{13-14 13}14worden, want alle manieren van afgoderyen worden deur heur 15 gheestelycke coopslaghers ende heylighe mannen (soo sij die ¹⁵ 1heeten), Bisschoppen ende Priesters onderhouwen. Daer ¹ 2 regneert simonye, vercoopinghe der beneficien, kerckroof, ² 3 woecker, eerghiericheyt, bedroch, gelt ende bloetghiericheyt, ^{3-5 3} 4 ercheit, gulsicheyt, houerdije, onreynicheyt ende alderley ⁴ 5 boosheden. Sij is een bewaringhe, slot oft muyte alder onreyn- ^{5-6 5}6der ende ghehaetter voghelen gheworden, want in heur ^{6 6-10} 7 woonen de ouerspelighe Bisschoppen, bugghersche Cardi- ⁷8nalen, die bordeelsche Prelaten, ende eenen ontellycken hoop ⁸ 9 der Sodomitscher Monnicken, Broeders, Nonnen, Susters ⁹ 10 ende Bagijnen. Dese ghelijct Esaias by wilde beesten, draken, ¹⁰ 11 struyssen, eghels, scheminkelen, wylen, mermachden, wilde- ¹¹12mans, herpien, ende dierghelijcke vleesschelycke onuer- ^{12 12-13}13moghen ghehaette ende versmayde vogelen, vremde mon- ¹³14steren, ende selsame dieren: want onder heurlieden sijn ¹⁴

3. sy syn beyde - T sy synt beyde 4. het ander - T het anders 9. sijn. Doorsake - T sijn doorsake
1. heeten), - T heeten)

1 salse: zal zij (nl. ‘die groote Babylon’, die zich voordien geopenbaard had in ‘die gemeynte der Ioden’)

1-2 vercondinge: verkondiging

2 wtsprekinghe: prediking

3 sy: (nl. het oordeel over Jeruzalem en het oordeel ‘nv in onsen tijden’); alleene: even

5 met deser plaetsen: nl. met Lucas 19:44, over de verwoesting van Jeruzalem en de tempel

6 tonderbringhinghe: (gewelddadige) val; verdestrueringhe: verwoesting

* H.iij.v^o

9 cortelyck: binnenkort; toecomende: naderende

9-10 Doorsake heurs vals ende heur verwoestinge: de oorzaak van haar val en haar verwoesting

10 dese: de volgende punten

10-11 Sy is.... gheworden: citaat van Openbaringen 18:2b

11-12 voer heuren eersten val: vóór haar eerste val (nl. de val van Jeruzalem, waarover zo juist gesproken is. In margine ‘Esa. 22.’: Jesaja 22:1-14, de profetie van Jeruzalems ondergang)

12 gaenser: gaan zij (nl. de duivelen) er

12-13 seven voer een: vgl. Lucas 11:24-26

13-14 Ende een bewaringe.... gheworden: enigszins vrije weergave van Openbaringen 18:2c

13 bewaringe: (hier voor) bewaarplaats (ook in reg. 5 vlg. kol.); onsuyueren: onreine

15 coopslaghers: handelaars, kooplieden (vgl. boven, pag. 275 re. kol., reg. 4-12); soo: zoals

1 heeten: noemen

2 regneert: heerst; simonye: simonie (in margine ‘Act. 8’: Handelingen 8:18-24, waar verhaald wordt van Simon de tovenaar, naar wie de simonie is genoemd); beneficien: inkomsten uit kerkelijke goederen; kerckroof: het roven van heilige voorwerpen uit een kerk

3-5 eerghiericheyt.... alderley boosheden: In margine ‘Galla. 5. Eph 3.’ (vgl. Galatiërs 5:19-21, met een opsomming van zonden, ‘van dewelke ik u te voren zeg, gelijk ik ook te voren gezegd heb, dat die zulke dingen doen, het Koninkrijk Gods niet zullen beërven’; ‘Eph 3.’ zal wel moeten zijn ‘Eph. 5.’: Efeziërs 5:3-5, met een soortgelijke opsomming en conclusie)

3 gelt ende bloetghiericheyt: geldzucht en bloeddorst

4 ercheit: boosheid, ondeugd; houerdije: hovaardij

5-6 Sij is een bewaringhe.... gheworden: vrije weergave van Openbaringen 18:2d

5 slot: gevangenis; muyte: kooi

6 ghehaetter: gehate, (vandaar) afschuwelijke (ook in reg. 13)

6-10 want in heur wonen.... Bagijnen: In margine ‘Gen. 18.19.’ (vgl. Genesis 18 en 19, met de geschiedenis van de zonde en de verwoesting van Sodom)

7 bugghersche: homosexuële

8 bordeelsche: ontuchtige

9 Sodomitscher: homosexuële

10 ghelijct Esaias by: vergelijkt Jesaja met (in margine ‘Esa 34.’; vgl. Jesaja 34:11-15)

11 scheminkelen: apen; wylen: uilen; mermachden: sirenen, meerminnen

12 herpien: harpijen; vleesschelycke: zinnelijk-zondige

12-13 onuermoghen: traag door overmatige vetheid, (hier wel) dik-gevreten

13 versmayde: verachte, (vandaar) verachtelijke

14 selsame: vreemde en afschuwelijke

[p. 289]

tekstkritische noten

1geschiet alderley gexmeyren, ende gheschieden noch, bespot- ^{1 1-2}2tinghen, cruysmakingen, gapinghen, besweringhen, vremde ² 3 ^* grimmagien, guyghelryen, ende // apen spel. Hier waer veel ³ 4 te segghen van hoerhuysen, van tweederley hoerdom, ende ⁴ 5 tghewin dat den grooten roffiaen daer af heeft, verachtinghe, ^{5 5-6} 6 verdoeminghe der kinderen, ende veel verborghen boosheden 7 die onder hun omgaen: maer om met den cortsten daer af te ^{7 7-8} 8 scheyden, soo heb ick alleenlyck dit Sonet (dwelck ick te ^8-9 9 voren met Alexandrynsche veerssen in duyts gheset hadde) 10 hier by laten voeghen, het welck wel seyt ende verclaert wat ¹⁰ 11 dat Romen is.

14. blaect - T blaect,

1 gexmeyren: gekkenpraatjes, (hier) onzinnigheden

1-2 bespottinghen: spotternijen

2 cruysmakingen: het maken van een kruisteken; gapinghen: het staan gapen (naar een indrukwekkend kijkspel)

* H.iiij.r^o

3 grimmagien: capriolen; guyghelryen: goochelarijen; apen spel: zotte vertoning(en)

4 tweederley hoerdom: tweeërlei soort hoererij (nl. de natuurlijke en de tegennatuurlijke)

5 roffiaen: bordeelhouder (bedoeld wordt wel de Paus); daer af: daarvan

5-6 verachtinghe, verdoeminghe der kinderen: het nietswaardig-achten en in-het-verderf-storten van de kinderen, d.w.z. het te-vondeling-leggen en doden van de (blijkbaar uit ontucht geboren) kinderen (vgl. de Engelse versie van Het Theatre: ‘the drouning and killing of children, and secretly murthering, and casting in corners and ditches’, en de Franse: ‘les estranglemens & suffocations, ou plustost meurtres des enfans’)

7 omgaen: gangbaar zijn

7-8 om met den cortsten daer af te scheyden: om daarmee zo spoedig mogelijk op te houden

8-9 dwelck ick.... gheset hadde: dat ik reeds vroeger in alexandrijnen in het Nederlands geschreven (vertaald?) had

10 wel: duidelijk

Sonet. ¹²

Roomen is een bordeel daermen noch siet boeleren ^{13 (vorige kolom)}
Tsamen siele ende lijf, daer dlichaem vierich blaect ^{14 (vorige kolom)}

Deur t' flammich bugghers vier, daermen de siele naect ¹
Met heuren vuylen beul Antichrist siet hoereren, ²
S'is tslot der boosheyt oock daermen God siet blameren: ³
D'afgoden smisse is sy: vrouwe die tgoet versaect, ⁴
Der eertscher Princen boel, die sy rasende maect: ⁵
Der deucht en trouwen graf, en der Musen verneren, ⁶
Sy weet de Keysers oock loosselyck te beroouen, ⁷
Sy strijdt steedts tseghen Godt, en die in hem geloouen: ⁸

12 Sonet: de herkomst van dit sonnet (dat kennelijk is geïnspireerd op de sonnettenbundel Les Regrets van 1558, waarin Du Bellay tijdens zijn verblijf in Rome zijn afschuw van Pauselijk hof en Italiaanse zeden, en zijn heimwee naar Frankrijk uitsprak) is onzeker. Is het sonnet in de Franse versie van Het Theatre het oorspronkelijke en van een Fransman afkomstig dan wel misschien van Van der Noot zelf? Met enkele kleine wijzigingen komt het ook voor in La chasse de la beste romaine van George Thomson, Genève 1611, met de vermelding: ‘Iodelle l'a nayfuement pourtraite en ces vers’; in de bundels van Jodelle zelf vindt men het echter niet. Vgl. Vermeylen, pag. 52-53. De Engelse versie van Het Theatre laat het sonnet wegvallen; in het Frans luidt het:

Ie say a mon regret que Rome est vn bourdeau,
Ou l'on voit paillarder sans fin le corps & l'ame:
Le corps y est epris d'vne bougresse flamme,
Lame paillarde auec l'Antichrist son borreau,
Elle est de toute erreur contre Christ, le Chateau,
La forge des faux Dieux, des imposteurs la Dame,
De tous noz Rois charnelz, la concubine infame,
De la foy, des vertus, des Muses le tombeau:
Elle est des Empereurs la fine larronnesse,
De la grace de Dieu fause reuenderesse,
L'enfer de tous les bons, le gouffre de tout bien,
Brief, que diray-ie plus! ceste putain' immonde,
Se peut or a bon droit appeller chef du monde,
Puis que le monde entier auiourd'huy ne vaut rien.

13 (vorige kolom) boeleren: ontucht plegen

14 (vorige kolom) daer: waar

1 deur t'flammich bugghers vier: door de brandende homosexuële begeerte

2 vuylen: zedelijk-verdorven

3 tslot: de burcht; blameren: lasteren

4 d'afgoden smisse: de smidse, de plaats van vervaardiging, der afgoden (= heiligen); die tgoet versaect: die de deugd verloochent

5 der eertscher Princen boel: de minnares der aardse vorsten; rasende: dol van (zinnelijke) begeerte

6 der Musen verneren: de vernedering der Muzen, de ondergang van de kunst

7 loosselyck: sluw

8 tseghen: tegen

[p. 290]

tekstkritische noten

S'is de helle van tgoet die alle deucht verslint. ¹
Somma wat seg ick meer? te recht machmen dese hoere ²
Noemen des werelts hooft, om heur onsuyuere voere, ³
Ghemerct de werelt nv, erch en boos is ghesint. ⁴

5Sy is gheuallen, want alle Heydenen ende gheslachten der ^{5 5-10} 6 werelt (wtghenomen een seer cleyn getal der ermer een-7 ^*voudigher menschen, die God // doer syne onwtsprekelycke 8 goetheyt, ghenade, ende bermherticheit vercoren ende be-9waert heeft) hebben vanden wijn der gramschappen heurder 10 hoerderyen ghedroncken: om dies wille dat sij God niet ghe- ^{10-12 10}11danct en hebben, als heur oorsake, tijt ende stonde ghegheuen ¹¹ 12 was. Daerom synse inde alderdiepste ende grouwelycxte 13 dwalingen der sielen ende lijfs gheuallen: heur schadelycke ¹³ 14 toouerijen hebben sij met grooter duyuelryen gesochf, heur ¹⁴ 15 leeringhe hebben sij ghelooft, ende soo voorts metter daet ¹⁵ 16 volbrocht. Ende de Coninghen der eerden (de liefde ende ^{16-(3 vlg. kolom) 16 (vorige kolom)-1} 1vreese Gods voer ooghen niet hebbende) hebben met dese 2 snoode hoere vuyle hoererye bedreuen, heur seluen deur ^{2 2-3} 3 verscheyden vremde aenbiddinghen misbruyckende: deur de 4 leeringhe, vermaninghen, ende wijsmakinghe heurder heyligher ⁴ 5 hoereerders, hebben sij het verbont des vreeds ghebroken, ⁵ 6 ende hebben teghen de kinderen Gods ghestreden, ende die ^6-7 7 selue ghescoffiert, ouerlast aenghedaen, berooft, heure goeden ⁷ 8 gheconfiskeert, veriaecht, vervolcht, verbannen, ende de on- ^8-99noosele schaepkens seer wreedelyck ende onghenadelyck ver-10moort, ghehanghen, gheworcht, ghebrayen, verbrant, ghe- ^{10 10-11}11doluen, verdroncken ende versmoort, sonder oorsake, vreese, ¹¹ 12 oft achterdencken te hebben, alleleens ofter hemel noch helle, ^{12 12-14} 13 Godt noch duyuel, verdoemenisse oft eewich leuen, oft gode 14 gheen rekenschap te gheuen en ware. Ende heur ghemijterde

7. die God - T dieGod
3. misbruyckende: deur de - T misbruyckende, deur de

1 de helle van tgoet: het graf van het goede

2 somma: kortom; machmen: kan men

3 onsuyuere voere: zondig gedrag

4 ghemerct: aangezien; erch: slecht

5 Sy is gheuallen: recapitulatie van het boven reeds behandelde citaat uit Openbaringen 18:2a

5-10 want alle Heydenen.... ghedroncken: citaat van Openbaringen 18:3a (met uitzondering van wat tussen haakjes staat)

* H.iiij.v^o

10-12 om dies wille....ghegheuen was: In margine ‘Rom. 10’. (vgl Romeinen 10:21, ‘Maar tegen Israël zegt Hij: den gehelen dag heb Ik mijne handen uitgestrekt tot een ongehoorzaam en tegensprekend volk’)

10 om dies wille dat: omdat

11 als heur: toen hun; stonde: gelegenheid

13 lijfs: (versta: des lijfs); heur: haar (nl. van ‘die groote Babylon’); schadelycke: verderfelijke

14 duyuelryen: duivelse boosheid

15 soo voorts: dus vervolgens

16-(3 vlg. kolom) Ende de Coninghen.... misbruyckende: In margine ‘Psal. 13. Ier. 3. Eze. 16. Osee. 2. Apo. 18.’ (vgl. Psalm 14 - nummering der Statenvertaling - vs 3, ‘zij zijn allen afgeweken, te zamen zijn zij stinkende geworden, daar is niemand die goed doet, ook niet één’; in Jeremia 3, Ezechiël 16 en Hosea 2 wordt telkens de afval der Israëlieten van God met overspel vergeleken; ‘Apo. 18.’ verwijst naar Openbaringen 18:3b, ‘en de koningen der aarde met haar gehoereerd hebben’)

16 (vorige kolom)-1 liefde ende vreese Gods: liefde en vrees voor God

2 snoode: nietswaardige

2-3 heur seluen....misbruyckende: zondigende door allerlei rare vormen van aanbidding

4 wijsmakinghe: misleiding

5 hoereerders: nl. de geestelijken; het verbont des vreeds: In margine ‘Esa. 54. Eze. 17.’ (vgl. Jesaja 54:10b, ‘en het verbond mijns vredes zal niet wankelen, zegt de Here uw Ontfermer’; Ezechiël 17:19, ‘daarom alzó zegt de Here Here: zo waarachtig als Ik leef, zo Ik mijn eed dien hij veracht heeft, en mijn verbond dat hij gebroken heeft, niet op zijn hoofd geve!’)

6-7 die selue: dezen

7 ghescoffiert: schande aangedaan; ouerlast: geweld; heure goeden: hun bezittingen

8-9 onnoosele: onschuldige

10 ghebrayen: gebraden, geroosterd

10-11 ghedoluen: (levend) begraven

11 versmoort: verstikt

12 achterdencken: berouw
alleleens ofter: precies alsof er (De zinsconstructie is: ‘alsof er hemel noch hel, God noch duivel was, alsof er geen verdoemenis of eeuwig leven was, en alsof er voor God geen rekenschap moest worden afgelegd’)

12-14 alleleens ofter...en ware: In margine ‘Luc. 16. Rom. 14.’ (vgl. Lucas 16:31b, ‘Indien zij Mozes en de Profeten niet horen, zo zullen zij ook, al ware het dat er iemand uit de doden opstond, zich niet laten gezeggen’; Romeinen 14:12, ‘zo dan een iegelijk van ons zal voor zichzelven Gode rekenschap geven’)

[p. 291]

tekstkritische noten

1 ^*Cooplieden ende gheschoren mis-//doenders, sielvercoopers ¹ 2 ende makelaers werden wtnemende rijck, deur de vercoopinghe ^{2 2-9} 3 heurder olien, chrisma, bichte, sout, water, kerssen, seghe- ^{3 3-4}4ninghen, cruyssen, vanen, speecksel, assen, palm, wieroeck, ⁴ 5 wasch, pater nosters, aflaatbrieuen, consentbrieuen om te ⁵ 6 mogen houwen, ende vleesch ende suyuel te moghen eten, dat ⁶ 7 niet Godt maer sij tot hun profijt verboden hadden, voorts 8 beelden, clocken, schellen, bellen, cassen, reliquien, ende doot- ⁸9beenderen, dies sij bouen maten weeldich ende wellustich, ⁹ 10 spijtich ende houeerdich, deur die ouervloedicheyt heurder ¹⁰ 11 rijckdommen, gheworden sijn, ende hebben voer heur Lant- ^{11-14 11-12}12schappen, Steden, Casteelen, Vlecken, Dorpen, Lusthouen, 13 Beemden, Bosschen, Waranden, Vijuers, Fonteynen, Riueren, ¹³ 14 Honden, Peerden, deur den duuel maken te crijghen. Daerbe- ^14-1515neuen, ander mans vrouwen, dochteren ende ionghe maechden, 1dienstmaechden ende ionge knechtkens die sij deerlick be- ¹2droghen ende bedoruen hebben: wat profijt sij oock tot heur ^{2 2-3} 3 ghetrocken ende vercreghen hebben deur hun Bisschopperijen, ³ 4 Prelaterijen, Prouincien, Aflaten, Beneficien beneuen de iaer- ⁴5lycxsche Omghanghen ende bedelrijen, ende der iaerlycxscher ⁵ 6 renten der Cathedraelder kercken, Abdyen, Collegien, Con- ⁶7uenten, ende dierghelycken veel meer anderen. Wat sij hier 8 deure vercreghen ende incomende hebben, is onwtspre- ⁸9kelyck ende oock onghelooffelyck. Gheen ghenuchten en ⁹ 10 sijnder, ia tot in die voorste ende wterste // hoecken der ^{* 10} 11 werelt, sij en willender ouervloedelyck hun deel af hebben, ¹¹ 12 nochtans connen sij de wellusticheyt ende ouerdaet der ¹² 13 werelt in hunne sermonen met eenen gheveisden monde ¹³ 14 versmaden, ende het vasten ende ermoede prijsen. ¹⁴

15Ende ick hoorde een ander stemme, een ander waerschou- ^{15 15-20}16winghe des gheests, waer deur de ghetrouwe dienaers ende 17 Predicanten des Heeren gheleert sijn: ons waerschouwende ¹⁷ 18 ende segghende, Gaet wt van daer myn volck, compt met ¹⁸ 19 Esdra wt de boose Babylon, gaet met Abraham wt Caldeen, ¹⁹ 20 gaet met Loth wt de stinckende Sodoma, ende hebt met de ²⁰

9. dies sij - T die sij

* [H.5.r^o]

1 gheschoren: (dit doelt op de kruinschering bij de Priesterwijding); misdoenders: (woordspeling met ‘misdoender’ = celebrant, en ‘misdoender’ = misdadiger); sielvercoopers: ronselaars

2 wtnemende: buitengewoon

2-9 deur de vercoopinghe.... dootbeenderen: In margine ‘2. Pet. 2.’ (vgl. 2 Petrus 2:3, ‘en zij zullen door gierigheid, met gemaakte woorden, van u een koopmanschap maken; over welke het oordeel van over lang niet ledig is, en hun verderf sluimert niet’)

3 chrisma: gewijde zalfolie; bichte: biecht; kerssen: kaarsen

3-4 segheninghen: zegenspreuken

4 speecksel: ‘een der laatste exorcismen, welke aan het Doopsel voorafgaan, is dat, waarbij oren en neus met een weinig speeksel worden aangeraakt’ (Kath. Encycl.); assen: as (As-dag is de eerste dag der grote vasten); palm: palm-tak(ken)

5 wasch: was; pater nosters: rozenkransen; consentbrieuen: schriftelijke toestemmingen (met dispensatie van bepaalde voorschriften)

6 houwen: huwen; dat: hetgeen

8 cassen: reliquie-kastjes

9 dies: waarom, zodat; weeldich: weelderig, verwend; wellustich: genotzuchtig

10 spijtich: trots; houeerdich: hovaardig

11-14 ende hebben voer heur deur den duuel maken te crijghen: en er voor gezorgd hebben door toedoen van de duivel voor zich te verwerven

11-12 Lantschappen: gewesten, landen

13 Waranden: lusthoven, parken

14-15 daerbeneuen: bovendien

1 knechtkens: knapen, jongens (hier wordt gedoeld op de paederastie)

2 bedoruen: in het verderf gestort
tot heur: aan zich

2-3 wat profijt....vercreghen hebben: (ter verbinding met het voorgaande denke men zich een inleidend ‘om maar niet te vermelden’)

3 Bisschopperijen: ‘bisschopschappen’

4 Prelaterijen: prelaatschappen; Prouincien: kerkprovincies; Beneficien: inkomsten uit kerkelijke goederen

5 Omghanghen: inzamelingen

6 renten: inkomsten; der Cathedraelder kercken: der kathedrale kerken (hoofdkerken); Collegien, Conuenten: bepaalde soorten kloosters

8 vercreghen ende incomende hebben: ontvangen hebben en nog steeds zien binnenkomen

9 ghenuchten: genietingen

* [H.5.v^o]

10 voorste: verste

11 sij en willender: of zij willen er; af: van

12 wellusticheyt: genotzucht

13 met eenen gheveisden monde: met huichelachtige woorden

14 versmaden: smaden

15 Ende ick hoorde een ander stemme: citaat van Openbaringen 18:4a

15-20 een ander waerschouwinghe....Sodoma: In margine ‘1. Esdra. 2 Gen. 19. Esa 52. 2. Cor. 6.’ (Ezra 2 geeft de opsomming van degenen ‘die optogen uit de gevangenschap der weggevoerden, die Nebukadnezar, Koning van Babel, weggevoerd had naar Babel, die naar Jeruzalem en Juda zijn wedergekeerd, een iegelijk naar zijn stad’; Genesis 19:12-13 vertelt van de waarschuwing der Engelen aan Lot, om het door God ten ondergang gedoemde Sodom te verlaten; Jesaja 52:11, ‘Vertrekt, vertrekt, gaat uit van daar, raakt het onreine niet aan, gaat uit het midden van haar, reinigt u, gij die de vaten des Heren draagt’; 2 Corinthiërs 6:17, ‘Daarom gaat uit het midden van hen en scheidt u af, zegt de Here, en raakt niet aan hetgeen onrein is, en Ik zal ulieden aannemen’)

17 gheleert sijn: onderricht worden

18 Gaet wt.... volck: citaat van Openbaringen 18:4b

19 Esdra: Ezra; wt Caldeen: nl. Ur der Chaldeeën (vgl. Genesis 11:31)

20 de stinckende Sodoma: het (van zonden) stinkende Sodom

[p. 292]

1hoersche Romsche kercke niet meer te doene, verloochent, 2 versaect, ende verlaet teenemale heure valsche heylicheyt, ² 3 ende besmette Sacramenten, verworpt ende vergheet teenemale ³ 4 heur versierde ceremonien, vervloect heur gheueystheyt, ⁴ 5 verlaet heure snoode baggagien ende rabawerijen, en verkeert ⁵ 6 niet meer met dese hoereerders, Nicolaiten ende Balaamiten, ⁶ 7 hebt eenen grouwel van heur, hebt wt uwer herten berou ⁷ 8 ende leetschap vande voorleden dwaesheden ende grouwelen ⁸ 9 die ghy hier voormaels bedreuen hebt, ende compt tot my ^{9 9-11} 10 seyt de Heere, alle ghy die erbeyt ende verladen syt, ende ¹⁰ 11 ick sal uwen last verlichten. Gaet teenemale sonder omme ^11-12 12 te siene wt heur, op dat ghy heurder plaghen, het welck den ^{12 (vor. kolom)-1} 1grooten toren ende wrake Gods is, niet deelachtich en wordt. ¹ 2 Tot allen tijden hebbender godsalighe menschen ende treffe- ^{2 2-3}3lycke Leeraers ende vermaerde Vaders gheweest, die met ³ 4 hun deuch-//delycke ende vermaerde schriften ende vermanen ^{* 4} 5 gheroepen hebben (sonderlinghe sint dat de Pausen eerst op ⁵ 6 quamen) om der kercken reformatie, beteringhe, christelycke 7 tucht, ende straffe. Als Bertrandus, Herebaldus, Berengarius ^{7 7-6 (pag. 294 li. kol.)}

2 teenemale: volkomen (ook in reg. 3 en 11)

3 verworpt: verwerpt

4 versierde: verzonnen, niet op Goddelijke voorschriften berustende; gheueystheyt: huichelachtigheid

5 heure snoode baggagien: al het waardeloze dat zij met zich meesleept; rabawerijen: onbetamelijkheden; en verkeert niet: verkeert niet (dubbele ontkenning)

6 Nicolaiten ende Balaamiten: aanhangers van ketterse secten in de oudste Christen-gemeenten (vgl. Openbaringen 2:6, 14 en 15; in margine ‘Apo. 2.’)

7 grouwel: afschuw; wt uwer herten: van harte

8 leetschap: spijt, berouw; voorleden: vroegere

9 hier voormaels: voorheen, vroeger

9-11 compt tot my.... verlichten: In margine ‘Iere. 8.d. Matth. 11’ (Voor ‘Iere. 8.d.’ zal wel gelezen moeten worden ‘Iere. 6.d.’, Jeremia 6:16, ‘Zo zegt de Here: Staat op de wegen en ziet toe, en vraagt naar de oude paden, waar toch de goede weg zij, en wandelt daarin, zo zult gij rust vinden voor uw ziel’; Mattheüs 11:28, ‘Komt herwaarts tot mij, allen die vermoeid en belast zijt, en ik zal u rust geven’)

10 erbeyt: in moeite verkeert; verladen: belast

11-12 sonder omme te siene: (vgl. de waarschuwing aan Lot in Genesis 19:17b)

12 (vor. kolom)-1 op dat ghy... en wordt: vrije weergave van Openbaringen 18:4c

1 toren: toorn

2 tot allen tijden: altijd

2-3 hebbender gheweest: zijn er geweest; treffelycke: voortreffelijke

3 Vaders: kerkvaders

* [H.6.r^o]

4 vermanen: vermaningen

5 sonderlinghe: in het bijzonder; sint dat: sedert; eerst: voor het eerst

7 straffe: bestraffing

7-6 (pag. 294 li. kol.) Bertrandus.... Ioannes Crestonus: (De heer E.L. Ruitenberg, assistent voor Kerkgeschiedenis aan de R.U. te Utrecht, was zo vriendelijk mij de volgende gegevens te verstrekken, al kon niet overal met volkomen zekerheid worden vastgesteld, wie Van der Noot heeft bedoeld). Bertramus of Ratramus (gest. 868), monnik uit het Franse klooster Corbie, verdedigde de leer der dubbele praedestinatie en bestreed die der transsubstantiatie; Heribald (9de eeuw), bisschop van Auxerre, later aartsbisschop van Mainz, was bevriend met de abt Hrabanus Maurus, die in de Avondmaalsstrijd aan de zijde van Bertramus stond; Berengarius van Tours (gest. 1088), hoofd van de domschool te Tours, bestrijder van de leer der transsubstantiatie; Bruno of Eusebius van Angers (gest. 1081), bisschop van Angers, aanvankelijk medestander en beschermer van Berengarius; Petrus Damiani (gest. 1072), abt van een klooster der streng ascetische Camaldulenzers, bestreed het bederf van de Kerk en streefde naar een hervorming in samenwerking met de wereldlijke macht; Walram van Maagdenburg (?? De Hugenoot Ph. du Plessis Mornay noemt in 1611 in zijn ‘Mysterium iniquitatis seu historia papatus’ een Waltrami Magdeburgensis, die in de strijd tussen Keizer en Paus gewezen zou hebben op de gehoorzaamheid, die de onderdanen hun vorst verschuldigd zijn); Bernard van Clairvaux (gest. 1153), de bekende Cisterciënser abt van Clairvaux, o.m. voorstander van een pausdom dat afziet van wereldlijke macht; Rupert van Deutz (gest. 1135), abt van het Benedictijner klooster Deutz bij Keulen, keerde zich af van de toen in Frankrijk opkomende dialectiek en legde de nadruk op de verklaring van de Bijbel; Abt Joachim van Fiore (gest. 1202), abt van het Cisterciënser klooster Floris in Calabrië, verkondigde de leer der drie rijken: van Vader, Zoon en Geest. Het derde zou in 1260 aanbreken, en de verwereldlijkte kerk zou dan tot de apostolische eenvoud terugkeren. Zijn ideeën werken later in verscherpte, anti-pauselijke zin vooral door bij de Franciscaner Spiritualen; Cyrillus (gest. 1224), geb. te Constantinopel, derde generaal der Carmelieten. Aan hem werd een ‘Oraculum angelicum’ toegeschreven, gericht tegen de verwereldlijkte Kerk en het verwereldlijkte pausdom; Johannes van Salisbury (gest. 1180), bisschop van Chartres, vertegenwoordiger der Humanistische stroming in de 12de eeuw, hekelde in zijn ‘Policraticus’ o.a. misstanden onder de geestelijkheid; Gilbertus Foliot, ten onrechte wel Lecestriensis genoemd, (gest. 1187), bisschop van Londen, koos in een conflict van de Engelse koning met de paus de zijde van de vorst; Angelus Hierosolymitanus (gest. 1220), Carmeliet, geboren te Jeruzalem; Willem van St. Amour (gest. 1272), hoogleraar in de theologie te Parijs, wegens zijn heftige verzet tegen de intrede van de bedelorden in de Universiteit tenslotte door de paus verbannen; Guido Bonatus (gest. vóór 1296), Franciscaan te Bologna, bestreed allerlei wondergeloof; Nicolaus Gallus (gest. 1270), zevende generaal der Carmelieten, hekelde misstanden onder de monniken; Hubertinus de Casale (gest. 1330), leider der Franciscaner Spiritualen, sprak van een anti-christelijk pausschap; Pelius Casali (?? Bedoelt Van der Noot misschien de Spaanse Franciscaan Pelagius of Pelayo, gest. 1352, die in de armoede-strijd aan de kant der strengere richting stond en alle ellende van zijn tijd veroorzaakt achtte door de verwereldlijking en rijkdom van de kerk?); Petrus Johannes Olivi(?), gest. 1298, evenals Hubertinus de Casale een voorman der Spiritualen; Marsilius van Padua (gest. ± 1340), hoogleraar te Parijs, verdediger der Spiritualen. In zijn samen met Johannes van Jandun geschreven ‘Defensor Pacis’ wil hij als hoogste kerkelijke instantie een algemeen concilie, terwijl de paus zich heeft te bepalen tot een geestelijke taak; Johannes van Parijs (gest. 1306), Dominicaan, werkzaam aan de Parijse Universiteit, verdediger van het Gallicanisme (Frankrijk onafhankelijk zowel van de keizer als van het wereldlijk gezag van de paus); Arnoldus van Villanova (gest. 1311), lijfarts van koning Jacobus van Aragon, voorstander van een hervorming der Kerk; Michael van Cesena (gest. 1342), generaal der Franciscanen en leider van de oppositie der Spiritualen tegen paus Johannes XXII; Willem van Occam (gest. 1349), de bekende scholasticus. Als spirituaal en conciliarist (zie boven bij Marsilius van Padua) zocht hij met Cesena bescherming tegen de paus bij keizer Lodewijk de Beier; Nicolaas van Luca (gest. ± 1400), Carmeliet, predikte openlijk tegen de paus; Marcus de Florentia (gest. ± 1450), aartsbisschop van Efeze, om zijn strijd tegen Rome in de Grieks-orthodoxe Kerk als heilige vereerd; John Wiclif (gest. 1384), Engels geestelijke, die scherpe kritiek oefende op verwereldlijking en machtsmisbruik van de Kerk en o.m. de transsubstantiatie verwierp; Johannes Hus (gest. 1415), leider van een nationaal-reformatorische stroming in Bohemen, stond sterk onder invloed van Wiclifs ideeën. Hij werd op het Concilie van Konstanz gevangen genomen en wegens ketterij levend verbrand; Michael de Bononia of Angrianus (gest. 1416), tijdens het grote Westerse schisma generaal van het aan Urbanus VI trouw gebleven deel der Carmelieten; Johannes van Hildesheim (gest. 1375), Carmeliet, die schreef over allerlei in de Kerk binnengeslopen misbruiken; Dante Alighieri (gest. 1321), de grote dichter, behoorde in de strijd tussen keizer en paus tot de keizerlijk-gezinde Ghibellijnen. In zijn ‘De Monarchia’ komt hij op voor een zelfstandige goddelijke roeping van de staat naast de kerk, terwijl in de ‘Divina Commedia’ het verworden pausdom de hoer uit Babylon is; Francesco Petrarca (gest. 1374), de beroemde dichter, oefende vaak scherpe kritiek op kerk en geestelijkheid; Nicolaas van Clémanges (gest. 1437), doceerde te Parijs. Hij oefende scherpe kritiek op de uitwassen van het hiërarchisch systeem, verzette zich tegen scholastieke speculatie en drong aan op verdiepte Bijbelstudie; Pierre d'Ailly (gest. 1420), hoogleraar te Parijs en conciliarist, had scherpe kritiek op misstanden bij de geestelijkheid; Jean Charlier, gen. Gerson (gest. 1429), leerling van d'Ailly, eveneens hoogleraar te Parijs en conciliarist, voorstander van ‘een hervorming der kerk in hoofd en leden’; Laurentius Valla (gest. 1457), Humanist, die heftige aanvallen deed op het pausdom, aan welks wereldlijke heerschappij hij de ellende van Italië weet. Later herriep hij en wist hij zich de gunst van de pausen Nicolaas V en Calixtus II te verwerven; Louis d'Allemand, aartsbisschop van Arles (gest. 1450), later kardinaal, was leider van de conciliaristen op het concilie van Bazel. Door paus Eugenius IV afgezet en van al zijn waardigheden vervallen verklaard, werd hij later, na onderwerping, weer in zijn ambt hersteld; Johannes van Segovia (1ste helft 15de eeuw), Spaans geestelijke en conciliarist. Toen het anti-pauselijke Concilie van Bazel (1431-1437) tot een schisma geleid had, hij kardinaal van de tegenpaus Felix V; Thomas Connecta van Rennes (gest. ± 1435), Carmeliet en boetprediker tegen de ontaarding der geestelijkheid, tenslotte als ketter verbrand; Matthaeus Palmieri (gest. 1475), Florentijns Humanist, misschien als ketter verbrand; David Boys (gest. 1451), Carmeliet en hoogleraar in de theologie te Oxford; Dionysius de Karthuizer (gest. 1471), monnik van het Karthuizer klooster bij Roermond, groot geleerde en vruchtbaar schrijver, voorstander van een hiërarchisch-ascetische kerkreformatie; Johannes van Milverton (gest. 1486), Carmeliet, hoogleraar te Oxford. Tot bisschop gekozen, werd hij wegens zijn kritiek op het leven der prelaten niet als zodanig gewijd en zelfs voor een onderzoek in de Engelsburcht te Rome opgesloten. Na de gunstige afloop van dit onderzoek werd hij gerehabiliteerd; Johan Pupper van Goch (gest. 1475), rector van het klooster Thabor der Augustijner Kanonikessen bij Mechelen, streed tegen overschatting van het monnikwezen en de ascese; Johannes Ruchrath van Wesel (gest. 1481), hoogleraar in de theologie te Erfurt, die tegen aflaat en hiërarchie predikte en de Bijbel als enige norm erkende, werd tenslotte gedwongen te herroepen en stierf kort nadat hij in levenslange kloostergevangenschap was gegaan; Johannes Geiler van Kaisersberg, beroemd boetprediker, vooral te Straatsburg, dat hij zedelijk trachtte te reformeren; Ioannes Crutser (?? Bedoelt Van der Noot wellicht Johannes Gritsch, gest. 1430, Franciscaan, en evenals Geiler een bekend prediker?); Wessel Gansfort van Groningen (gest. 1489), vertegenwoordiger van het Bijbels Humanisme, had principiële kritiek op de aflaten, en afwijkende opvattingen over het Avondmaal. Luther beschouwde hem later als zijn voorganger; Enea Silvio Piccolomini (gest. 1464), was als kardinaal conciliaristisch gezind, maar veroordeelde het conciliarisme na zijn keuze tot paus (Pius II); Rodericus Zamorensis (gest. ± 1470), bisschop van Zamora, becritiseerde paus en geestelijkheid; Julianus van Brescia (gest. 1499), vicaris-generaal der Carmelieten, behoorde tot de strenge Congregatie van Mantua; Hiëronymus Savonarola (gest. 1498), de bekende Florentijnse boetprediker. Hij viel paus Alexander VI aan en werd door deze als ketter verbrand; Johannes Reuchlin (gest. 1522), beroemd Humanist, van grote betekenis voor de beoefening van het Grieks en het Hebreeuws. Hij kreeg moeilijkheden met de Keulse Dominicanen naar aanleiding van de Rabbijnse geschriften, die hij niet vernietigd wilde zien; Baptista Mantuanus (gest. 1516), Carmeliet, die zijn generalaat opgaf om zich geheel aan studie te kunnen wijden; Baptista Panetius (gest. 1497), vicaris-generaal der Carmelieten, die waarschijnlijk door zijn kritiek in conflict is gekomen met de Curie; Johannes Crestonus of Placentinus (gest. 1491), aartsbisschop van Placentia, Carmeliet en geleerde

[p. 293]

tekstkritische noten

1Thuronensis, Bruno Andegauensis, Petrus Damianus, Valeri-2anus Meijburgensis, Bernardus Clareuallensis, Robertus Tui-3tiensis, Ioachim Abbas, Cyrillus Grecus, Ioannes Salisbur-4gensis, Gilbertus Lantcestrius, Angelus Hierosolimitanus, 5 Guilelmus de santo Amore, Guide Bonatus, Nicolaus Gallus, 6 Hubertinus de Casali, Pelius Casali, Petrus Ioannes, Marcilius 7 Patauinus, Ioannes Paris, Arnoldus de villa noua, Michael 1Caesenas, Guilelmus Occam, Nicolaus de Luca, Marcus de 2 Florentia, Ioannes Wiclefus, Ioannes Hus, Michael de Bononia, 3 Iohannes Hildeshem, Dantes Aligerius, Franciscus Petrarcha, 4 Nicolaus Clemadis, Petrus de Aliaco, Ioannes Gerson, 5 Laurentius Valla, Ludouicus Arelatensis, Ioannes Segobius, 6 Thomas Redonensis Gallus, Mattheus Palmarius, Dauid Boys, 7 Dionisius Chartusianus, Ioannes Miluerto, Ioannes Gochius,

1. Andegauensis - T Andeganensis 5. de santo Amore - T de santo Aniore 6. Petrus Ioannes - T Petrus, Ioannes
2. Wiclefus - T wiclefus 5. Segobius - T Segebius 7. Gochius - T Gorchius

[p. 294]

tekstkritische noten

1Ioannes de Vesalia Wormacensis, Ioannes Ghyler, Ioannes 2 Crutser, Wessalus Groenegencis, Eneas Siluius, Rodericus 3 Samorensis, Iulianus Brixiensis, ende Hieronymus Sauonarola, 4 beneuen die nv tonsen tijden gheschreuen hebben, als Ioannes 5 Reuchlin, Baptista Mantuanus, Baptista Panecius, Ioannes 6 Crestonus, Erasmus, Lutherus, Caluinus, Zwinglius, ende 1veel // meer andere dierghelyke, waeraf de Papisten den ^{* 1 1-2} 2 meestendeel voer ketters ghescholden ende verordeelt hebben: 3 heur gheschriften, redenen, ende ghetvyghenissen te verhalen, ³ 4 soude te veel tijts beloopen, dus moet ick dat ouerschricken. ⁴ 5 Alleenlyck heb ick hier de namen van sommighe verhaelt, om 6 v te doen gedencken dat God tot allen tijden sommighe in ⁶ 7 deser werelt ghehadt heeft, die heur tot heure lasteringhen ^7-8 8 in allen stucken niet en hebben willen bewilligen, al ist dat 9 sij het licht der waerheyt tot dier tijt soo openlyck ende ⁹ 10 naectelyck niet ontfanghen en hadden, als wij nv (de Heere 11 hebbe lof en danck) in onse tijden hebben. Veel godvruch-12tighe Keysers, Vorsten, ende Princen, ende ghemeyne Con- ^{12 12-13}13cilien, hebben in alder manieren gheproeft ende hun nersticheit ¹³

1. Vesalia - T Vsalia 2. Rodericus - T Redoricus
4-5. ouerschricken. Alleenlyck - T ouerschricken, alleenlyck 6. tijden - T tiiden 11. in onse tijden hebben. Veel - T in onse tijden hebben, veel

* [H.6.v^o]

1 waeraf: waarvan

1-2 den meestendeel: het merendeel

3 redenen: woorden, uitspraken

4 beloopen: (hier) in beslag nemen; ouerschricken: overslaan

6 tot allen tijden: in alle tijden

7-8 die heur tot.... willen bewilligen: die zich bij hun (nl. van ‘de Papisten’) Godslasteringen in alle opzichten niet hebben willen neerleggen

9 tot dier tijt: toentertijd (in tegenstelling tot de tijd der Reformatie)

12 Princen: vorsten

12-13 ghemeyne Concilien: algemene Kerkvergaderingen

13 in alder manieren: op alle mogelijke manieren; gheproeft: getracht; hun nersticheit: hun best

[p. 295]

tekstkritische noten

1ghedaen om een reformatie oft verbeteringhe van alle mis-2bruycken inder kercken te brenghen, maer sij hebben altijts 3 goddeloose Princen tegen heur geuonden die de Antichristen ³ 4 stedes in heur boosheden op hielden, ende die de selfde ⁴ 5 bescutten ende beschermden. Nochtans en doruen wij niet ⁵ 6 twijfelen oft dese en sullen als Pharao met sijn herscharen ^6-7 7 inder zee, ende als de houerdighe Ioetsche Priesters inde ^7-8 8 stadt om hun menichvuldighe lasteringhen, verghingen, oock 9 haest (inden tijt die vanden Heere daer toe gheset is) vergaen. ⁹ 10 Want de sonden deser hoere oft ontellycke lasteringhen deser ^10-14 11 valscher Religien ende heylichheyt heurder grouwelen, stinc- ¹¹12 ^*kende afgoderijen, // hanghen, branden, verdrincken, onthoof-13den, moorden, ende bloetverghieten der onnooselen, syn ten ¹³ 14 hemele teghen heur opgheclommen, begheirende die groote wrake ¹⁴ 15 Gods, heure onsuyuerheyt heeft GOD tot toren verwect, ende ¹⁵ 16 hebben sijn gramschappe teghen heur onsteken. Dies hy heure ^{16 16-17} 17 boosheden ghedachtich heeft gheweest: Welcker menichvul-18dicheyt ende grootheyt den hemel gheraeckt hebben, ende ¹⁸ 1hebben met Sodoma ende Gomorra de vreesselicke straffe ¹ 2 (heur van GOD toegheseyt wesende) verdient ende op heur ² 3 gheroepen: Verghelt heur nv (seyt hy) ghelijck sy v vergolden ^3-4 4 heeft: Meet heur wederomme met de selfde mate ghelijck sy ^4-5 5 v ghemeten heeft: Ghemerct ghy nv de rechterstoelen ver- ^{5 5-6}6creghen hebt: roept op heur ghelijck sy op v gheroepen heeft: ⁶ 7 strickt heur ghelijck sy te voren ghestrickt heeft. Ghelijck ^{7 7-14} 8 sy heur tonrecht ouer v ghewroken heeft, wreckt v nv soo ⁸ 9 oock te rechte ouer heur: ghelijck sy v leet, pyne, verdriet 10 ende lijden aenghedaen, gheordeelt, ende doer der menschen 11 ordonnantien, ter doot ghevonnist heeft, gheuet heur soo ^11-12 12 nv oock te rechte wederomme, ordeelt heur oock voer een ¹² 13 snoode ende boose hoere, ende verdoemptse deur het crachtich ¹³ 14 ende warachtich woort Gods, tot dat eeuwich helsche vier. 15 Siet dat ghy heur tweevoudich in noot, lijden ende straffinghe, ^{15-17 15} 16 na heur wercken ende boose verdiensten wederomme loont ¹⁶ 17 ende verghelt.

8-9. verghingen, oock haest (inden tijt die - T verghingen oock haest, inden tijt (die
2. toegheseyt wesende) verdient - T toegheseyt) wesende verdient

3 heur: zich; de Antichristen: de Anti-christussen

4 stedes: steeds; op hielden: steunden; de selfde: dezen

5 doruen: mogen

6-7 als Pharao.... inder zee: zoals Farao met zijn legerscharen in de (Rode) zee (vgl. Exodus 14)

7-8 als de houerdighe.... verghingen: zoals de trotse Joodse priesters in de stad (nl. bij de verwoesting van Jeruzalem door Titus in 70 n. Chr.) ten onder gingen

9 vanden Heere: door de Heer; gheset: bestemd

10-14 Want de sonden deser hoere syn ten hemele teghen heur opgheclommen: vrije weergave van Openbaringen 18:5a (In margine, bij het gecursiveerde slot van dit citaat, ‘Apo. 18.’)

11 heylichheyt heurder grouwelen: het heilig-verklaren(?) van haar gruwelen (waarvan dan de opsomming volgt)

* [H.7.r^o]

13 onnooselen: onschuldigen

14 begheirende: begerende, roepende om

15 toren: toorn

16 hebben: (het meervoud valt te verklaren uit het feit, dat Van der Noot zich hier als subject niet alleen ‘heure onsuyuerheyt’ denkt, maar alles wat hij in reg. 10-13 heeft opgesomd); onsteken: ontstoken

16-17 Dies hy.... heeft gheweest: vrije weergave van Openbaringen 18:5b (dies: zodat)

18 den hemel gheraect hebben: tot aan de hemel reikten

1 met Sodoma ende Gomorra: evenals Sodom en Gomorra (vgl. Genesis 19:1-29)

2 van God: door God; toegheseyt: aangezegd; op heur: over zich

3-4 Verghelt heur.... heeft: citaat van Openbaringen 18:6a (heur = ‘de grote stad Babylon’)

4-5 Meet heur.... ghemeten heeft: In margine ‘Matth. 7.’ (vgl. Mattheüs 7:2b, ‘met welke maat gij meet, zal u wedergemeten worden’)

5 ghemerct: aangezien

5-6 ghemerct.... vercreghen hebt: In margine ‘Matth. 19.’ (vgl. Mattheüs 19:28c, ‘....dat gij ook zult zitten op twaalf tronen, oordelende de twaalf geslachten Israëls’)

6 roept op heur: gaat tekeer tegen haar

7 strickt: bindt, neemt gevangen

7-14 Ghelijck sy heur tonrecht.... helsche vier: In margine ‘Matth. 5. 10. Ioan. 16. 1. Cor. 4.’ (de bedoelde Bijbelplaatsen slaan telkens slechts op het onrecht en leed, dat aan de navolgers van Christus wordt aangedaan. Vgl. Mattheüs 5:39-41; Mattheüs 10:17-18; Johannes 16:2; 1 Corinthiërs 4:11-13)

8 sy heur tonrecht ouer v ghewroken heeft: zij zich in strijd met het recht (daartegenover staat in reg. 9 en 12 ‘te rechte’: in overeenstemming met het recht) op u gewroken heeft; wreckt: wreekt

11-12 gheuet wederomme: vergeldt

12 ordeelt heur voer: spreekt het oordeel uit dat zij is....

13 snoode: verachtelijke

15-17 Siet dat ghy.... verghelt: vrije weergave van Openbaringen 18:6b. In margine ‘Matth. 10.’ (evenals bij reg. 7-14 slaat deze Bijbelplaats ook hier slechts op wat aan de Christenen wordt angedaan. Vgl. Mattheüs 10:17-18, ‘Maar wacht u voor de mensen, want zij zullen u overleveren in de raadsvergaderingen, en in hun synagogen zullen zij u geselen, en gij zult ook voor Stadhouders en Koningen geleid worden om mijnentwil, hun en den heidenen tot getuigenis’)

15 traffinghe: berisping, (hier wel) vervloekende woorden

16 na: naar

[p. 296]

tekstkritische noten

1 ^*//Daer sy v maer lijf en goet ghenomen en heeft, nempt ghy ¹ 2 heur wederomme het leuen, beyde des lichaems ende der 3 sielen. Ende inden seluen Beker daer sy v heur ercheyt in ^{3-4 3} 4 ghesconken heeft, schenct heur dobbel fout weder. Waer sy ⁴ 5 v een tijtlycke doot ane gedaen heeft, vergheldet heur met 6 die eewighe doot: alle de hertsweiren, ellenden ende pijne ⁶ 7 heur inder eewicheyt verdobbellerende, ende laet heur van ⁷ 8 de aldervreeselycxste pijne, droefheyt, straffe, weeninghe, ^8-9 9 wringhinghe der handen ende knerselinge der tanden dobbel ⁹ 10 proeuen: want sy heeft het schynsel van een heylich priester- ^{10-16 10-13 10}11schap aen heur ghenomen, ende gheueysdelyck wt ghegheuen, ¹¹ 12 ende een Conincklycke hoocheyt ende eerweerdicheyt heeft ¹² 13 sy oock valschelyck aenueert ende ghebruyct: ende dese ¹³ 14 Ampten ende machten heeft sy alle beyde misbruyct. Daerom ¹⁴ 15 laet haer die toecomende straffen ende wreetheden heurder ^15-16 16 vermetenheyt ontfanghen: neempt van heur heuren ghenue- ^16-1 1chelyken Euphrates met den roof ende profijten daer sy heur ^1-2 2 ongherechtelyck ende onredelyck in verheucht heeft, ende 3 worptse inde alderdiepste snootheyt ende ellenden. Want sy ^{3 3-4} 4 spreect in heur herte, Ick sitte ten Coninghinne, in weelden 5 ende genuchten, Ick ben het hooft der werelt, ende de eerlycke ^{5 5-7} 6 ende heylige kercke selue, hebbende macht inden hemel, 7 inder eerden ende inder hellen, met macht te binden ende ^7-8 8 te ontbinden, salich te maken ende te verdoemen: het en 9 staet met my niet // ghelijck het doet met de ghene die van ^{* 9-10} 10 deser werelt niet en sijn, want het wordt hier al na mijn ^{10 10-11} 11 gheliefte ende welbehaghen ghedaen. Ick en ben gheen verlaten ^11-12 12 weduwe. De ouerheden ende machten deser werelt staen my ^12-13 13 voren, de moghende Princen ende Potentaten beschermen my, ¹³ 14 met de doot des onnoosel volcx. Nero, Domicianus, Traianus, ^{14 14-1}

4 ten Coninghinne, - T ren Coninghinne, 9-10. van deser werelt - T van deserwerelt 12. weduwe. De ouerheden - T weduwe, De ouerheden

* [H.7.v^o]

1 daer: waar; lijf: leven; nempt: neemt

3-4 Ende inden seluen....weder: vrije weergave van Openbaringen 18:6c

3 seluen: zelfden; ercheyt: boosaardigheid

4 dobbel fout: dubbel

6 alle de hertsweiren: al het zieleleed

7 verdobbellerende: verdubbelend

8-9 weeninghe.. der tanden: In margine ‘Matth. 24.’ (vgl. Mattheüs 24:51b, ‘daar zal wening zijn en knersing der tanden’)

9 knerselinge: geknars

10-16 want sy heeft.... ontfanghen: uitbreidende weergave van Openbaringen 18:7a

10-13 want sy heeft.... ghebruyct: In margine ‘Exod. 10. 1. Pet. 2’ (bedoeld wordt wel Exodus 19:6a, ‘en gij zult mij een priesterlijk Koninkrijk en een heilig volk zijn’, waarop ook 1 Petrus 2:9 teruggrijpt)

10 schynsel: schijn, uiterlijk voorkomen

11 aen heur ghenomen: zich toegeëigend; gheueysdelyck wt ghegheuen: huichelend verkondigd

12 eerweerdicheyt: (hier) aanzien

13 aenueert: aanvaard

14 machten: bevoegdheden

15-16 die toecomende straffen ende wreetheden heurder vermetenheyt: de wrede straffen, die haar aanmatiging te wachten staan

16-1 heuren ghenuechelyken Euphrates: haar aangename Euphraat (bron van welvaart en weelde voor ‘het grote Babylon’)

1-2 daer sy heur.... verheucht heeft: waarin zij zich in strijd met recht en betamelijkheid verheugd heeft

3 worptse: werpt ze; snootheyt: rampzaligheid

3-4 Want sy spreect.... Coninghinne: citaat van Openbaringen 18:7b (In margine ‘Esa. 47.’, Jesaja 47:7a, waaraan Openbaringen 18 deze tekst ontleent)

5 genuchten: vreugden
eerlycke: edele

5-7 Ick ben.... hellen: In margine ‘Mat. 11. 28.’ (deze verwijzingen dienen om te doen uitkomen dat ‘Babel’ zich gelijk stelt met Christus. Vgl. Mattheüs 11:27a, ‘alle dingen zijn Mij overgegeven van mijn Vader’; Mattheüs 28:18b, ‘Mij is gegeven alle macht in hemel en op aarde’)

7-8 met macht te binden ende te ontbinden: In margine ‘Mat. 16.’ (vgl. Mattheüs 16:19, ‘En Ik zal u geven de sleutelen van het Koninkrijk der hemelen; en zo wat gij zult binden op de aarde, zal in de hemelen gebonden zijn; en zo wat gij ontbinden zult op de aarde, zal in de hemelen ontbonden zijn’)

* [H.8.r^o]

9-10 die van deser werelt niet en sijn: (maar juist daarom de ware Christenen zijn, vgl. Johannes 17:16, ‘Zij zijn niet van de wereld, gelijkerwijs Ik van de wereld niet ben’)

10 al: alles

10-11 na mijn gheliefte: naar mijn believen

11-12 Ick en ben.... weduwe: citaat van Openbaringen 18:7c

12-13 staen my voren: komen voor mij op

13 moghende: machtige; Princen: vorsten

14 met de doot des onnoosel volcx: door het doden van onschuldigen

14-1 (vlg. pag.). Nero.... Maxentius: de Romeinse keizers Nero (54-68), Domitianus (81-96), Trajanus (98-117) en Maxentius (in 312 omgekomen in de strijd tegen Constantijn de Grote) hebben allen de Christenen vervolgd

[p. 297]

tekstkritische noten

1 noch Maxentius met dierghelycke andere vrome Capiteynen ¹ 2 en waren noyt vromer ende nerstigher gheneycht tot mijnder ^{2 2-3} 3 voerstaenders bescherminghen ende heurder ceremonien, 4 dan de Princen noch hedensdaechs tot op deser uren sijn, 5 om myne insettinghen met sweert, water ende vier te houden 6 staende ende in eeren te houden. Hieromme en can ick gheen ^6-7 7 droefheyt oft schade lijden. Ick moet eeuwelyck ende erffelyck ^7-11 8 mevrauwe heeten ende blijuen: mijn rijck is sonder eynde, 9 mijnen stoel en mach nymmermeer wech ghenomen werden: ⁹ 10 Ick en sal nymmermeer vallen, noch my en sal gheen onghe-11luck aencomen. ¹¹

12In deser ghelijcker manieren beroemen heur oock met ¹² 13 grooter vermetelyckheyt de Papisten, segghende, dat het cleyn ^{13 13-14} 14 scheepken Petri wel mach wagghelen ende van de baren der ¹⁴ 15 zee beroert ende ghequelt werden, maer nymmermeer en ¹⁵ 16 macht vergaen oft om gheworpen worden: daer mede willen ¹⁶ 17 sij seggen, dat heure hoersche superstitieuse Romsche kercke ¹⁷ 18 eeuwich souden blijuen, ende nymmermeer mogen vergaen. ¹⁸ 19 ^* Maer sij en aenmercken niet hoe sterck het Lam // is dat daer ^{19 19-1} 1 opden berch Sion staet, daer sij steedts teghen strijden, ende 2 wiens kercke ende cleyn hoopken sij daghelycx met alle 3 tyrannie, list ende moordadicheyt vervolghen.

4Daeromme sullen heure straffen in eenen dach op heur comen. ⁴ 5 GOD sal eens op die boose ghemeynte doot, droefheyt ende ^{5-11 5 5-6} 6 hongher storten, ghelijck hy solfer ende vier op de sondighe ⁶ 7 Steden liet comen, sij sullen inder eewicheyt van het leuen 8 (dwelck in Christo Iesu is) berooft wesen: sij sullen eewich ⁸ 9 gheschrey, wringhinghe der handen, knersselinghen der tanden, ⁹ 10 ende eeuwighe duysterheit beeruen, heuren worm en sal 11 nymmermeer steruen: Sij sullen altijts hongheren ende nym- ¹¹12mermeer met salicheyt versaedt worden. Ende dese hoere ¹² 13 met al heur geslachte der Hipocriten sal met onblusschelyck ^{13 13-14} 14 vier, voer den duyuel ende sijn Enghelen bereyt, verbrant 15 worden. Dese sententie ende dit ordeel is crachtich ende ¹⁵

1. steedts - T steetds

1 vrome Capiteynen: flinke gezagsdragers

2 nerstigher: ijveriger

2-3 tot mijnder voerstaenders.... ceremonien: tot bescherming van mijn aanhangers en van hun ceremoniën

6-7 Hieromme.... lijden: vrije weergave van Openbaringen 18:7d, ‘en (ik) zal geen rouw zien’

7-11 Ick moet eeuwelyck.... aencomen: In margine ‘Deut. 8.’ (vgl. Deuteronomium 8:11-20, waar de Israëlieten er voor gewaarschuwd worden, hun voorspoed niet aan eigen kracht toe te schrijven en er zich niet op te verheffen, zoals hier ‘Babel’ doet)

9 stoel: troon; mach: kan; nymmermeer: nooit (ook in de volgende regels)

11 aencomen: overkomen

12 in deser ghelijcker manieren: op soortgelijke wijze; heur: zich

13 vermetelyckheyt: aanmatiging

13-14 het cleyn scheepken Petri: (symbool voor de R.K. Kerk)

14 mach: kan; van: door

15 ghequelt werden: in onstuimige beweging gebracht worden

16 macht: kan het

17 superstitieuse: bijgelovige

18 souden: zou (enkelv.); mogen: kunnen

* [H.8.v^o]

19 aenmercken: merken op, zien

19-1 het Lam dat.... staet: Christus (vgl. Openbaringen 14:1)

4 Daeromme sullen.... comen: citaat van Openbaringen 18:8a (In margine ‘Apo. 18’.)

5-11 GOD sal eens.... steruen: In margine ‘Gen. 19. Exo. 9. Psal. 11. Collo. 3. Matth. 24. Mar. 9’. (Genesis 19:1-28 verhaalt van de ondergang der ‘sondighe Steden’ Sodom en Gomorra door een regen van zwavel en vuur; Exodus 9:23-26 beschrijft de analoge geschiedenis van de plaag van hagel en vuur over Egypte; in Psalm 12 - nummering der Statenvertaling - vers 6 kondigt God Zijn wraak aan ‘om de verwoesting der ellendigen, om het kermen der nooddruftigen’; uit Colossenzen 3:3b wordt in de tekst gedoeld op ‘en uw leven is met Christus verborgen in God’; Mattheüs 24:51b beschrijft het deel der geveinsden, ‘daar zal wening zijn en knersing der tanden’; Marcus 9:46 tekent de hel als het onuitblusselijk vuur, ‘waar hun worm niet sterft’)

5 ghemeynte: gemeenschap

5-6 doot, droefheyt ende hongher: citaat van Openbaringen 18:8b

6 solfer: zwavel

8 dwelck: hetwelk

9 knersselinghen: geknars

11 nymmermeer: nooit

12 versaedt: verzadigd

13 al heur geslachte der Hipocriten: heel haar nakomelingschap van huichelaars

13-14 met onblusschelyck.... bereyt: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Matth. 25.’ (vgl. Mattheüs 25:41b, ‘Gaat weg van Mij, gij vervloekten, in het eeuwige vuur hetwelk den duivel en zijn engelen bereid is’)

15 sententie: vonnis

[p. 298]

tekstkritische noten

1 warachtich: want de Heere diese ordeelen sal, is sterck ende ^1-7 2 almoghende, hy is rechtueerdich in sijn beloften, warachtich 3 in sijn woorden, heerlyck in sijn wercken, heylich, vreeslyck 4 ende verschrickelyck in sijn oordeelen teghen de boose. Dus ⁴ 5 en sal dan niemant tot dien daghe machtich wesen het minste ⁵ 6 deel sijnder gheordender ende geschieder wraken achter- ^{6 6-7}7waerts te houden. Noch Maria worpende heur pater nosteren ^7-8 8 in Sinte Michiels weechschale, Noch Ioannes den Dooper, 9 met een Lam met een cruysken, noch Petrus met sijnen// ^{9 9-10} 10 ^* sleutel, noch Paulus met sijn lanck sweert (soo sij die afmalen), ¹⁰ 11 Ia oock waert dat Moyses, Samuel, ende alle de wtuercoren ¹¹ 12 Propheten des Heeren, met Noe, Dauid, ende den lijdtsa- ^{12 12-13}13mighen Iob ten dien daghe voer hem stonden, sij en souden ¹³ 14 nochtans niet verhoort worden.

1De Coninghen der eerden, de vleeschelycke ghesinde Princen, ^{1-3 1} 2 die soo met heur oncuysheyt bedreuen, gheboeleert ende in ² 3 ghenuchten geleeft hebben, sullen heur beweenen, als syse ³ 4 dus sullen bedoruen ende getracteert sien: het sal heur seer ^{4 4-5} 5 qualyck henden dat syse niet meer met vier, water, ijser 6 ende stael tegen God ende sijn wtuervoren en sullen connen ⁶ 7 verantwoorden ende voorstaen: want sij en sullen niet met ^{7 7-8} 8 allen met Christus ordonnantien te vreden sijn, want sij en 9 haten geen dinck meer dan de wercken des gheests, ende 10 daer na te leuen: het sal heur seer deiren ende spijten, dat ¹⁰ 11 sij niet meer en moghen branden ende vermoorden alle de ¹¹ 12 ghene die teghen de wercken des vleeschs schrijuen, prediken, 13 oft spreken, ende hun ouerspelen, wulpscheden, grouwelen 14 ende afgoderyen straffen. Sij sullen seer ouer heur claghen, als ^{14 14-15} 15 sy den roock heurs brants van vers staende sullen sien: Eylaes! ¹⁵ 16 eylaes! de groote stadt, die schoone Babylon, sullen sij segghen, 17 onse heylighe moeder de Roomsche Kercke, die soo menighe ^17-18 18 Pausen perdoenen, Bisschoppen segheninghen, so menighe ¹⁸ 19 heylighe stacien, gheheele verghiffenisse ende quijtscheldinghe ¹⁹

10-11. afmalen), Ia oock - T afmalen) Ia oock 12. Propheten des Heeren, - T Propheten, des Heeren,
12. de wercken - T dewercken 14. ende afgoderyen - T eude afgoderyen 16. Babylon, sullen sij segghen, - T Babylon sullen sij segghen, 17. Kercke, die soo menighe - T Kercke die soo menighe

1-7 want de Heere.... achterwaerts te houden: In margine ‘Psal. 50. Rom. 3. Dani. 5. Leui. 10. Deu. 10.’ (Psalm 51 - nummering der Statenvertaling - vers 6b, ‘opdat Gij rechtvaardig zijt in uw spreken, en rein zijt in uw richten’; Romeinen 3:4b citeert deze Psalmwoorden; Daniël 5 en Leviticus 10:1-2 geven voorbeelden van Gods ‘oordeelen teghen de boose’, resp. tegen Belsazar, koning der Chaldeeën, en tegen twee zonen van Aäron, die ‘vreemd vuur voor het aangezicht des Heren’ hadden gebracht; Deuteronomium 10:16-18 vermaant tot gehoorzaamheid aan ‘die grote, die machtige en die vreselijke God’)

4 de boose: de bozen (meerv.)

5 tot dien daghe: op die dag (van Gods wraak)

6 sijnder gheordender ende geschieder wraken: van de door Hem verordende en voltrokken wraak

6-7 achterwaerts te houden: tegen te houden

7-8 worpende heur.... weechschale: haar paternosters (hier wel in de zin van: vele gebeden achtereen) in de weegschaal van Sint Michiel (de aartsengel Michaël wordt soms afgebeeld met een weegschaal, waarin hij de zielen voor het oordeel weegt) werpende (om zodoende de schaal ten gunste der ziel te doen doorslaan)

9 een Lam met een cruysken: (de gewone attributen van Johannes de Doper)

9-10 met sijnen sleutel: (vgl. Mattheüs 16:17-19)

* I.j.r^o

10 met sijn lanck sweert: (symbool voor Paulus' martelaarschap. Volgens de legende zou hij onder Nero te Rome onthoofd zijn); soo: zoals; afmalen: afbeelden

11 Ia oock waert: ja zelfs al ware het

12 Noe: Noach

12-13 lijdtsamighen: geduldige

13 voer hem: nl. voor God

1-3 De Coninghen der eerden.... beweenen: vrije weergave van Openbaringen 18:9a

1 de vleeschelycke ghesinde Princen: de tot zinnenlust gezinde vorsten

2 gheboeleert: ontucht gepleegd

3 ghenuchten: genietingen

4 dus: aldus; bedoruen: in het verderf gestort; getracteert: behandeld

4-5 het sal heur seer qualyck henden: het zal hun zeer onaangenaam vallen

6 wtuercoren: uitverkorenen (meerv.)

7 verantwoorden: verdedigen

7-8 niet met allen: in het geheel niet

10 daer na: daarnaar; deiren: leed doen

11 moghen: kunnen

14 straffen: berispen

14-15 Sij sullen seer.... sullen sien: citaat van Openbaringen 18:9b (In margine ‘Apo. 18.’)

15 van vers: van verre; eylaes: helaas

17-18 die soo menighe Pausen perdoenen: (helaas,) de zo vele pauselijke aflaten

18 Bisschoppen segheninghen: (helaas,) het zegenen (der gelovigen) door de bisschoppen

19 stacien: kerkelijke ommegangen

[p. 299]

tekstkritische noten

1 ^* van sonden, aflaten, verlossinghe wt // des Vageviers pijne, 2 soo menighe gheestelycke Vaders, so veel liefflicke ende deuote ² 3 Minrebroederkens, soo veel frissche Canoniken ende Cappe- ³4lanen, veel beuallycke Vrouwenbroeders, Augustijnen, Pre- ^{4 4-5}5dickheeren, ende veelderley manieren van gheestelycke Paters. ⁵ 6 Soo veel Baghijnkens ende gheestelycke Susterkens, al te ^{6 6-7} 7 suyuer hertekens, want sij en trouden niet, soo veel wijwaters 8 voor de boose gheesten, S. Ians Euangelie tseghen de neckers, ⁸ 9 S. Gregorius ende S. Bregitten Pater nosters tseghen die ^9-10 10 haestige doot, ghewijde Palmen, ende Akensche hoornen ^10-11 11 teghen den donder, S. Ians cruyt tseghen de Aluen. ¹¹

12Met dese ende deser ghelycke woorden sullen syse be- ^{12 12-13}13claghen, treurende, suchtende, schuddende ende beuende, ¹³ 14 segghende, Wee, wee de groote Babylon, die moghende stadt, ^{14-15 14 (vor. kol.)} 15 want in een ure is v oordeel ghecomen, ghy syt haestelyck 1 met den sweerde sijns monts verdoruen, eer ghyer v voor ^{1 1-2} 2 ghewacht hadt. Elaes wie sal nv voor ons bidden? Wie sal ^2-9 3 nv voor onse sielen Vigilien, sielmissen, wtuaerden, Iaerghe- ^{3 3-4}4tijden, dertichsten doen? Voer wien sullen wij nv te bichten ⁴ 5 gaen? Wie sal ons nv van onsen sonden reynighen ende absol-6ueren? Wie sal ons nv asschen gheuen, palmen, ende keerssen ^{6 6-7} 7 wijen? Wie sal ons als wij begrauen worden met eender ^7-8 8 spaijen seghenen, met wijwater besprenghen, ende wt het ^8-9 9Vegheuier singhen? Dusdanich sullen de wanhopende ende 10 troosteloose dachten der booser sijn.

11//Ende de Cooplieden der eerden, die met de ware heurder ^{* 11-2 11-12} 12 Templen ommegaen, dwelck heur Iaermert is, soo wel onder ^{12-1 12} 13 Mahomet als onder het Pausdom (maer gemerct dat wij hier ¹³ 14 in Europen vanden Pauselycken Antichrist ghequelt worden, ¹⁴ 15 soo sullen wij, ghelijck wij tot noch toe ghedaen hebben,

2. liefflicke - T liefflcike 13-14. beuende, segghende - T beuende segghende
3-4. Jaerghetijden, dertichsten - Jaerghetijden derstichsten

* I.j.v^o

2 gheestelycke Vaders: geestelijken; liefflicke: beminnelijke

3 frissche Canoniken: flinke kanunniken

4 beuallycke: bevallige; Vrouwenbroeders: Carmelieten

4-5 Predickheeren: Dominicanen

5 veelderley manieren: velerlei soorten

6 Soo veel Baghijnkens: (De klacht van de ‘Coninghen der eerden’ wordt hier nog steeds voortgezet: ‘Helaas, om het verloren gaan van zoveel begijntjes, enz.’)

6-7 al te suyuer: bijzonder reine

8 voor: (hier:) tegen; S. Ians Euangelie tseghen de neckers: het reciteren van (het begin van) het Johannes-evangelie (Johannes 1:1-14) als bescherming tegen de duivels

9-10 S. Gregorius.... die haestige doot: het aanroepen van Sint Gregorius en Sint Brigitta, met de daarbij behorende paternosters, als bescherming tegen een plotselinge dood (‘haestige doot’ is ook: beroerte, pest. Vgl. de Franse versie, fol. K2 recto: ‘Helas les oraisons de S. Gregoire, & S. Brigitte, auec tant de Paternótres & Aue Mariás, remede preseruatif contre la mort soudaine & depourueüe’)

10-11 ghewijde Palmen.... donder: gewijde palmtakken en (geblaas op) Akense horens (een soort schelklinkende hoorn) als bescherming tegen onweer

11 S. Ians. cruyt: bos veldbloemen en veldgewas, op Sint-Jan (24 Juni) in de kerk gewijd en dan verdeeld over de hoeken van de akkers, ter bescherming van het gewas tegen schadelijke invloeden; Aluen: boze geesten

12 deser ghelycke: dergelijke

12-13 beclaghen: bewenen

13 schuddende: trillende

14-15 segghende, Wee, wee.... ghecomen: citaat van Openbaringen 18:10b

14 (vor. kol.) moghende: machtige

1 met den sweerde sijns monts: door het zwaard uit Zijn, nl. Christus', mond (vgl. Openbaringen 1:16 en 19:15); verdoruen: ten verderve gebracht

1-2 ghyer v voor ghewacht hadt: gij er op verdacht waart

2-9 Elaes wie sal nv.... singhen?: In margine ‘2. Thess. 2.’ (vgl. 2 Thessalonicenzen 2:4, ‘die zich tegenstelt en verheft boven al wat God genaamd of als God geëerd wordt, alzo dat hij in de tempel Gods als een God zal zitten, zichzelven vertonende dat hij God is’)

3 Vigilien: gebeden voor een overledene in de avond en nacht voor de begrafenis; sielmissen: missen voor de zielerust van een gestorvene; wtuaerden: uitvaartdiensten

3-4 Iaerghetijden: missen, op de verjaardag van iemands sterven te zijnen behoeve gelezen

4 dertichsten: (laatste) zielmissen voor een gestorvene op de 30ste dag na zijn begrafenis; voer wien: bij wie

6 asschen: nl. het teken des kruises met gewijde as en wijwater op het voorhoofd op As-Woensdag

6-7 palmen.... wijen: palmtakken en kaarsen wijden

7-8 met eender spaijen seghenen: met een spade het kruisteken (over ons) maken

8-9 wt het Vegheuier singhen: door het zingen (van zielmissen) uit het vagevuur verlossen

* I.ij.r^o

11-2 Ende de Cooplieden der eerden - sullen weenen ende.... maken: citaat van Openbaringen 18:11a

11-12 die met de ware.... ommegaen: die zich bezighouden met, handel drijven met, de koopwaar van hun tempels

12-1 dwelck heur Iaermert.... spreken: In margine ‘Matth. 22.’ (bedoeld is wel Mattheüs 21:12-13, waar Jezus de kooplieden en wisselaars uit de tempel verdrijft)

12 dwelck heur Iaermert is: welke (tempels) hun tot markt dienen

13 gemerct dat: aangezien

14 vanden: door de

[p. 300]

tekstkritische noten

1 meest van hem spreken), Dese Cooplieden (seg ick) sullen 2 weenen ende wtnemenden grooten rouwe ouer heur maken: ² 3 niet min maer meer dan die Coninghen. Want niemant en ^3-4 4 coopt meer van heurder waren: Heure cremerije en wordt niet ^{4 4-5} 5 meer getrocken, de cremerijen heurder winckelen ende meers- ^5-66sen sijn kelcklackingen, segheninghen met den bodem des ⁶ 7 kelckx, oft met het schotelken daer syt mede decken: nv ^{7 7-8} 8 siet ghy my, nv en siet ghy my niet, veel cruyssen ende kiere- ^8-99miren met den oblieken maken, ende achterna daer mede ^{9 9-11} 10 spelen (nae dat sijt in dry stucken ghebroken hebben) ghelijck 11 de catte metter muys: de stoole oft het Corporael te cussen ¹¹ 12 te gheuen, groote menichte van Aue Maris stellen, Salue regi- ^{12 12-1}1nen, Gaudeamissen, Afgodts beelden van verscheyden manie- ^{1 1-2}2ren ende crachten (soo sij segghen) ende voer die op heure ² 3 hoochtijden te wieroecken ende vremde grillen te bedrijuen, ³ 4 heure ampullen, peysen, candelaren, vertooninge heurder ⁴ 5 Mijteren, Cappen, Stauen, ende Casuyfelen, met gout, peerlen, ⁵ 6 ende dierbaer gesteente verchiert, kerckwijdinghen ende ⁶ 7 triumphantelycke processien, fijne geknipte lynen oft kerspen ⁷ 8 Choorclee-//den, heure caprullen van calaber ende catten- ^{* 8}9sterten, ende heure purpere tabbarden, costelycke chierselen, ⁹ 10 ghestoelten ende predicstoelen, cruyssen, roosenhoykens, crans- ^{10 10-11}11kens, reliquien, dootbeenderen, ende veel ander properheden, ^{11-13 11} 12 die groote mirakelen deden, te weten, tghelt in hunne borsen ¹² 13 brachten: heure scotelkens, platteelkens, riecballen, poman- ^{13 13-14}14derpotten, heure vaten ende tafereelkens van costelicken ¹⁴ 15 houte, dierbaren gesteenten, gout oft siluer, oft heur schalen, ¹⁵ 16 beckens, ende drinckvaten: voorts van latoen, coper, blec, ^{16-2 16} 17 metael ende bronse ghemaect: heure candelaren, wijwater ^{17 17-1}

1. spreken), Dese - T spreken) Dese 5-6. ende meerssen sijn kelcklackingen, - T ende meerssen, sijn kelcklackingen, 8-9. kieremiren met den oblieken maken, - T kieremiren, met den oblieken maken,

2 wtnemenden grooten: bijzonder grote

3-4 Want niemant.... waren: cit aat van Openbaringen 18:11b

4 cremerije: kramerij, koopwaar

4-5 en wordt niet meer getrocken: vindt geen aftrek meer 5.vv. de cremerijen heurder winckelen enz.: (heel de volgende opsomming blijft toch enigszins parallel lopen met Openbaringen 18:12-13)

5-6 meerssen: manden of korven voor koopwaar

6 kelcklackingen: likken uit de kelk (hier en in het onmiddellijk volgende gedeelte wordt telkens sarcastisch gedoeld op verschillende handelingen bij het bedienen der Mis)
segheninghen: het maken van het kruisteken

7 daer syt mede decken: waarmee zij de kelk afdekken

7-8 nv siet ghy my.... niet: (spot met het feit dat de kelk afwisselend getoond en bedekt wordt)

8-9 kieremiren: kunstige wendingen, zwenkingen

9 met den oblieken: met de ouwel; achterna: daarna

9-11 daer mede spelen ghelijck de catte metter muys: (d.w.z. de ouwel eerst na lang talmen opeten)

11 stoole: lange bandstrook, door de priester bij bepaalde plechtigheden gedragen; Corporael: altaardoek

12 Aue Maris stellen: pluralisering van ‘Ave Maris Stella’ (Maria-hymne)

12-1 Salue reginen: pluralisering van ‘Salve Regina’ (Maria-antiphoon)

1 Gaudeamissen: (spottende verhaspeling van) Gaudeamussen, pluralisering van ‘Gaudeamus’ (introïtus van de Mis ter ere van Maria op Maria-Hemelvaart); Afgodts beelden: nl. heiligenbeelden

1-2 van verscheyden manieren ende crachten: van verschillende soort en met verschillende (wonderdadige) vermogens

2 soo: zoals

3 grillen: kunsten

4 ampullen: schenkkannetjes voor water en wijn bij het opdragen der Mis; peysen: vredekussen (bij de Mis)

5 Stauen: (bisschops)staven

6 dierbaer: kostbaar; verchiert: versierd

7 fijne geknipte: mooi-gemaakte; lynen: linnen; kerspen: krippen

* I.ij.v^o

8 Choorcleeden: priesterklederen; caprullen: (drukfout voor ‘caprunen’? kaproenen of kapruinen zijn) kappen of kap-schoudermantels met neerhangende slippen (de ‘cattensterten’?); calaber: Calabrisch bont

9 purpere tabbarden: (purper is de kleur der gewaden van kardinalen); costelycke chierselen: kostbare sieraden

10 ghestoelten: (ere-)zetels in de kerk; roosenhoykens: rozenkransen

10-11 cranskens: rozenkransjes

11-13 dootbeenderen.... brachten: (nadere bepaling bij ‘reliquien’)

11 properheden: fraaiigheden

12 borsen: beurzen

13 platteelkens: platte schalen; riecballen: met welriekend kruid of water bereide reukballetjes

13-14 pomanderpotten: zalfpotten

14 tafereelkens: schilderijtjes, (hier wellicht) reliëfs; costelicken: kostbaar

15 dierbaren: kostbare

16-2 voorts van latoen.... meer andere: (de constructie: is ‘en verder, gemaakt van latoen.... en brons, hun kandelaren enz.’)

16 latoen: geelkoper, messing; blec: vertind metaal, blik

17 metael: koper

17-1 wijwater blocken ende ketelen: grote en kleine wijwatervaten

[p. 301]

tekstkritische noten

1 blocken ende ketelen, lampen, lesseneren, pileiren, tuynen oft ^{1 1-2} 2 schutsels, bellen, beelden, ende dierghelijcken meer andere: 3 van ijsere groote tuynen, ende candelaren met groote wtreyc- ^{3 3-4}4kende rancken voer heure Afgoden, ende anckeren, ketenen ⁴ 5 om de selfde te houden voor vallen, sloten ende dierghelicke, ⁵ 6 ende met den cortsten gheseyt van veel meer andere: Missen, ⁶ 7 singhen, ende Orghelspel, vercoopinghe der sitsteden ende ⁷ 8 begrefsteden inder kercken, comenschappe der menschen ^{8 8-9} 9 sielen ende lichamen, sweet ende bloet. Alle welcke waren 10 sij alle dage vercoopen, nochtans en houden sijer niet te min, ¹⁰ 11 want de menschen en hebben maer den reuck, ghesichte, ¹¹ 12 gheuoelen, het ghehoor of den smaeck daer af. Ende alle ^{12 12-8 12-13} 13 Schippers, Diocesianen, Bisschoppen ende ordonnarisen. ¹³ 1 Ende alle die Schepen, Booten, Bargien of Scuyten canteren, ¹ 2 als sijn persoonen, Vi-//carisen, ende die op de ongestadige ^{* 2 2-3} 3 gemeynte varen. Ende schiplieden die op de zee erbeyden, ³ 4 te weten, Sielmislesers, penitencisetters, wijwatermakers ende ⁴ 5 diergelycke verleyders der menscen. Alle dese seyt de stemme, ^{5 5-6} 6 stonden (gelijck de Cooplieden ooc deden) van verre, ende ^6-8 7 riepen als sij des hoeren brant saghen, segghende: Waer wasser ^7-8 8 deser Stadt ghelijcke? in rijcdom, macht, weelden ende ghe- ^8-99nuchten? gheen Borgers noch Cooplieden, ia noch Princen ⁹ 10 noch Grauen en sijn costelycker gebout, ghedost, noch beter ¹⁰ 11 noch leckerlycker ghemest dan dit gescoren geslachte en is. ¹¹ 12 Want sij sochten heuren God ende hemel in dese stadt. Dese 13 Schipslieden sullen om hun verlies so bedroeft wesen, inwen- ¹³14digen rouwe maken, dat sij stof op haer onuerstandige hoofden ^14-1

17 (vor. pag.) - 1. wijwater blocken - T wijwater, blocken 12-13. alle Schippers - T alleSchippers
13. Schipslieden - T Shipslieden

1 lesseneren: lezenaars; pileiren: pilaren

1-2 tuynen oft schutsels: afschuttingen (nl. koperen of bronzen hekken)

3 van ijsere groote tuynen enz.: (aansluitend bij de constructie van reg. 16-2 hierboven) en, gemaakt van ijzer, grote hekken

3-4 met groote wtreyckende rancken: met wijd-uitgestrekte zij-armen

4 Afgoden: nl. de heiligenbeelden; anckeren, ketenen: muurankers en kettingen

5 de selfde: deze (nl. de heiligenbeelden); houden: behoeden

6 ende met den cortsten.... meer andere: en om zo kort mogelijk te spreken over nog veel meer andere dingen (na de dubbelpunt wordt nu volstaan met een blote vermelding van enkele hoofdpunten, zonder dat op détails daarvan wordt ingegaan)

7 sitsteden: zitplaatsen

8 begrefsteden: begraafplaatsen

8-9 comenschappe der menschen sielen enz.: handel in zielen enz. van mensen

10 en houden sijer niet te min: houden zij er niet minder van over

11 en hebben maer: bezitten slechts, krijgen slechts de beschikking over

12 daer af: daarvan

12-8 Ende alle Schippers.. ghelijcke?: uitbreidende weergave van Openbaringen 18:17-18

12-13 alle Schippers enz.: (Van der Noot handhaaft in zijn beeldspraak de hiërarchie: de schippers laat hij doelen op bisschoppen en hoge geestelijken, de stuurlieden op pastoors en vicarissen, de matrozen op kapelaans e.d.)

13 Diocesianen: bisschoppen die een diocees besturen; ordonnarisen: personen, bekleed met kerkelijke rechts- en bestuursmacht (De punt na dit woord sluit de zin niet af, maar dient als scheidingsteken tussen twee groepen. Hetzelfde geldt voor de punt na ‘varen’ in reg. 3)

1 alle die: allen, die; Bargien: (bepaald soort) vaartuigen; canteren: (drukfout voor ‘hanteren’ = besturen? Of spottende contaminatie van ‘hanteren’ met ‘cantere’ = kerkelijk zanger?)

* I.iij.r^o

2 als sijn: als daar zijn; persoonen: pastoors; Vicarisen: plaatsvervangers van geestelijken (hier wel: van pastoors)

2-3 die op de ongestadige gemeynte varen: die op (het schip van) de onbestendige gemeente varen, d.w.z. die een weinig koersvaste kerkelijke gemeenschap te besturen hebben

3 schiplieden: matrozen; erbeyden: zich inspannen

4 Sielmislesers: bedienaars van zielmissen (missen voor de zielerust van gestorvenen); penitencisetters: opleggers van boetedoeningen (d.w.z. biechthoorders)

5 (De punt na ‘der menscen’ heeft de waarde van een tegenwoordige dubbelpunt)
de stemme: nl. de stem, die Johannes in Openbaringen 18:4-20 uit de hemel hoort spreken

5-6 Alle dese stonden van verre: citaat van Openbaringen 18:17b

6-8 ende riepen als.... ghelijcke?: citaat van Openbaringen 18:18

7-8 waer wasser deser Stadt ghelijcke: waar was er een stad, gelijk aan deze

8-9 ghenuchten: genietingen

9 Princen: vorsten

10 costelycker gebout, ghedost: kostbaarder uitgerust en gekleed

11 dit gescoren geslachte: nl. de geestelijkheid

13 Schipslieden: (hier in de algemene zin van) schepelingen

14-1 dat sij stof.... worpen (= werpen): vrije weergave van Openbaringen 18:19a

[p. 302]

tekstkritische noten

1 sullen worpen. Dat is, sij sullen deur wanhopen in hun ver-2stant verduystert worden, ende met enckel verwoetheit heur ² 3 kennisse plomp maken, ende sij sullen sulcken berou hebben, ^{3 3-5} 4 ende heur leuen so beteren, ghelijck Cain, Pharao, Esau, ^4-5 5 Antiochus ende Iudas, heur voorsaten deden. Den roep ⁵ 6 heurder clachten ende droeffelycker Tragedien wil dusdanich ^{6 6-7} 7 wesen. Eylaes! eylaes! de weerdige stat, de groote machtighe ^{7-12 7} 8 ende vermaerde Roomen, soete Babylon, onse heylighe moe-9dere, waerinne wij soo rijck, soo moghende ende verwaent ⁹ 10 gheworden waren, dat alle de werelt ons vreesde, eerde, ende ^10-12 11 diende. Ende wij en gheuoelden gheen droefheyt, ermoede, 12 ellende noch smerte, is nv gheuallen.

13 ^*//De appelen der lust uwer sielen, sijn van v gheweken, de ¹³ 14 gheleerde, wijse, rijpe ende verstandighe mannen, die ghy ter ¹⁴ 1 bescherminghen ws chierlycken hoerdoms begheerde (spreect ¹ 2 de dreygende stemme des heylighen Gheests) sijn nv van v 3 geweken, sij en willen (nademael dat sij uwe grouwelen verstaen ³ 4 ende ghewaer gheworden sijn) niet langher met v blijuen. 5 Maar sij sullen v ghanschelyck verlaten, vervloecken ende eenen 6 grouwel van v hebben: Daer sij v der werelt aen presen ende ⁶ 7 schoon woorden gauen, daer sullen sij v nv deur de rechte ⁷ 8 schrifture beschuldighen, verachten ende beschamen. De ^8-9 9 lieden oock van wel ghereguleerde leuen, deuchdelycke per-10soonen, die v voorstonden, meynende dat vwe ceremonien ¹⁰ 11 ende instellinghen goddelyck ende nootsakelyck waren te ^11-12 12 onderhouden, hoewel dat v leuen ende regiment quaet ende ¹² 13 schandeleus is, sullen v oock (alsoo haest als heure ooghen ¹³ 14 deur de gratie Gods gheopent sullen wesen, ende het recht ^{14 14-15} 15 verstant der schrifturen gesmaect sullen hebben) verlaten, ¹⁵ 16 schouwen, ende van v vlieden, merckende dat ghy vervloect ¹⁶ 17 ende duyuels sijt. In somma, niemant de waerheyt eens ^{17-19 17 17-18} 18 geopenbaert wesende, en wil voortane by v blyuen, sij en 19 willen vwe bekende hoerderye niet meer beschermen: Ghy ¹⁹ 20 en hout niemant dan Hipocriten, menschen behaghers, ²⁰

7. de weerdige - T deweerdige
2. sijn nv - T siju nv 6. aen presen - T aen preseu 20. en hout - T eu hout

2 verwoetheit: razernij

3 kennisse: (hier) verstand; plomp: stomp, bot
sulcken: Zulk een

3-5 ende sij sullen sulcken.... deden: (d.w.z. dat zij in het geheel geen berouw zullen hebben en hun leven niet zullen beteren)

4-5 ghelijck Cain.... deden: In margine ‘Gen. 4. 27. Exod. 8.9.10.11.12. Matth. 26.’ (Genesis 4:1-16 verhaalt de geschiedenis van Kaïn en Abel; Genesis 27 beschrijft, hoe Ezau zijn eerstgeboorterecht verkwanselt en daarom later zijn broeder Jacob wil doden; Exodus 8-12 doen het verhaal van de plagen over Egypte en de verstoktheid van Pharao; Mattheüs 26:47-50 vertelt van het verraad van Judas); Antiochus: koning Antiochus IV Epiphanes van Syrië (176-164 v. Chr.), die van de Joden invoering van de Zeusdienst in hun tempel eiste, wat aanleiding werd tot de opstand der Maccabeeën

5 voorsaten: voorgangers

6 Tragedien: (hier voor) weeklachten

6-7 wil dusdanich wesen: zal als volgt luiden

7-12 Eylaes.... gheuallen: (deze klacht loopt enigszins parallel met Openbaringen 18:19b

7 weerdige: edele

9 moghende: machtig; verwaent: weelderig

10-12 ende diende.... gheuallen: (de punt na ‘diende’ sluit de zin niet af; ‘is nv gheuallen’ is praedicaat bij het subject ‘de weerdige stat enz.’. ‘Ende wij en gheuoelden.... smerte’ moet beschouwd worden als een voortzetting van de voorafgaande bijzin: ‘dat heel de wereld ons.... diende, en wij geen droefheid, armoede, ellende of smart gewaar werden’)

* I.iij.v^o

13 De appelen.... gheweken: citaat van Openbaringen 18:14a; lust: begeerte

14 rijpe: ernstige, bezadigde

1 ws chierlycken hoerdoms: van uw schone overspel

3 nademael dat: aangezien; verstaen: inzien

6 grouwel: afschuw; daer: waar; der werelt: (datief) aan de wereld

7 (v) schoon woorden gauen: goed van u spraken; deur: op grond van; rechte: ware

8-9 de lieden oock.... leuen: ook de mensen met een wel-geordend, fatsoenlijk, leven

10 voorstonden: verdedigden

11-12 goddelyck ende.... onderhouden: goddelijk waren en noodzakelijk moesten worden onderhouden

12 regiment: levenswijze, gedrag

13 schandeleus is: (in het verband zouden wij hier eerder ‘was’ verwachten, maar blijkbaar speelt bij Van der Noot de gedachte aan zijn eigen tijd door het apocalyptische visioen heen); alsoo haest als: zodra

14 gratie: genade

14-15 recht verstant: juist begrip

15 gesmaect: geproefd, ervaren

16 schouwen: schuwen; merckende: inziende

17-19 In somma... beschermen: In margine ‘Matth. 6. Gala. 1. 1. Tim. 4. 2. Tim. 4.’ (al deze Bijbelplaatsen stellen ‘de waerheyt’ tegenover de leugen. Mattheüs 6:1-16 waarschuwt tegen huichelachtige vroomheid; Galatiërs 1:6-9 betuigt met nadruk dat er geen ander Evangelie is dan dat van Christus; 1 Timotheüs 4:1-7 en 2 Timotheüs 4:3-4 waarschuwen tegen de dwaalleringen die komen zullen)

17 In somma: kortom

17-18 de waerheyt eens.... wesende: aan wie eenmaal de waarheid is geopenbaard

19 bekende: (als zodanig) onderkende

20 hout: behoudt; Hipocriten: huichelaars

[p. 303]

tekstkritische noten

1 pluymstrijckers, rasende Sophisten, kijuende ende strijdende ¹ 2 Canonisten ende Sorbonisten, Epicureen, Libertinen, ende alle ² 3 ^* godloose // vleesschelycke menschen, ende lasterlycke Anti- ^{3 3-4}4christen. Aengaende Godvruchtighe, wijse, ghematichde, 5 deuchdelycke ende gheleerde menschen, wel besich in god- ^{5-7 5}6salige wercken, ende een herte, lust ende begheerte tot de 7 glorie Gods draghende, sij willen uwe schandelycke fenijnighe ⁷ 8 ende schadelycke weghen teenemale verlaten. Dese vette ⁸ 9 Schipheeren ende Schippers sullen noch segghen: Wee! wee! ^{9 9 (vor. kol.)-2} 1 der grooter Stadt, wy worden al rijck die schepen inder zee, ¹ 2ende van heur ware hadden. Wij die Bisschopdommen, Ab- ²3dijen, vette prebenden, ende lijftochten onder dat dwaes, ³ 4 wanckelbaer, ende werelts ghesint volck hadden, werden in ^{4 4-5} 5 alder manieren weeldich ende wellustich, deur heur diere ende ⁵ 6 profijtelycke ware die onse schepen in alle plaetsen gheladen 7 hadden, die ontellyck sijn om te verhalen: wij sijn seer bedruct ⁷ 8 ende bange van herten, als wij om de vermaerde stadt dencken, ⁸ 9 want sy is op een ure gans woest ghemaect. ⁹

10Het 14. Sonet inhoudende ¹⁰ 11 het rechtuerdich ordeel Gods ouer die ghemeynten Antichristi, ¹¹ 12 ende de ghenadighe wrake des onnooselen bloets sijnder ¹² 13 ghetrouwer dienaren, heb ick wt het 19. Capittel van 14 Apocalipsis ghenomen, ende den text daer af is aldus: ¹⁴

15Ick sach den hemel open, dat is, Die verborgentheden des ¹⁵ 16 Heeren werden my bekent, ende Godts secreten werden my ¹⁶ 17 te vollen verclaert: Ick ver-//stont dat de menschen doer ^{* 17} 18 tghelooue ende saechtmoedicheyt groote kennisse der ver- ^{18 18-19}19holentheyt Gods crijghen, want den hemel is open als Gods ^19-2 20 woort vrijelyck geleert wordt, ende hy is ghesloten, wanneer

1-2. strijdende Canonisten - T strijdende, Canonisten 3. vleesschelycke - T veesschelycke (De custos op I.iij.v^o kondigt als eerste woord van I.iiij.r^o ‘ende’ aan, dat echter in de tekst ontbreekt) 3-4. Antichristen. - T Anltichristen. 7. draghende, sij willen - T draghende, willen

1 rasende Sophisten: wartaal sprekende drogredenaars

2 Canonisten: kenners van het kerkelijk recht; Sorbonisten: leden of afgestudeerden van de Sorbonne, de theologische faculteit der Parijse Universiteit, wier uitspraken in heel de R.K. wereld groot gezag genoten; Epicureen: (hier wel algemeen voor) genotzoekers; Libertinen: vrijgeesten (wellicht denkt Van der Noot als Antwerpenaar hier in het bijzonder aan de Antwerpse Libertijnen of Loïsten, 1525-1545, die leerden dat wie de H. Geest bezit, geen zonde meer kan doen; misschien ook aan de door Calvijn bestreden pantheïstisch-animistische Libertijnen of Quintinisten, die het eerst in de Nederlanden optraden en zich vandaar naar Frankrijk verbreidden)

* I.iiij.r^o

3 vleesschelycke: aards-, zondig-gezinde

3-4 lasterlycke Antichristen: schandelijke Anti-christussen

5-7 wel besich.... draghende: In margine ‘1. Tim. 3.1. Tim. 5.’ (in 1 Timotheüs 3 en 5 geeft Paulus voorschriften voor het leven van ouderlingen en diakenen, en van gemeente-leden in het algemeen)

5 wel: goed, zeer

7 willen: zullen; fenijnighe: (hier) verderfelijke

8 teenemale: volkomen

9 Schipheeren: reders (hier wordt teruggegrepen op de beeldspraak van pag. 301, li. kol. reg. 12 v.v.)

9 (vor. kol.)-2 Wee! wee.... ware hadden: citaat van Openbaringen 18:19b

1 al: allen

2 ware: koopwaar (ook in reg. 6)

3 prebenden: kerkelijke inkomsten; lijftochten: lijfrenten

4 wanckelbaer: wuft

4-5 in alder manieren: in alle opzichten

5 weeldich ende wellustich: in overvloed en genot levende; diere: kostbare

7 ontellyck om te verhalen: te talrijk om op te noemen

8 om: aan

9 want sy.... ghemaect: citaat van Openbaringen 18:19c

10 Het 14. Sonet: zie hiervóór, het sonnet op pag. 230

11 Antichristi: van de Antichrist

12 wrake des onnooselen bloets: wraak voor het onschuldig bloed

14 daer af: daarvan

15 Ick sach den hemel open: citaat van Openbaringen 19:11a

16 my: nl. Johannes (wiens woorden hier door Van der Noot worden verklaard); secreten: geheimen

* I.iiij.v^o

17 verstont: begreep

18 saechtmoedicheyt: zachtaardigheid, onderworpenheid aan God

18-19 verholentheyt: verborgenheid

19-2 want den hemel.... geleert worden: In margine, maar blijkbaar voornamelijk slaande op het onmiddellijk voorafgaande ‘dat de menschen doer tghelooue ende saechtmoedicheyt groote kennisse der verholentheyt Gods crijghen’, ‘Esa. 66 Sapi. 1. Ma. 11.13. 1. Cor. 1.’ (vgl. Jesaja 66:1a, ‘Alzó zegt de Here: De hemel is mijn troon, en de aarde is de voetbank mijner voeten’; de - apocriefe - Wijsheid van Salomo 1:4, ‘want de wijsheid komt niet in een boosaardige ziel, noch woont in een lichaam aan de zonde onderworpen’; in Mattheüs 11:25 en 13:11 wijst Jezus er op, dat de verborgenheden Gods slechts aan de eenvoudige gelovigen en aan Zijn discipelen worden geopenbaard; 1 Corinthiërs 1:27a zegt ditzelfde met andere woorden, ‘maar het dwaze der wereld heeft God uitverkoren, opdat Hij de wijzen beschamen zoude’)

[p. 304]

tekstkritische noten

1 het selfde by syden [ghedaen] ende daer voor menschelycke ¹ 2 droomen geleert worden. Ende siet een wit peert versceen my ² 3 (seyt Ioannes) de getrouwe ende warachtige Predicanten der ³ 4 Apostolicxscher leeren bediedende, der welcker godlycker ^{4 4-8} 5 naturen, als in Paulo verclaert wort, is de godlycke leere alle ⁵ 6 de gansche werelt ouer te voeren ende te draghen, ende die ^6-7 7 selue den regeerderen ende allen volcken der Heydenen te 8 vercondighen ende te leeren. Ende die op dit wit peert oft ^8-9 9 Predicant sit, is ghenompt ghetrouwe, ende hy is de eenighe ⁹ 1 ende warachtighe sone Gods, die in de schrifture ende in sijn 2 woorden ende beloften ghetrauwe genompt ende gheuonden ² 3 wort. De Heere (spreect Dauid) is rechtuerdich in alle sijn ³ 4 weghen, warachtich in alle sijn wtspraken, ende volmaect in 5 alle sijn woorden, hy en can niet anders dan de waerheyt 6 leeren, die de waerheyt selue is, noch oock de ghene die met ^{6 6-7} 7 sijnen godlycken gheest begaeft sijn: hy heeft na de warach- ⁷8tighe gherechticheyt gheordeelt, de houerdighe Sinagogen ^8-9 9 Satans verdoemende, ende sijn eyghen saechtmoedighe ende ^9-10 10 erm van gheeste ghemeynte verlossende ende verheffende. ¹⁰ 11 Hy streedt alder eerst als een vroem campvechter, selue in ¹¹ 12 persoone teghen den duyuel, ende ouerwan hem doer sijn ^12-13 13 doot, ende nv worpt hy met // rechte deur sijn getrouwe ^{* 13}

1. by syden [ghedaen] - T by syden
8. gheordeelt, de houerdighe - T gheordeelt. De houerdighe

1 het selfde: dit; by syden ghedaen: op zij geschoven

2 droomen: fantasieën; Ende siet.... peert: citaat van Openbaringen 19:11b

3 Predicanten: predikers

4 bediedende: betekenende, verbeeldende

4-8 der welcker.... te leeren: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Mar. 16. Act. 9. Rom. 10. Matth. 10. Psal. 18. Rom. 9.’ (al deze Bijbelplaatsen spreken van de opdracht tot verkondiging van het Evangelie over de gehele wereld. Vgl. Marcus 16:15, ‘En Hij zeide tot hen: Gaat henen in de gehele wereld, predikt het Evangelie allen creaturen’; Handelingen 9:1-25 verhaalt de bekering van Paulus en zijn roeping tot apostel; Romeinen 10 legt er de nadruk op dat er geen onderscheid is ‘noch van Jood noch van Griek, want eenzelfde is Here van allen, rijk zijnde over allen die Hem aanroepen’; Mattheüs 10 verhaalt van de uitzending der twaalf discipelen door Jezus; Psalm 19 - nummering der Statenvertaling - vers 5 laat de hemelen, de dag en de nacht Gods heerlijkheid verkondigen ‘over de ganse aarde’ en tot ‘aan het einde der wereld’; in Romeinen 9 zet Paulus uiteen, dat God de Zijnen vrijmachtig kiest, niet alleen uit Israël, maar ook uit de heidenen)

5 in Paulo: in (de brieven van) Paulus (vgl. de in margine vermelde plaatsen uit Romeinen 9 en 10)

6-7 die selue: deze

8-9 Ende die.... ghetrouwe: (met uitzondering van ‘oft Predicant’) citaat van Openbaringen 19:11c

9 ghenompt: genaamd; ghetrouwe: Getrouw (als eigennaam)

2 gheuonden: bevonden

3 spreect Dauid: nl. in Psalm 145:17a (In margine ‘Psal. 51 144.’ (vgl., naar de nummering der Statenvertaling, Psalm 52:11a, ‘ik zal U loven in eeuwigheid, omdat Gij het gedaan hebt’; Psalm 145:17a, ‘De Here is rechtvaardig in alle Zijn wegen’)

6 die de waerheyt selue is: In margine ‘Ioan. 14’ (Johannes 14:6a, ‘Jezus zeide tot hem: Ik ben de weg, en de waarheid, en het leven’)

6-7 met sijnen godlycken gheest begaeft: In margine ‘Act. 2.’ (Handelingen 2, de geschiedenis van de uitstorting van de Heilige Geest)

7 na: naar

8-9 de houerdighe Sinagogen Satans: de trotse ‘gemeenten’, d.w.z. de aanhangers, van Satan (vgl. voor deze uitdrukking Openbaringen 2:9); de houerdighe... verdoemende: In margine ‘Matth. 12.’ (Mattheüs 12:39-45, Jezus' veroordeling van ‘het boos en overspelig geslacht’)

9-10 sijn eyghen.... verheffende: In margine ‘Matth. 5.11.’ (Mattheüs 5:3-11 geeft de zaligsprekingen, o.a. van de armen van geest en de zachtmoedigen; Mattheüs 11:6 brengt nog een laatste zaligspreking, terwijl vers 21-24 daartegenover de vervloeking stelt van de steden, die zich niet bekeerd hebben)

10 erm van gheeste: (‘erm-van-gheest’ is hier verbogen alsof het in zijn geheel een adiectief was)

11 Hy streedt.... campvechter: In margine ‘Psal. 23.’ (Psalm 24 - nummering der Statenvertaling - vers 8, ‘Wie is de Koning der ere? De Here sterk en geweldig, de Here geweldig in den strijd’); vroem: dapper

12-13 ouerwan hem doer sijn doot: In margine ‘Ioan. 16.’ (Johannes 16:33b, ‘In de wereld zult gij verdrukking hebben, maar hebt goeden moed, Ik heb de wereld overwonnen’)

* [I.5.r^o]

13 worpt: werpt; met rechte: naar recht en billijkheid

[p. 305]

tekstkritische noten

1 dienaers ende vercondighers sijns woorts deur de cracht des ^{1 1-2} 2 seluen, die hy nv genadelick onder de figure des witten peerts ² 3 wt seynt, des duyuels rijck teenemale om verre: want sijn ³ 4 getrouwe dienaers sijn na Abacucs bewijsen, lustige vrome ⁴ 5 ende wel gemoeyde peerden, ende sij sijn witter dan sneu ⁵ 6 nae Ieremias verhalen, deur haer warachtich ghelooue. Syn ^{6 6-7} 7 ooghen waren ghelijck een vlamme viers, crachtich, moghende ⁷ 8 ende claer. Dit en is niet alleenlyck sijn goddelyck verstant ^{8 8-10} 9 ende kennisse, waer deur hy alle dingen verstaet, onderscheyt, 10 ende claerlyck ordeelt, maer ooc de gansche gauen des heyli- ^{10 10-11}11ghen gheests. Op eenen sekeren steen (seyt Zacharias) den ^{11 11-12} 12 welcken Paulus Christum seyt te wesen, sullen seuen ooghen 1 sijn, dewelcke de seuen gheesten Gods sijn: met dese verlicht ¹ 2 hy de herten alder godlycker menschen, ende ontfunct ende ² 3 onsteckt heur herten vierich in sijnder liefden. Sijn woordt ^{3 3-4} 4 is een lanterne heurder voeten: sijn ghebot is suyuer ende 5 claer, gheuende licht den ghesichte. Ende op syn hooft waren ^5-6 6 veel croonen, ghelijck te voren in een figure op het hooft Iesu ^{6 6-7} 7 Iosedech den oppersten Priester waren, in teeken dat Christus ^{7 7-9} 8 ouer al de werelt lantschappen ende tijden de hoochste Coninck ⁸ 9 is, want hy is de Heere der herscaren, ende de eewige Coninc ⁹ 10 der glorien, hy is een mogende regeerder ouer den heyligen ^10-11 11 berch des Heeren ghestelt, hy gheeft den Coningen voerspoet

3. wt seynt, des duyuels - T wt seynt. Des duyuels
11. den Coningen - denConingen

1 vercondighers sijns woorts: In margine ‘1. Cor. 15.’ (vgl. 1 Corinthiërs 15:1, ‘Voorts, broeders, ik maak u bekend het Evangelie dat ik u verkondigd heb, hetwelk gij ook aangenomen hebt, in hetwelk gij ook staat’)

1-2 deur de cracht des seluen (= daarvan, van dit Woord): In margine ‘Ioan. 12.’ (Johannes 12:48, ‘Die Mij verwerpt en mijn woorden niet ontvangt, heeft die hem oordeelt: het woord dat Ik gesproken heb, dat zal hem oordelen ten laatsten dage’)

2 die: (slaat terug op ‘dienaers ende vercondighers’); figure: gestalte, zinnebeeld

3 wt seynt: uitzendt; teenemale: volkomen

4 na Abacucs bewijsen: naar de aanwijzing van Habakuk (In margine ‘Aba. 3.’: Habakuk 3:8b, ‘Was Uw toorn tegen de rivieren, was Uw verbolgenheid tegen de zee, toen Gij op Uw paarden reedt?’, met in vers 15 nogmaals vrijwel hetzelfde); lustige: schone; vrome: krachtige

5 wel gemoeyde: goedwillende

6 nae Ieremias verhalen: naar de mededeling van Jeremia (vgl. Klaagliederen van Jeremia 4:7a, ‘Hare edelsten waren reiner dan de sneeuw’); haer: hun

6-7 Syn ooghen....viers: citaat van Openbaringen 19:12a

7 moghende: sterk

8 Dit en is niet alleenlyck: dit doelt niet enkel op

8-10 sijn goddelyck verstant.... ordeelt: In margine ‘1. Cor. 1.’ (in 1 Corinthiërs 1:24 en 30 wordt Christus aangeduid als ‘de wijsheid Gods’)

10 claerlyck: scherp, juist

10-11 de gansche gauen (= de totaliteit der gaven) des heylighen gheests: In margine ‘Act. 2. 1. Cor. 14.’ (Handelingen 2 verhaalt de uitstorting van de Heilige Geest; in 1 Corinthiërs 14 bespreekt Paulus de verschillende ‘geestelijke gaven’)

11 seyt Zacharias: In margine ‘Zacha. 3.’ (Zacharia 3:9, ‘Want zie, aangaande dien steen, welken Ik gelegd heb voor het aangezicht van Jozua, op dien énen steen zullen zeven ogen wezen’)

11-12 den welcken.... wesen: In margine ‘1. Cor. 10.’ (vgl. 1 Corinthiërs 10:4c, ‘en de steenrots was Christus’)

1 de seuen gheesten Gods: In margine ‘Apo. 15.’ (bedoeld is echter wel Openbaringen 5:6b, ‘....een Lam staande als geslacht, hebbende zeven hoornen en zeven ogen, dewelke zijn de zeven Geesten Gods, die uitgezonden zijn in alle landen’)

2 godlycker: godvruchtige; ontfunct: ontvonkt

3 onsteckt: ontsteekt; in sijnder liefden: in liefde voor Hem

3-4 Sijn woordt.... voeten: In margine ‘Psal. 118.’ (naar de nummering der Statenvertaling Psalm 119:105, ‘Uw woord is een lamp voor mijn voet en een licht voor mijn pad’)

5-6 Ende op syn.... croonen: citaat van Openbaringen 19:12b

6 te voren: vroeger; in een figure: als zinnebeeld

6-7 op het hooft.... Priester: op het hoofd van de hogepriester Jezus of Jozua, de zoon van Jozadak (In margine ‘Deut. 49. Zach. 3. Esd. 3.’ (Deuteronomium 49 bestaat niet, en wat hier bedoeld kan zijn, is mij niet duidelijk; Zacharia 3 vertelt van Zacharia's visioen, waarin hij de hogepriester Jozua voor God ziet staan, ‘en de satan stond aan zijn rechterhand om hem te wederstaan’; in hfdst. 6:11 geeft God Zacharia de opdracht: ‘neem zilver en goud en maak kronen, en zet ze op het hoofd van Jozua den zoon van Jozadak, den Hogepriester’; Ezra 3 toont ons deze Jozua, na de terugkeer der Joden uit de Babylonische ballingschap, bezig met de herbouw van de tempel)

7 in teeken: ten teken

7-9 dat Christus.... Coninck is: In margine ‘Esa. 49.’ (vgl. Jesaja 49:6b, ‘Ik heb u ook gegeven ten licht der heidenen, om mijn heil te zijn tot aan het einde der aarde’)

8 werelt lantschappen: landen der wereld

9 herscaren: heirscharen

10-11 hy is een.... ghestelt: hij is tot een machtig regeerder gesteld over de heilige berg des Heren (In margine ‘Psal. 2.’, Psalm 2:6, ‘Ik toch heb mijn Koning gezalfd over Sion, den berg mijner heiligheid’)

[p. 306]

tekstkritische noten

1 ende ouerwinninghe, alle sijn wtuercoren hebben in hem ¹ 2 ^* // (als op heur hooft) heur croonen op heur hooft, hy salse 3 met ghenade ende eewighe vriendelyckheyt croonen: voer ^{3 3-4} 4 Petro hadde hy een croone der onuerderffelycker eeren, een ^{4 4-5} 5 croone des leuens had hy voor Ioannem, om Paulo een croone ^5-6 6 der gherechticheyt, ende soo voortsane: want den gheheelen ⁶ 7 strijdt, douerwinninghe ende triumphe der Heylighen is van ⁷ 8 hem alleen. Hy heeft eenen naem gheschreuen, te weten, Al- ^{8 8-12}9machtich, wonderlyck, heylich, eerlyck, ende vreeselyck, ⁹ 10 Adonaj, Emanuel, eenen naem bouen alle namen, Ia de Heere ¹⁰ 11 is sijnen naem, de Heere des Sabaoths, de Heere der Heer- ¹¹12scharen, onsen verlosser, salichmaker ende rechtuerdichmaker. 13 Niemant en kent desen naem dan hy selue ende de syne die ¹³ 14 hy dit vertoont heeft, noch vleesch noch bloet, Heydenen ¹⁴ 1 noch Ioden, valsche Christen noch Hipocryten en connen ¹ 2 dit te rechte verstaen, al ist also dat sij schoone teekenen ² 3 hebben: want niemant en can gherechtelyck seggen dat Iesus ^{3-4 3} 4 de Heere is, dan deur den heylighen Gheest, die de godde-5 lycke waerheyt opent. Het ghetal der wtuercoren kinderen ⁵ 6 Gods is oock in desen naem dewelcke de werelt niet en kent, ⁶ 7 noch nymmermeer voer de heure nemen en wilt. Hy is met ^{7 7-8} 8 een seer schoon ende chierlyck cleet ghecleet oft verchiert. Maer ^{8 8-9} 9 het was ganschelyck int bloet gheverwet, sijn sterffelyck 10 lichaem dat hy om ons te verlossen aengenomen hadde, was 11 soo ghegheesselt ende swaerlyck ghewont, dat aen hem vanden ^11-12 12 planten sijnder voeten, tot // het opperste sijns hoofts niet ^{* 12} 13 gheheel ghebleuen en was. Desen moghenden Hooftman is ^{13 12 13}

9-10. vreeselyck, Adonaj, - T vreeselyck. Adonaj,
12. sijns hoofts - T sijns hoofs 13. moghenden Hooftman - T moghenden Hooftman

1 wtuercoren: uitverkorenen (meerv.)

* [I.5.v^o]

3 vriendelyckheyt: vriendschappelijke gezindheid, gunst

3-4 voer Petro.... eeren: In margine ‘2. Pet. 1.’ (in de beide Petrusbrieven wordt echter slechts van een kroon gesproken in 1 Petrus 5:4, ‘En als de overste Herder verschenen zal zijn, zo zult gij de onverwelkelijke kroon der heerlijkheid behalen’)

4 Petro: (datiefvorm van) Petrus; onuerderffelycker: onvergankelijke

4-5 een croone.... Ioannem: In margine ‘2. Ioan. 1’ (in géén der brieven van Johannes komt echter de ‘kroon des levens’ voor, maar wel in diens Openbaringen, nl. 2:10c, ‘Wees getrouw tot den dood, en Ik zal u geven de kroon des levens’); Ioannem: (accusatiefvorm van) Ioannes

5-6 om Paulo.... gherechticheyt: In margine ‘2. Tim. 4.’ (2 Timotheüs 4:8a, ‘voorts is mij weggelegd de kroon der rechtvaardigheid’); om Paulo: ten behoeve van Paulus (in de datiefvorm)

6 ende soo voortsane: enzovoorts

7 douerwinninghe: de overwinning

8 Hy heeft.... gheschreuen: hij draagt een geschreven naam (citaat van Openbaringen 19:12c)

8-12 Almachtich.... rechtuerdichmaker: (al deze namen zijn uiteraard aan de Bijbel ontleend)

9 eerlyck: heerlijk; vreeselyck: ontzagwekkend, geweldig

10 Adonaj: mijn Heer (Hebreeuws); Emanuel: God met ons (Hebreeuws)

11 des Sabaoths: van het hemelheir (‘Sabaoth’ is de Griekse vorm van een Hebreeuws woord)

13 Niemant.... hy selue: vrije weergave van Openbaringen 19:12d; de syne: de Zijnen (meerv.)

14 noch vleesch noch bloet.... teekenen hebben: In margine ‘Mat. 7’. (bedoeld is wel Mattheus 16:17, waar Jezus op Petrus' geloofsbelijdenis omtrent Hem antwoordt: ‘Zalig zijt gij Simon Bar-Jona; want vlees en bloed hebben u dat niet geopenbaard, maar mijn Vader die in de hemelen is’)

1 Christen: Christenen (meerv.); Hipocryten: huichelaars

2 te rechte: juist, goed; teekenen: aanwijzingen

3-4 want niemant.... Gheest: In margine ‘1. Cor. 12.’ (1 Corinthiërs 12:3b, ‘en niemand kan zeggen Jezus den Here te zijn, dan door den Heiligen Geest’)

3 gherechtelyck: op goede grond

5 opent: mededeelt

6 is: ligt besloten; dewelcke: (slaat terug op ‘wtuercoren kinderen Gods’)

7 noch nymmermeer.... wilt: noch ooit als de hare wil aannemen

7-8 Hy is met.... verchiert: uitbreidende weergave van Openbaringen 19:13a

8 chierlyck: schoon, kostbaar; verchiert: getooid

8-9 Maer het was.... gheverwet: vrije weergave van Openbaringen 19:13b (In margine ‘Esa. 1. Esa. 63’. Vgl. Jesaja 1:18b, waar God de schuldvergeving in Christus aankondigt, ‘Al waren uw zonden als scharlaken, zij zullen wit worden als sneeuw; al waren zij rood als karmozijn, zij zullen worden als witte wol’; Jesaja 63:1-3a, dat in de tekst wordt uitgewerkt: ‘Wie is deze die van Edom komt met besprenkelde klederen, van Bozra? deze die versierd is in zijn gewaad, die voorttrekt in zijn grote kracht? - Ik ben het, die in gerechtigheid spreek, die machtig ben te verlossen. - Waarom zijt gij rood aan uw gewaad, en uw klederen als van een die in de wijnpers treedt? - Ik heb de pers alléén getreden, en daar was niemand van de volkeren met Mij’)

11-12 vanden planten: van de zolen

* [I.6.r^o]

12 niet: niets

13 gheheel: gaaf, ongeschonden; moghenden: machtige

12 niet: niets

13 gheheel: gaaf, ongeschonden; moghenden: machtige

[p. 307]

tekstkritische noten

1 de ghene die daer van Edum ende Bosra quam, wiens clee- ¹2deren met root besprenct waren: sijn cleet is seer besmet, ² 3 ghelijck daermen de wijnpersse mede treedt, want sijn mensce- ³4lycke nature leet de alder pijnelycxste doot, hy tradt ten dien ^4-5 5 tijden de wijnpersse alleene, ende en hadde niemandt om 6 hem te helpen, hy was alleenlyck om onse misdaden ghewont, ^6-8 7 onse straffen waren alleene op hem gheleyt, deur sijn smerte 8 ende slaghen sijn wij ghenesen. Ende synen naem werdt ghe- ^8-99heeten het woort Gods. Beneuen datter hier voren af ghesproken ^9-10 10 is gheweest, is synen naem het woort dat daer inden beghinne ^10-11 11 by God was, ende dat selue was die de hemelen daer bouen ^{11 11-14} 12 ghemaect heeft, ende met sterren ende Planeten verchiert ¹² 13 heeft, ende de eerde locht, ende de zee, met al dat de menscen ^13-14 14 nootsakelyck is, beschict, ghemaect ende verchiert heeft, ende ¹⁴ 15 ten laesten om der menschen wille, mensch gheworden is, 16 verlossende, verlichtende, verfrayende, ghesont makende, ¹⁶ 17 verheughende, vertroostende ende behoudende alle die ghene 1 die in hem gheloouen ende betrouwen. Ende die heerscharen, ^1-4 2 der vromer voorstandigher strijders die inden hemel, oft in ^{2 2-3} 3 het heylich huysghesin des gheloofs sijn, volghen hem in ^3-4 4 een gedichte ordene, op witte peerden: sij leyden heur leuen ^4-5 5 na sijn godlycke leere, heure peerden en sijn anders niet, dan ⁵ 6 heure sterffelycke lichamen, tot den strijde be-//reyt, de op- ^{* 6-8 6-7}7rechte Christenen dooden de sonde lusten des vleeschs, ende 8 temmen haer vleeschelyke gheneyghentheden: sij bedwinghen ⁸ 9 hun lichamen tot de gehoorsaemheyt des gheests: sij worden ^{9 9-10} 10 de dienaren der rechtuerdicheyt, ende en dienen niet meer 11 de sonde: sij sijn vrome ruyteren Gods, ende sij volgen den ^{11 11-12} 12 Heere der herscharen. Alsulcke schare sach de knecht van ^{12-1 12}

9. Gods. Beneuen - T Gods, Beneuen
3-4. in een gedichte ordene, - T in een gesichte, ordene,

1 Edum: Edom, het land der Edomieten; Bosra: stad in Edom, ten Z. van de Dode Zee

2 besprenct: bevlekt

3 ghelijck daermen.... treedt: als een kleed, dat men aan heeft, wanneer men de wijnpers treedt

4-5 ten dien tijden: nl. ten tijde van Zijn sterven

6-8 hy was alleenlyck.... ghenesen: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Esa. 53. 1. Cor. 11.’ (vgl. Jesaja 53:5, dat hier geciteerd wordt, en 1 Corinthiërs 11:24-25, waar Paulus de instelling van het H. Avondmaal bespreekt, met vermelding van Jezus' woorden ‘Neemt, eet, dat is mijn lichaam dat voor u gebroken wordt’ en ‘Deze drinkbeker is het nieuwe testament in mijn bloed’)

8-9 Ende synen naem.... Gods: citaat van Openbaringen 19:13c; werdt: wordt

9-10 Beneuen.... is gheweest: behalve wat er hierboven (vgl. pag. 306, li. kol. reg. 8-12) over gezegd is

10-11 het woort....by God was: In margine, hoewel veel te laag, ‘Ioan. 1.’ (Johannes 1:1, ‘In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het Woord was God’)

11 dat selue was: dit was het

11-14 die de hemelen.... verchiert heeft: In margine ‘Gen. 1.’ (Genesis 1, de geschiedenis der schepping)

12 verchiert: getooid ok in reg. 14)

13-14 al dat de menscen nootsakelyck is: alles wat voor de mensen nodig is

14 beschict: geordend

16 verfrayende: verheugende

1-4 Ende die heerscharen.... witte peerden: uitbreidende weergave van Openbaringen 19:14a

2 der vromer voorstandigher strijders: der dappere, aan Zijn zaak verbonden, strijders

2-3 in het heylich.... sijn: (d.w.z. behoren tot de gelovigen)

3-4 in een gedichte ordene: in dichte rij

4-5 sij leyden.... leere: In margine ‘Ioan. 1. Phil. 2. Ephe. 2.’ (vgl. Johannes 1:12, ‘zovelen Hem aangenomen hebben, dien heeft Hij macht gegeven kinderen Gods te worden, namelijk die in Zijn naam geloven’; Filippenzen 2:15b, ‘....kinderen Gods zijnde, onstraffelijk in 't midden van een krom en verdraaid geslacht, onder welke gij schijnt als lichten in de wereld’; Efeziërs 2:10, ‘wij zijn Zijn maaksel, geschapen in Christus Jezus tot goede werken, welke God voorbereid heeft opdat wij in dezelve zouden wandelen’)

5 na: naar

* [I.6.v^o]

6-8 de oprechte.... gheneyghentheden: In margine ‘Colloss. 3. Galla. 5.’ (Colossenzen 3:5a, ‘Doodt dan uwe leden die op de aarde zijn’; Galatiërs 5:16, ‘En ik zeg, wandelt door den Geest, en volbrengt de begeerlijkheid des vleses niet’)

6-7 oprechte: ware

8 haer: hun; gheneyghentheden: (hier) begeerten

9 des gheests: aan de geest

9-10 sij worden.... rechtuerdicheyt: In margine ‘Rom. 6.’ (Romeinen 6:19c, ‘alzo stelt nu uw leden om dienstbaar te zijn der gerechtigheid tot heiligmaking’)

11 vrome: flinke, dappere

11-12 sij volgen den Heere der herscharen: In margine, hoewel te laag, ‘Iere. 11. 25.’ (in Jeremia 11 en 25 wordt God als de strijdbare wreker van het kwaad telkens aangeduid als ‘Here der heirscharen’)

12-1 Alsulcke schare.... open-baringe: In margine ‘4. Reg. 6.’ (vgl. 2 Koningen 6:14-17, waar de koning van Syrië de stad Dothan belegert, maar de profeet Elisa zijn beangste knecht bemoedigt door hem de onzichtbare krijgsmacht Gods te doen zien: ‘en de Here opende de ogen des jongens dat hij zag: en zie, de berg was vol vurige paarden en wagenen rondom Elisa’)

12 alsulcke: zulk een

[p. 308]

tekstkritische noten

1 den Propheet Heliseus in Dothaim in een openbaringe. Sij ^{1 1-2} 2 waren met suyuere ende witte syde ghecleet, bediedende de ² 3 eenuoudighe onnooselheyt die sij in Christo Iesu heuren ³ 4 hooftman ende veltheere hebben. Heur wapenen en sijn 5 gheen vleeschelycke maer (als Paulus seyt) gheestelycke ⁵ 6 wapenen. Al wandelen wij na den vleesche (seyt hy) nochtans ⁶ 7 strijden wij niet na vleeschelycke wijse. Ende wt synen mont ^7-8 8 ghinck een scherp snydende sweert, het welcke het strenghe 9 ordeel sijns moghenden woorts is: deur dit snijdende sweert ^{9 9-13} 10 sijn de ghetrouwe gheloouighe tot den leuen, ende de onghe- ^10-1111loouighe totter doot ende verdoemenisse veroordeelt, want 12 den sommigen ist eenen reuck der doot tot de doot: ende 13 den sommigen eenen reuck des leuens, tot den leuen. Met 14 dit sweert sullen de verdoruen rancken vanden leuenden ^14-15 15 wijnstruijck gesneden worden, ende die verrotte lidtmaten 1 van het lichaem. Insghelijcx sullen met dit sweert de bocken ^1-3 2 van de schapen, ende de boose van de rechtueerdighe ghe-3scheyden worden. Och hoe afgrijsselyck, veruaerlick ende ³ 4 scherp wil het vonnisse des // Heeren voor de boose in dyen ^{* 4} 5 daghe wesen, als hy sal segghen, Gaet van my ghy vermalen- ^5-66dijde in dat eewich vier. Ende ter contrarien hoe heuchelyck, ⁶ 7 suyuer, ende troostelyck voor den goeden gheloouigen, siende ⁷ 8 heur ende Gods vyanden gheordeelt. Hy treedt des torens ^{8-11 8-9} 9 persse, groote benautheyt salder in sinen grimmenden toren ⁹ 10 ende wraken blijcken. Sij sullen in het scherp des swerts ¹⁰ 11 vallen ende verstroyt worden: sij sullen grooten hertsweer, ¹¹ 12 lijden, en groot verdriet in de toecomende werelt hebben. ¹² 13 Hier na sach ick eenen Enghel, de Apostelen ende alle ghe- ^13-114trouwe dienaren des woorts Gods bediedende, inde clare ¹⁴

5. maer (als Paulus seyt) - T (maer als Paulus seyt) 6. wandelen wij - T wandelen wj
13. Enghel, de Apostelen - T Enghel. De Apostelen

1 Heliseus: Elisa; Dothaim: Dothan

1-2 Sij waren.... ghecleet: vrije weergave van Openbaringen 19:14b

2 bediedende: betekenende, duidende op

3 eenuoudighe onnooselheyt: oprechte onschuld

5 als Paulus seyt: In margine ‘2. Cor. 10.’ (2 Corinthiërs 10:3-4, ‘Want wandelende in het vlees, voeren wij den krijg niet naar het vlees; want de wapenen onzes krijgs zijn niet vleselijk, maar krachtig door God tot nederwerping der sterkten’)

6 na: naar (ook in 7)

7-8 Ende wt synen mont.... sweert: citaat van Openbaringen 19:15a (In margine ‘Apo. 1.19.’: ook in Openbaringen 1:16b staat ‘en uit zijn mond ging een tweesnijdend scherp zwaard’)

9 moghenden: machtig

9-13 deur dit snijdende.... leuen: In margine ‘2. Cor. 2.’ (2 Corinthiërs 2:15-16a, ‘Want wij zijn Gode een goede reuk van Christus, in degenen die zalig worden en in degenen die verloren gaan: dezen wel een reuk des doods ten dode, maar genen een reuk des levens ten leven’)

10-11 sijn (veroordeelt): worden (veroordeeld)

14-15 sullen de verdoruen.... gesneden worden: In margine ‘Ioan. 15. 1. Cor. 5.6’ (vgl. Johannes 15:2a, ‘Alle rank die in Mij geen vrucht draagt, die neemt Hij weg’; in 1 Corinthiërs 5 en 6 bestrijdt Paulus dergelijke ‘verdoruen rancken’, nl. bedrijvers van schandelijk kwaad in de gemeente)

1-3 Insghelijcx.... ghescheyden worden: In margine ‘Matth. 25. Psal. 1.’ (vgl. Mattheüs 25:31-33, waar Christus voorzegt hoe Hij bij het laatste oordeel de goeden van de kwaden zal scheiden, ‘gelijk de herder de schapen van de bokken scheidt’; Psalm 1:6, ‘want de Here kent den weg der rechtvaardigen, maar de weg der goddelozen zal vergaan’)

3 veruaerlick: verschrikkelijk

* [I.7.r^o]

4 wil: zal; dyen: dien

5-6 Gaet van my.... vier: In margine ‘Matth. 25.’ (Mattheüs 25:41b, dat hier geciteerd wordt); vermalendijde: vervloekten

6 ter contrarien: integendeel

7 suyuer: heerlijk

8-11 Hy treedt.... verstroyt worden: In margine ‘Esa. 2. Apo. 1.6. Esa. 40. Iere. 50.’ (Al deze Bijbelplaatsen spreken van het komende oordeel. Vgl. Jesaja 2:6-22 met de aankondiging van des Heren wraak over alles wat hoog is; Openbaringen 1:7a, ‘Zie, Hij komt met de wolken, en alle oog zal Hem zien, ook degenen die Hem doorstoken hebben’; Openbaringen 6:12-17, waar de mensen zich verbergen voor ‘den toorn des Lams’; Jesaja 40:24b, waar van de vorsten der aarde gezegd wordt, ‘als Hij op hen blazen zal, zo zullen zij verdorren, en een stormwind zal ze als een stoppel wegnemen’; Jeremia 50 met de aankondiging van het oordeel over Babel)

8-9 Hy treedt des torens (= toorns) persse: vrije weergave van Openbaringen 19:15c (‘Hij treedt den wijnpersbak van den wijn des toorns en der gramschap des almachtigen Gods’)

9 grimmenden: woedende

10 swerts: zwaards

11 hertsweer: zieleleed

12 toecomende: toekomstige

13-1 Hier na sach ick eenen Enghel inde clare Sonne: citaat van Openbaringen 19:17a

14 bediedende: betekenende, verbeeldende

[p. 309]

tekstkritische noten

1 Sonne der gherechticheyt die Christus Iesus is, die lieflycke ^{1 1-2} 2 ende blinckende morghensterre. Dese weerdighe ghetuyghen ² 3 staen in het crachtich gelooue syns naems, teghen den ganschen 4 hoop der Antichristen, heuren voet niet eens van den steen ^{4 4-5} 5 (die Christus is) treckende, noch om eenich veruolch, lijden, ⁵ 6 oft doot van hem wijckende. Desen riep, roept, ende sal roepen ^6-9 7 totten eynde der werelt met een stercke stemme, met eenen ⁷ 8 vierighen, vlijtighen ende stantvastighen gheest, tot alle ^8-9 9 vogelen die midden onder den hemel vlieghen, dewelcke alle 10 saechtmoedich van gheeste sijn, die deur tghelooue ende 11 kennisse der hemelscher verborghentheden gheestelyck ge-12maect sijn. Dese vliegende vogelen, alle onsuyuere genuchten ^{12-15 12. (vor. kol.)} 13 der werelt, alle verganckelicke dingen verlatende, heffen heur ^{13-14 (vor. kol.)} 14 seluen bouen heur seluen op, ende hebben heur wandelinge ^{14-15 (vor. kol.) 14.(vor. kol.)} 15 inden hemel, ende leyden hier op erden een hemels leuen.

1//Dit sijn de vriendelycke voghelen die den hemelsche ^* 2 Vader sonder heur verdienste voedt ende onderhout. Sodanighe ² 3 voghel was Abraham in Mesopotanien, Moyses in Sina, ³ 4 Helias opden berch Carmelus, Daniel onder de Leeuwen, ⁴ 5 Paulus in Damasco, Ioannes in Pathmos, ende veel meer andere ⁵ 6 die sint Enghelen in de Sonne, oft Predicanten in Christo ⁶ 7 gheworden sijn, ende nv noch sijn, ende noch totten eynde 8 der werelt comen sullen. Het inhout heurs roeps is, Compt

14 (vor. pag.) - 1. des woorts Gods bediedende, inde clare Sonne - T des woorts, Gods bediedende inde clare Sonne
3. Mesopotanien - T Mesopotanien 8. roeps - T roepts

1 Sonne der gherechticheyt: In margine ‘Mala. 4.’ (Maleachi 4:2, ‘Ulieden daarentegen die Mijn naam vreest, zal de Zon der gerechtigheid opgaan’)

1-2 die lieflycke... morghensterre: In margine ‘Apo. 20.’ (bedoeld wordt wel Openbaringen 22:16b, ‘Ik ben de wortel en het geslacht Davids, de blinkende morgenster’)

2 dese weerdighe ghetuyghen: In margine ‘Heb. 1.’ (bedoeld wordt wel Hebreeërs 12:1, waar gesproken wordt van ‘een wolk der getuigen rondom ons’); weerdighe: eerwaardige

4 Antichristen: Anti-christussen; eens: éénmaal

4-5 den steen (die Christus is): In margine ‘1. Cor. 10.’ (1 Corinthiërs 10:4c, ‘en de steenrots was Christus’)

5 veruolch: vervolging

6-9 Desen riep.... vlieghen: vrije weergave van Openbaringen 19:17b, ‘en hij riep met een grote stem tot alle de vogelen, die in het midden des hemels vlogen’ (In margine ‘Esa. 55. Pro. 1.’: Jesaja 55:1, ‘O alle gij dorstigen, komt tot de wateren, en gij die geen geld hebt, komt, koopt en eet, ja komt, koopt zonder geld en zonder prijs wijn en melk’; Spreuken 1:20, ‘De opperste Wijsheid roept overluid daarbuiten, zij verheft haar stem op de straten’)

7 totten eynde der werelt: tot aan de ondergang der wereld

8-9 alle vogelen: (hier opgevat als zinnebeeld voor: de gelovigen)

12-15 Dese vliegende.... hemels leuen: In margine ‘Iaco. 1. Esa. 51. 2. Tim. 4. Mat. 10.16. Ioan. 15.’ (Jacobus 1:21, ‘Daarom afgelegd hebbende alle vuilheid en overvloed van boosheid, ontvangt met zachtmoedigheid het woord dat in u geplant wordt, hetwelk uw zielen kan zalig maken’; Jesaja 51:7a, ‘Hoort naar Mij, gijlieden die de gerechtigheid kent, gij volk in welks hart mijn wet is’; 2 Timotheüs 4:18a, ‘En de Here zal mij verlossen van alle boos werk, en bewaren tot zijn hemels Koninkrijk’; Mattheüs 10:37, ‘Die vader of moeder liefheeft boven Mij, is Mijns niet waardig; en die zoon of dochter liefheeft boven Mij, is Mijns niet waardig’; Mattheüs 16:24b, ‘Zo iemand achter Mij wil komen, die verloochene zichzelven, en neme zijn kruis op en volge Mij’; Johannes 15:19, ‘Indien gij van de wereld waart, zo zou de wereld het hare liefhebben; doch omdat gij van de wereld niet zijt, maar Ik u uit de wereld heb uitverkoren, daarom haat u de wereld’)

12. (vor. kol.) onsuyuere genuchten: onreine genoegens

13-14 (vor. kol.) heur seluen: zichzelf

14-15 (vor. kol.) ende hebben.... hemel: In margine, hoewel verscheidene regels te laag en eerst op de volgende bladzijde, ‘Phil. 3.’ (Filippenzen 3:20a, ‘Maar onze wandel is in de hemelen’)

14.(vor. kol.) wandelinge: wandel, levenswijze

* [I.7.v^o]

2 sonder heur verdienste: onverdiend

3 Abraham in Mesopotanien: In margine ‘Gen. 2.11.’ (Genesis 2 vertelt van Adam en Eva vóór hun zondeval, in de heerlijkheid van het Paradijs; Genesis 11:27-32 van Abraham tot aan diens vertrek uit Ur der Chaldeeën, in Mesopotamië, naar Kanaän); Moyses in Sina: In margine ‘Exod. 19.’ (Exodus 19, aankomst der Israëlieten in de woestijn Sinaï en besprekingen van God met Mozes omtrent de wetgeving op de berg Sinaï)

4 Helias op den berch Carmelus: In margine ‘3. Reg. 18.’ (1 Koningen 18:18-40, Elia overwint op de berg Karmel de Baälpriesters, doordat God vuur neerzendt om zijn brandoffer te verteren); Daniel onder de Leeuwen: In margine ‘Dani. 6.’ (Daniël 6, de geschiedenis van Daniël in de leeuwenkuil)

5 Paulus in Damasco: In margine ‘Act. 9.’ (Handelingen 9:9-25, Paulus' vertroosting door Ananias, zijn prediking in en zijn redding uit Damascus); Damasco: (datiefvorm van) Damascus; Ioannes in Pathmos: In margine ‘Apo. 1.’ Openbaringen 1:9, ‘Ik Johannes.... was op het eiland genaamd Patmos, om het woord Gods en om de getuigenis van Jezus Christus’)

6 sint: nadien; Enghelen in de Sonne: Evangelie-verkondigers (= ‘Predicanten’) in Christus (zie boven, pag. 308, re. kol., reg. 13 v.v.)

[p. 310]

tekstkritische noten

1 versamelt v in eenicheyt eens gheloofs ende gheests: knoopt ¹ 2 v seluen te gader in Christo met de liefde die den bant der ^2-3 3 volcomenheyt is, op dat den vrede Gods (die alle verstant ^3-4 4 te bouen gaet) v herten ende verstant in Christo Iesu beware: 5 ende bereyt v tot het groot ende onwtsprekelyck goet Auont- ^5-66mael des almoghenden Gods, het welcke de eeuwighe ver- ^6-77makinghe der sielen is. Compt op dat ghy moecht gheuoedt 8 worden met de alderbeste, costelycxste ende delicaetste dinghen. ⁸ 9 Leert wt Gods woort wat sijnen goeden wille is, volcht dien ^{9 9-10} 10 seluen met den wercken, vliet ende schout alle wereltlycke ¹⁰ 11 ende verghanckelicke dinghen. Leeft ghematelyck, suyuer- ¹¹12lyck, soberlyck, rechtuerdelyck ende godvruchtelyck, ver-13wachtende Gods verschijninghe ende wedercompste: Schickt ¹³ 14 ende voecht v leuen alsoo, dat ghy het vleesch der Coningen 15 moecht eten: dat ghy deur uwe goddelycke vermaninghe ¹⁵ 1 van de wereltlycke regeerders wech moecht nemen ende 2 weiren, // al dat vleeschelick, stinckende, vuyl, ende sondich ^{* 2} 3 is, verslindt oock het wreede vleesch der hooftmannen om alle ³ 4 tyrannie ende ercheyt van heur te trecken: verslindt oock het ⁴ 5 boose vleesch der moghender ende gheweldigher lieden, deur ⁵ 6 macht ende rijckdom verwaent. Maect dat sy hevre ouer- ⁶7vloedighe ydelheden ende ouerdaden laten, en spaert noch ^{7 7-8} 8 de peerden, noch die daer op sitten: maer bijdt heurder beyder ⁸ 9 vleesch in stucken. Straft beyde de vleeschelycke menschen, ^{9 9-10} 10 van wat state dat sy sijn, ende de beestelycke Antichristen 11 ende sprinckhanen die op heur sitten ende rijden: Ontrect ^{11 11-14} 12 ende ontneempt desen Bisschoppen ende Princen heur prach- ^{12 12-13}13ten, vleeschelycke genuchten ende wellusten, midtsgaders ¹³ 14 de ghene die heur in boosheden ende gheveystheyt navolghen: ¹⁴ 15 keert ende weert de wreede vervolghinghe der onnooselen, ¹⁵ 16 en laet gheen vleesch ongheraect noch onghestraft blyuen, ¹⁶ 17 noch van vrije noch van dienstknecht, regeerders noch onder-18saten, erme noch rijcke, noch van hoochmoedighe, grootsche ¹⁸ 19 oft gheweldighe: straftse al na heur verdienste, speelt ghelijck ¹⁹

12. rechtuerdelyck - T rechtuerdclyck 12-13. verwachtende Gods - T verwachtendeGods
10. sijn, - T siin,

1 in eenicheyt.... gheests: In margine ‘Eph. 4.’ (Efeziërs 4:3, ‘.... u benaaarstigende te behouden de enigheid des Geestes door den band des vredes’)

2-3 de liefde.... volcomenheyt is: In margine ‘Collo. 3.’ (Colossenzen 3:14, ‘En boven dit alles doet aan de liefde, dewelke is de band der volmaaktheid’)

3-4 den vrede Gods.... beware: citaat van Filippenzen 4:7

5-6 bereyt v.... Gods: vrije weergave van Openbaringen 19:17c

6-7 vermakinghe: verkwikking

8 costelycxste: kostbaarste

9 Leert wt Gods woort.... wille is: In margine ‘Matth. 11. Rom. 13. Eph. 6. 1. Pet. 5. Tim. 2.’ (Mattheüs 11:29, ‘Neemt Mijn juk op u, en leert van Mij dat Ik zachtmoedig ben en nederig van hart, en gij zult rust vinden voor uw zielen’; in Romeinen 13, Efeziërs 6 en 1 Timotheüs 2 geeft Paulus vermaningen en voorschriften voor het leven der Christenen; in 1 Petrus 5 doet Petrus hetzelfde)

9-10 dien seluen: deze

10 vliet ende schout: vliedt en schuwt, ontvlucht en vermijdt

11 ghematelyck: in matigheid

13 schickt: richt in 14-(19 vlg. kol.). dat ghy het vleesch der Coninghen.... gheweldighe: (deze passage loopt enigszins parallel met Openbaringen 19:18)

15 dat ghy deur enz.: namelijk dat gij door enz.; goddelycke: godvruchtige

* [I.8.r^o]

2 weiren: wegdoen; al: alles

3 hooftmannen: bestuurders

4 ercheyt: slechtheid

5 moghender, gheweldigher: machtige

6 verwaent: overmoedig, laatdunkend

7 ydelheden: wuftheden; ouerdaden: wandaden; laten: nalaten

7-8 en spaert (‘en’ is bijwoord van ontkenning; ook in reg. 16) ....sitten: (Boven, pag. 304, li. kol., reg. 2-8, is voor de Evangelie-predikers het beeld van het paard gebruikt dat door Christus bereden wordt. Omgekeerd worden hier en in de volgende regels nu de aardse machthebbers voorgesteld als paarden, bereden door de Anti-christussen)

8 bijdt: bijt

9 straft: berispt

9-10 beyde - ende: zowel - als; state: rang, stand

11 sprinckhanen: (vgl. Openbaringen 9:3-11. Boven, pag. 252, li. kol., reg.2, heeft Van der Noot deze apocalyptische sprinkhanen reeds gelijkgesteld met ‘het Beest’)

11-14 ontrect.... navolghen: In margine ‘Phil. 2.’ (Filippenzen 2:21, ‘Want zij zoeken allen het hunne, niet hetgeen van Christus Jezus is’)

12 Princen: vorsten

12-13 prachten: prachtvertoon

13 genuchten: genietingen

14 de ghene: (datief) aan degenen; gheveystheyt: huichelarij

15 keert: belet; onnooselen: onschuldigen

16 ongheraect: onaangetast; onghestraft: onberispt

18 grootsche: trotsen

19 gheweldighe: machtigen; straftse al: berispt ze allen; na: naar; speelt: gaat te werk

[p. 311]

tekstkritische noten

1 den Arendt ende de ghieren doen, waer ghy een doot lichaem ^1-3 2 siet, dat is, sonder ghelooue oft in boosheden versmoort, ² 3 daer maect v terstont by. Leert eenen yegelijcken sijnen toe- ^{3 3-4}4staenden dienst gerechtelyck onderhouden, vermaent de ⁴ 5 Coninghen dat sij behoeuen gheleert te syne in alle weten- ⁵6schap, ende bouen ende voor al, in de heylighe Schrifture, 7 ^* ende dat sij inder vreesen // Gods leuen, niet doende met ⁷ 8 ghewelt, noch naer heure sinnelyckheyt, maer alle dinghen ⁸ 9 met recht ende reden, de goede ende onnoosele niet te ver- ^{9 9-10}10drucken, maer voer te stane, te beurijden, ende de boose te ¹⁰ 11 castijden. Den Princen leert, dat sij wijs sijn, begheert aen ^{11 11-12} 12 de Capiteynen ende ouersten dat sij heur ghemeynten niet ¹² 13 en verschatten noch en ouerlasten, maer dat sij heur ghetrou ¹³ 14 sijn. Den rijcken ende machtighen lieden leert, dat sij den 15 ermen liefde ende behulp bewijsen. Ghebiet den vleesche- ^{15 15-16}16lycken Hipocriten, dat sij heur grouwelen, afgoderijen ende 1 bedriegherijen verlaten, ende hun tot der waerheit keeren, ¹ 2 ende heur gheschorene dat syse niet meer en volghen, versoect ^2-3 3 aen heur dat sij niet meer (als beesten ende muylen, in welcke ³ 4 geen verstant en is) na ander mans vrouwen en snuffelen, ⁴ 5 ende niet meer heur ouerspelen, Sodomiterijen, ende alderley ⁵ 6 grouwelicke oncuysheden en bedrijuen, maer dat sij lieuer 7 houwen ende hebben heur eyghen vrouwe, om alsulcx te ^{7 7-8} 8 schouwen: beueelt den regeerders ghetrouwelijck te regeren, 9 ende den ghemeynen volcke den seluen lieffelyck onderdanich ^{9-10 9} 10 te wesen: den vrouwen dat sy heuren mans ghetrouwe sijn ^10-14 11 ende lief hebben: ende den mans dat sij heur vrouwen weder- ^11-1212omme vriendelyck ende lieflyck sijn, ende heur beschermen ¹² 13 ende sorghe voer heur dragen, ghelijck Christus sijn kercke 14 beschermpt ende sorghe daer voor draecht: dat de kinders ^14-18 15 heur ouders onderdanich, ende de ouders hun kinderen // 16 vriendelyck sijn, dat de dienaers heur Heeren ghetrou ende ^* 17 onderdanich sijn, ende dat de Heeren heur knechten oock 18 ionstich sijn: straftse met het woort Gods wie sy oock sijn: ¹⁸

14. sorghe daer voor draecht - T sorghe daer voor haer draecht

1-3 waer ghy een doot.... terstont by: In margine ‘Matth. 24. Luc. 24.’ (Mattheüs 24:28, ‘Want alwaar het dode lichaam zal zijn, daar zullen de arenden vergaderd worden’; ‘Luc. 24.’ is wel een drukfout voor ‘Luc. 17.’, Lucas 17:37b, ‘waar het lichaam is, aldaar zullen de arenden vergaderd worden’)

2 dat is, sonder ghelooue: dat wil zeggen (een lichaam) zonder geloof

3 daer maect v by: gaat daarheen

3-4 sijnen toestaenden dienst: het hem toebehorende ambt

4 gerechtelyck: op rechtvaardige wijze

5 behoeuen gheleert te syne: het nodig hebben onderricht te worden

* [I.8.v^o]

7 niet: niets

8 sinnelyckheyt: luim

9 met recht ende reden: naar recht en billijkheid

9-10 de goede ende.... verdrucken: (deze constructie hangt rechtstreeks af van ‘vermaent’); onnooselen: onschuldigen

10 voer te stane: te verdedigen; beurijden: beschermen

11 Princen: vorsten; dat sij wijs sijn: om wijs te zijn (dezelfde constructie in reg. 14-15)

11-12 aen de Capiteynen: van de bestuurders

12 ouersten: overheidspersonen; ghemeynten: burgerijen

13 verschatten: te zware belastingen opleggen; ouerlasten: te zwaar belasten

15 behulp: hulp

15-16 den vleeschelycken Hipocriten: de zondig-gezinde huichelaars (blijkens het verband worden de hogere geestelijken bedoeld, in tegenstelling tot ‘heur gheschorene’, de lagere geestelijken, in reg. 2 vlg. kol.)

1 hun: zich

2-3 versoect aen heur: vraagt van hen

3 muylen: muilezels

4 na: naar

5 Sodomiterijen: homosexuële praktijken

7 houwen: huwen

7-8 om alsulcx te schouwen: om dit te vermijden

9-10 den ghemeynen volcke.. te wesen: In margine ‘Rom. 13.1. Pet. 2.’ (Romeinen 13:1, ‘Alle ziel zij den machten over haar gesteld, onderworpen, want daar is geen macht dan van God, en de machten die daar zijn, die zijn van God geordineerd’; 1 Petrus 2:13a, ‘Zijt dan aller menselijke ordening onderdanig om des Heren wil’)

9 den ghemeynen volcke: (beveelt aan) het gewone volk; den seluen: dezen; lieffelyck: vriendelijk, rustig

10-14 den vrouwen.... draecht: In margine ‘Ephe. 5.’ (Efeziërs 5:22-25, die hier vrij worden geciteerd)

11-12 wederomme: van hun kant

12 lieflyck: beminnelijk

14-18 dat de kinders... ionstich sijn: In margine ‘Collo. 3.4.’ (Colossenzen 3:20-4:1, die hier vrij worden geciteerd)

* K.j.r^o

18 ionstich: genegen, welwillend; straftse (= berispt ze) ....oock sijn: In margine ‘2. Tim. 4.’ (2 Timotheüs 4:2, ‘predik het woord; houd aan tijdiglijk, ontijdiglijk; wederleg, bestraf, vermaan in alle lankmoedigheid en leer’)

[p. 312]

tekstkritische noten

1 Tyrannen, veruolghers, moorders, gulsichaerts, Antichristen, ^{1-3 1} 2 ouerlasters, boeuen, Afgoden dienaers, ouerspeelders, dronck- ²3aerts, dieuen ende dierghelycke: ende trect heur vuyle, vlee- ³4schelycke, ende duyuelsche ghewoonten van heur. Ghy sult ^4-7 5 dat vleesch der Reusen eten ende drincken het bloet der 6 Princen des lants, der weren, der bocken, ende der verren, ⁶ 7 die te Basan gheslaghen sullen worden. Maer ick sach terstont ^{7 7-9} 8 de beeste Ende de Coninghen der erden ende heur heerschappye ⁸ 9 versamelt, ende sijn heeren de ghemijterde Bisschoppen, ⁹ 10 Monicken, ende alle den geschorenen hoop, met de wreede ¹⁰ 11 tirannen, wtsinnighe Ouerheden ende ertsche ghesinde, ¹¹ 12 ende afgodissche ghemeynte: der beesten Hellebaerdiers, ¹² 13 Serganten, slauen ende beulen. Dese versaemden heur, sij ¹³ 1 monsterden ende sij rusten heur op om tseghen hem die op het ^{1 1-2} 2 wit peert sit te strijden, Om een wreede orloghe te maken 3 teghen Christum ende sijn wel ghemoede Ridderen ende ³ 4 dienaren die hem ghetrouwelyck sonder om te siene naer ^4-5 5 volghen, ende om alle die lieffelycke voghelen te verworghen: ⁵ 6 want sij aten heur vleesch, sij straften heur quaet ende onrecht- ⁶7uerdich regiment, heur boos ende grouwelyck, ongoddelick ⁷ 8 leuen, hieromme comen sij teghen Christum te strijen. Waer 9 het Euangelie oyt suyuerlyck ghepredict, // Gods glorie voor ^{* 9-10} 10 al gheset, ende het onbehoorlyck leuen ghestraft heeft ghe- ^10-1111weest, daer sijn ooc altijts soodanighe oproeren der Hipo- ^11-1212criten, vergaderinghe ende beroerte der tyrannen geweest. Het ^{12 12-13} 13 woort des Heeren is het teeken der wedersegghinghe, ende den ^13-14 14 steen des aenstootens: dese Coningen, ruyters ende wreede scha-15ren worden van de boese Bisschoppen opgheruyt ende voorts ¹⁵ 16 ghedreuen, ghelijck ghebleken heeft aen Herodes ende Pilatus, ^16-18 17 die van Annas ende Cayphas ghedronghen werden Christum ¹⁷ 18 ter doot te brengen: ende aen den Stadthouder van het

5. ende drincken het bloet - T ende drincken, het bloet

1-3 Tyrannen.... dierghelycke: In margine ‘1. Cor. 6. Galla. 5. Eph. 5.’ (in 1 Corinthiërs 6:10, Galatiërs 5:19-21 en Efeziërs 5:3-5 geeft Paulus telkens een opsomming van ergerlijke zonden of van hun bedrijvers)

1 Antichristen: Anti-christussen

2 ouerlasters: geweldplegers; boeuen: lichtmissen

3 trect: (nog steeds in het beeld van de vogels, die het vlees der zonde van de lichamen afscheuren)

4-7 Ghy sult.... sullen worden: In margine ‘Ezech. 39. Psal. 67.2.’ (Ezechiël 39:18, dat hier geciteerd wordt; Psalm 68 - nummering der Statenvertaling - vers 23-24, ‘De Here heeft gezegd: Ik zal wederbrengen uit Basan, Ik zal wederbrengen uit de diepten der zee, opdat gij uw voet, ja de tong uwer honden moogt steken in het bloed van de vijanden, van een iegelijk van hen’; Psalm 2:9, ‘Gij zult ze verpletteren met een ijzeren schepter, gij zult ze in stukken slaan als een pottenbakkersvat’)

6 Princen: vorsten; weren: rammen; verren: varren

7 Basan: landstreek in Trans-Jordanië; gheslaghen: geslacht

7-9 Maer ick sach.... versamelt: citaat van Openbaringen 19:19a (de wonderlijke wijze van cursiveren dient wellicht om de overeenkomst te doen uitkomen met een vroeger citaat, uit Openbaringen 18:9; vgl. pag. 298, re. kol., reg. 1)

8 heerschappye: (krijgs)macht

9 sijn heeren: zijn vorsten (= de hem, nl. het Beest, onderhorige vorsten)

10 alle den geschorenen hoop: heel de massa der geestelijken

11 wtsinnighe: razende, krankzinnige
ertsche ghesinde: aards-gezinde

12 ghemeynte: burgerij, volk

13 Serganten: trawanten, gewapende dienaars; versaemden heur: verzamelden zich

1 monsterden: wierven manschappen; rusten heur op: rustten zich toe

1-2 om tseghen (= tegen).... te strijden: citaat van Openbaringen 19:19b

3 wel ghemoede: goedgezinde, trouwe

4-5 naer volghen: navolgen

5 verworghen: doden

6 straften: berispten

7 regiment: bestuur; ongoddelick: goddeloos

* K.j.v^o

9-10 voor al gheset: boven alles gesteld

10-11 ghestraft heeft gheweest: berispt is geworden

11-12 Hipocriten: zie de aant. bij reg. 15-16 op pag. 311, li. kol.

12 vergaderinghe: samenscholing; beroerte: oploop, oproer

12-13 Het woort.... wedersegghinghe: In margine ‘Luc. 2.’ (Lucas 2:34b, ‘Zie, deze wordt gezet tot een val en opstanding veler in Israël, en tot een teken dat wedersproken zal worden’)

13-14 den steen des aenstootens: In margine ‘1. Pet. 2.’ (1 Petrus 2:7b, ‘De steen dien de bouwlieden verworpen hebben, deze is geworden tot een hoofd des hoeks, en een steen des aanstoots, en een rots der ergernis’)

15 van: door; voorts: voort (ook in reg. 6 vlg. kol.)

16-18 Herodes ende Pilatus.... brengen: In margine ‘Matth. 27.’ (Mattheüs 27:1-26, de geschiedenis van Jezus voor Pilatus; die van Jezus voor Herodes vindt men slechts in Lucas 23:6-12)

17 van: door; Annas ende Cayphas: Kajafas was de hogepriester van dat jaar, de overpriester Annas diens schoonvader; Christum: (accusatief-vorm van) Christus

[p. 313]

tekstkritische noten

1 Ioetsche lant, Felix die (doer het ingeuen ende versueck ^{1-3 1} 2 vanden opgheblasen Prelaet Ananias) Paulum inde geuancke- ²3nisse dede steken. De Keysers ende veel andere tyrannen en 4 souden noyt de Christelycke gemeynte tot op deser uren toe, 5 soo wreedelycken vervolcht hebben, hadden hun peerden ^{5-7 5} 6 met de sporen der booser Prelaten niet so dapperlick voorts ⁶ 7 ghedreuen gheweest: hoe nerstich dat sij sijn ende altijts ⁷ 8 geweest hebben om de oprechte waerheyt te verdrijuen ende ⁸ 9 teenemael wt te royen, machmen bevroyen ende bemerken ⁹ 10 wt heure brieuen die sij aen verscheyden Coninghen ende 11 Princen geschreuen hebben: gheen cleyn moeyte en hebben ¹¹ 12 sy ghedaen om Ian Wiclef, den welcken sij (na dat hy xl. ^{12 12-13} 13 Iaeren dese werelt ouerleden hadde gheweest) ontgrauen, ¹³ 14 verbrant, ende sijn asschen int water gheworpen hebben, 15 betoonende alsoo heur tyrannie ouer sijn doot lichaem, naer ^15-16 16 ^* dat sij // hem ter doot niet en hadden connen brenghen: wat 17 nerstich versoeck sij aen den Coninc van Enghelant Richardus ¹⁷ 18 ghenoempt ghedaen hadden. De Keyser Sigismondus en soude ¹⁸ 1 het vrij gheley ende de beloften die hy Ian Hus ghedaen ¹ 2 hadde van vrij te mogen comen in het Concilie dat te Constance 3 int Iaer 1414. ghehouden werdt, ende vrijelyck wederomme 4 in Beemen (sonder eenighe quellagie oft letsele) te moghen ⁴ 5 keeren, niet ghebroken hebben, hadden hem die boose Pre-6laten daer niet toe ghedronghen. Maer wilde hy het beelt ^6-7 7 der beesten, ende een ghehoorsaem kint der Roomscher 8 kerken wesen, so moeste hy doen dat sij hem beualen. Wij ⁸ 9 hebben ghesien wat ghewelt sij ghedaen hebben om het 10 Euangelie wt Duytslant te verdrijuen: diesgelycx in Enghe-11lant, nv in Vranckrijck: maer aldermerckelycxste hebben wijt ¹¹ 12 ghesien in onse Nederlanden, alsoo haest als het Euangelie ¹² 13 daer suyuerlyck gepredict wert, ende Gods woort ghetrouwe-14lyck verclaert: hoe het rijcke des duyuels ghescheynt werde, ¹⁴ 15 hoe de Afgoderije om verre viel, hoe alle ouerdaet ende boosheyt ¹⁵ 16 minderde, d'ouerspeelders begonsten heur te schamen ouerspel ¹⁶ 17 ende oncuysheyt te bedrijuen, de dronckaerts diesghelycke: 18 de Papen ende Moniken schaemden heur alreede, heur Missen, ¹⁸ 19 processien ende wtuaerden te doene, ende heur andere grou- ¹⁹20welen te bedrijuen: sij decten heur cruynen, sij lieten heur 21 baerden wassen, sij verborchden heur ende loochenden (soo ²¹ 22 veel als sij // consten) dat sij sulcx waren. De oneerbare ^{* 22} 23 vrouwen deden insghelicx, ende alle andere werckers ende

1. Felix die (doer het.... - T Felix (die doer het.... 17. Richardus - T Richadus

1-3 Felix... dede steken: vgl. Handelingen 24

1 doer het ingeuen ende versueck: op instigatie en verzoek

2 Prelaet: (hier) hogepriester; Paulum: (accusatief-vorm van) Paulus

5-7 hadden - gheweest: waren - geworden

5 hun peerden: (deze beeldspraak grijpt terug op de voorstelling van pag. 310, re. kol., reg. 7-8; de betekenis is dus ongeveer: ‘zij, als paarden van de Anti-christ’)

6 dapperlick: flink, krachtig

7 nerstich: ijverig; sij: nl. de ‘boose Prelaten’

8 oprechte: onvervalste

9 teenemael: volkomen; wt te royen: uit te roeien; machmen bevroyen: kan men begrijpen

11 Princen: vorsten

12 om Ian Wiclef: ten opzichte van John Wiclif (Engels geestelijke, gest. 1384, die scherpe kritiek oefende op verwereldlijking en machtsmisbruik van de Kerk en o.m. de transsubstantiatie verwierp)

12-13 na dat hy... hadde gheweest: veertig jaren na zijn dood

13 ontgrauen: opgegraven

15-16 naer dat: nadat

* K.ij.r^o

17 nerstich: ernstig, dringend; Richardus: Richard II (1377-1399)

18 Sigismondus: Keizer Sigismund van Duitsland (1411-1437) had aan Johannes Hus een vrijgeleide gegeven om op het Concilie van Konstanz zijn zaak te kunnen bepleiten, maar schond dit door toe te laten dat Hus gevangen genomen en wegens ketterij levend verbrand werd (1415)

1 Ian Hus: Johannes Hus, leider van een nationaal-reformatorische beweging in Bohemen, die sterk onder invloed van Wiclifs ideeën stond

4 Beemen: Bohemen; quellagie: overlast

6-7 het beelt der beesten: (als zodanig zijn op pag. 273, li. kol., reg. 14 vv., de aardse vorsten aangeduid, die zich aan de Paus onderwerpen)

8 dat: wat

11 aldermerckelycxste: het allerduidelijkst; wijt: wij het

12 alsoo haest als: zodra

14 ghescheynt: benadeeld, te gronde gericht

15 hoe de Afgoderije om verre viel: (zinspeling op het omver vallen van de heiligenbeelden bij de Beeldenstorm); ouerdaet: onbehoorlijkheid

16 begonsten: begonnen; heur: zich (ook in reg. 18)

18 Papen: wereldlijke geestelijken

19 wtuaerden: uitvaartdiensten

21 wassen: groeien; verborchden heur: verborgen zich

* K.ij.v^o

22 sulcx: dit (nl. ‘Papen ende Moniken’)

[p. 314]

tekstkritische noten

1 dienaers der boosheyt ooc: sij waren seer onstelt ende qualyck ¹ 2 te vreden, dat heur neiringhen soo slabacten: sij waren seer ² 3 beschaemt ende en wisten heur niet waer berghen, want het ³ 4 licht scheen in de werelt. Ende merct daer teghen hoe het ⁴ 5 rijcke Christi daghelycx wies ende toenam, hoe de eere Gods 6 ghesocht werdt, hoe den naem des Heeren groot ghemaect 7 werdt, hoemen hem loefde, prees, eerde, gebenedijde, hoe veel ⁷ 8 menschen die tevoren van woesten leuen ende vremden regi- ^8-99mente waren gheweest, nv een mishagen van heur quaet 10 leuen creghen, ende heur nv totter deucht schicten, ende ¹⁰ 11 heur leuen naer Gods woort vuechden. In somma, hoe de liefde, ¹¹ 12 ootmoedicheyt, soberheyt, eerbaerheyt, ende alle wercken 13 ende werckers des gheests, wiessen ende toenamen, ende 14 hoe ter contrarien alle wercken ende werckers des vleeschs ¹⁴ 15 minderden. Maer den draeck, te weten, den duyuel, die oude ^15-17 16 slanghe die vanden beghinne de waerheyt ende de weluaert ¹⁶ 17 der menschen ghehaedt heeft, siende sijn rijck aldus ver- ¹⁷18woesten, sijn pronckende, ceremoni ale ende blinckende kercke ¹⁸ 19 verachten, sijn beestelyck lichaem met alle sijn lidtmaten ¹⁹ 20 met het woordt Gods ouerwinnen, werdt rasende ende woyen- ^{20 20-21}21de, ende heeft synen Antichrist met de Coninghen tsamen 1 heur onder een doen verbinden, ende hebben teghen den ^{1 1-2} 2 Heere ende sijn Ghemeynte raet ghehouden, om sijn // ver- ^{* 2-3}3coren ghans te vernielen, ende sijn soo wreedelyck int lant ³ 4 ghecomen, ende stellent daer ane ghelijckmen nv sien mach, ⁴ 5 ende leuen met de Christenen soomen siet: ghelijck dat van ^{5 5-6} 6 sommighe (denck ick) wel breeder gheschreuen sal worden. ⁶ 7 Maer wat willen sij doen? de Heere daer sij tegen strijden, is ^7-9 8 sterck, hy siet alle heur voortstellen ende valsche listen, ende ⁸ 9 spot daer mede, want hy siet heuren val ende verderffenisse: 10 ende sijne ende sijnder wtuercoren victorie, verlossinghe ende ¹⁰ 11 leuen. Laetse rasen, versmoren ende tyranniseren so sij willen: ¹¹ 12 Salich sijn de dooden die inden Heere steruen: sij en sullen ¹² 13 sijn heylighe waerheit niet wtroyen, noch teghen hem gheen ¹³ 14 victorie hebben. Want het Lam is sterck, ende het staet ^14-2

4. werelt. Ende merct - T werelt, ende merct 15. den duyuel, die oude - T den duyuel die oude 17-18. verwoesten - T verwoensten
1-2. teghen den heere - T teghen denHeere

1 onstelt: ontsteld

2 neiringhen: broodwinningen; slabacten: achteruitgingen

3 en wisten.... berghen: wisten niet waar zich te bergen

4 merct daer teghen: let er van de andere kant op

7 gebenedijde: zegende, verheerlijkte

8-9 (van) vremden regimente: (van) abnormaal levensgedrag

10 heur schicten tot: zich voegden naar, zich toelegden op

11 vuechden: voegden; In somma: kortom

14 ter contrarien: in tegenstelling hiermee

15-17 den draeck.... ghehaedt heeft: (vgl. Openbaringen 12:9, ‘....de grote draak.... namelijk de oude slang, welke genaamd wordt duivel en satan, die de gehele wereld verleidt’)

16 weluaert: geluk, heil

17 ghehaedt: gehaat

18 ceremoniale: aan ceremoniën rijke; blinckende: (van pracht) schitterende

19 lidtmaten: ledematen

20 met: door (middel van)

20-21 woyende: woedend

1 heur onder een doen verbinden: onderling een verbond doen sluiten

1-2 ende hebben.... raet ghehouden: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Psal. 2. Act. 2.c.’ (Psalm 2:2, ‘De koningen der aarde stellen zich op en de vorsten beraadslagen tegen den Here en tegen Zijn Gezalfde’; de verwijzing naar Handelingen 2:42-47, de beschrijving van de eerste Christen-gemeente, behoort wel slechts bij de woorden ‘ende sijn Ghemeynte’); ende hebben: en zij (nl. de ‘Antichrist met de Coninghen tsamen’) hebben; raet ghehouden: beraadslaagd

* K.iij.r^o

2-3 vercoren: uitverkorenen (meerv.)

3 vernielen: doden

4 stellent daer ane: leggen het daar aan; mach: kan

5 leuen: handelen; soomen: zoals men

5-6 van sommighe: door enigen (nl. enkele latere auteurs)

6 gheschreuen: beschreven

7-9 de Heere daer.... verderffenisse: In margine, hoewel enkele regels te hoog. ‘Pro. 1.c. Psal. 37.b. Psal. 59.a’ (Spreuken 1:26, ‘Zo zal Ik ook in ulieder verderf lachen, Ik zal spotten wanneer uw vreze komt’; Psalm 37:12-13, ‘De goddeloze bedenkt listige aanslagen tegen den rechtvaardige, en hij knerst over hem met zijn tanden: de Here belacht hem, want Hij ziet dat zijn dag komt’; Psalm 59:9, ‘Maar Gij, Here, zult ze belachen, Gij zult alle heidenen bespotten’)

8 voortstellen: plannen

10 sijne ende sijnder wtuercoren victorie: de overwinning van Zichzelf en van Zijn uitverkorenen

11 versmoren: (hier in de algemene zin van) doden; so: zoals

12 Salich sijn... steruen: citaat van Openbaringen 14:13b; sij: nl. de ‘Antichrist met de Coninghen tsamen’

13 wtroyen: uitroeien

14-2 Want het Lam.... met hem: vgl. Openbaringen 14:1 (‘En ik zag, en zie, het Lam stond op den berg Sion, en met hem honderd vier en veertig duizend, hebbende den naam zijns Vaders geschreven aan hun voorhoofden’)

[p. 315]

tekstkritische noten

1 vromelick op den vasten ende onberoerlicken berch Sion, ende ¹ 2 hondert ende 44000. met hem, dat sijn also veel alsser sijn ^{2 2-3} 3 ghelooue inder waerheyt ontfanghen hebben, warachtighe ^{3 3-4} 4 kinderen Abrahe, met het teecken des heylighen gheests be- ^4-55seghelt, die den naem sijns vaders in haer voorhoofden ghe- ^{5-(6 vlg. kol.)}6schreuen hebben, die vander erden ghecocht, ende tot het 1 eewighe leuen verordent ende gheschict sijn, die met geen ¹ 2 vrouwen besmet en sijn, dat is, wiens sielen ende ghelooue ² 3 met gheen valsche leere, afgoderije, oft Pauschelycke grouwelen 4 besmet en sijn. Dese sijn meechden, sij en ontfanghen de ⁴ 5 valsche ende hoerachtighe leere der Bisschoppen, Hipocriten, ⁵ 6 ende alle die menichte der Antichristen niet. ⁶

7//Dit sijn de maechden daer den H. Gheest af spreect, niet ^{* 7 7-8} 8 iuyst de ghene die altijt ongehout blijuen ghelijck sij seggen ⁸ 9 dat sijt sijn (ende sluyten Abraham, Moysen, Dauidem, ^{9 9-10} 10 Zachariam, Petrum, Philippum ende alle de ghene die ghehout 11 hebben geweest wt dit heylich getal) want den houwelycken 12 staet segghen sij onreyn te wesen, ende in hun Decreten staet, ¹² 13 dat beter is dat sij met hondert hoeren oncuysheyt bedrijuen, ¹³ 14 dan hun tot den onbesmetten houwelycken staet te begheuen ¹⁴ 15 als sij heur beloften ghedaen hebben. Fy stinckende bocken! ¹⁵ 16 Den Gheest der suyuerheit en heeft v den houwelycken staet 17 niet doen verbieden: het was den gheest der onreynicheyt,

2. ende 44000. met hem, - T ende 4400000. met hem, [De Franse en de Engelse versie hebben eveneens 4400000] 3. ghelooue - T gheloouighe
2. wiens - T wie-//ens 7. den H. Gheest - T denH. Gheest // spreect, niet - T spreect niet

1 vromelick: moedig; onberoerlicken: onwrikbare

2 also veel alsser: zovelen als er, (dus) al degenen die

2-3 sijn ghelooue: het geloof in Hem

3 ontfanghen: aangenomen

3-4 warachtighe kinderen Abrahe (= Abrahams): In margine ‘Matth. 3. Ioan. 8. Rom. 4.9.’ (Mattheüs 3:8-9, ‘Brengt dan vruchten voort der bekering waardig; en meent niet bij uzelven te zeggen: Wij hebben Abraham tot een vader; want ik zeg u, dat God zelfs uit deze stenen Abraham kinderen kan verwekken’; Johannes 8:33-40, waar de Joden Jezus tegenwerpen dat zij Abrahams zaad zijn en Jezus antwoordt: ‘Indien gij Abrahams kinderen waart, zo zoudt gij de werken van Abraham doen’; in Romeinen 4 handelt Paulus over de vraag: ‘Wat zullen wij dan zeggen dat Abraham onze vader verkregen heeft naar het vlees?’; Romeinen 9:6b-8 stelt de ‘kinderen der beloftenis’ als het ware zaad van Abraham tegenover ‘de kinderen des vleses’)

4-5 met het teecken.... beseghelt: In margine ‘2. Cor. 1. 2. Cor. 2. Ephe. 1. 2. Rom. 9.’ (2 Corinthiërs 1:22, ‘God, die ons ook heeft verzegeld, en het onderpand des Geestes in onze harten gegeven’; met ‘2. Cor. 2.’ zal wel bedoeld zijn 2 Corinthiërs 5:5, ‘Die ons nu hiertoe bereid heeft, is God, die ons ook het onderpand des Geestes gegeven heeft’; Efeziërs 1:13b, ‘....in welken gij ook, nadat gij geloofd hebt, zijt verzegeld geworden met den Heiligen Geest der belofte’; Efeziërs 2 behandelt in het algemeen de betekenis van deze verzegeling; Romeinen 9 spreekt over de vrije uitverkiezing van de Zijnen door God: ‘Zo ontfermt Hij Zich dan diens Hij wil, en verhardt dien Hij wil’)

5-(6 vlg. kol.) die den naem.... Antichristen niet: In margine ‘Apo. 14. Ephe. 4’ (vgl. Openbaringen 14:1 - zie de aant. bij reg. 14-2, vor. kol.-; 14:3b, ‘de honderd vier en veertig duizend die van de aarde gekocht waren’; 14:4a, ‘Dezen zijn het die met vrouwen niet bevlekt zijn, want zij zijn maagden’; Efeziërs 4:14 doelt op het onbesmet blijven met ‘valsche leere, afgoderije, oft Pauschelycke grouwelen’: ‘....opdat wij niet meer kinderen zouden zijn, die als de vloed bewogen en omgevoerd worden met allen wind der leer, door de bedriegerij der mensen, door arglistigheid om listiglijk tot dwaling te brengen...’)

1 verordent ende gheschict: geroepen en bestemd

2 wiens: wier

4 meechden: maagden; ontfanghen: aanvaarden

5 Hipocriten: huichelaars

6 Antichristen: Anti-christussen

* K.iij.v^o

7 daer - af: waarover

7-8 niet iuyst: niet bepaaldelijk (vgl. Franse versie, fol. L2 recto, ‘non point precisement’)

8 ongehout: ongehuwd; sij: nl. de aanhangers van de Paus

9 dat sijt sijn: dat zij het (wel) zijn, (dus:) dat het geval is

9-10 Abraham.... Philippum: (al deze Bijbelse personen zijn gehuwd geweest. Vgl. voor Abraham Genesis 11:31; voor Mozes Exodus 2:21; voor David 1 Samuël 18:27; voor Zacharias Lucas 1:5; voor Petrus Mattheüs 8:14; wat Filippus betreft, in de 2de eeuw worden er drie, of vier, dochters van hem vermeld, al is er blijkbaar verwarring tussen de discipel Filippus en Filippus de diaken uit Handelingen 6:5 en 8:5-12, 26-40. De namen staan telkens in de accusatief-vorm)

12 Decreten: kerkelijke wetsbepalingen

13 dat beter is: dat het beter is

14 hun: zich

15 heur beloften: hun (kuisheids-)geloften; Fy: foei

[p. 316]

tekstkritische noten

1 Asmodeus, Belsebub, ende den gheest daer die van Sodoma, ^{1 1-2} 2 Gomorrha, ende die ander Steden mede begaeft waren. Dese 3 gheesten hebbent v doen doen, om te veruullen de prophecien ^3-8 4 Pauli ende Danielis, daer sij onder ander woorden sprekende ⁴ 5 vanden Antichrist, segghen: Hy sal hem verheffen teghen al ⁵ 6 wat Godt is: sijnder Vaderen GOD en sal hy niet achten, 7 ende hy en sal noch der vrouwen, noch Gods liefde, dan ^7-8 8 sijnen Maosim achten: want hy verheft hem bouen alle dingen. ⁸ 9 De natuerlycke schult ende affectie die God tusschen den ^{9-(11 vlg. kol.) 9} 10 man ende de vrouwe ghesedt heeft, op dat sij malcanderen ^{10 (vor.kol.)} 11 lief hebben souden, ende op dat sij malcanderen eewelyck ende 12 ghetrouwelyck gheselschap souden houden, ende kinderen 13 winnen, op dat de Nature niet veruallen en soude, het welcke ^{13 (vor. kol.)} 1 inden eersten een goetion-//sticheyt ende goetwillicheyt is, ^{* 1} 2 waer mede het eendeel vande menschelycke nature, het ander ² 3 deel om die ghelijckheyt der naturen wille, ende om de liefde ^3-4 4 van den Schepper, GOD, lief heeft, eert ende dient: een goet 5 man werckt neerstich, ende draecht sorghe op dat sijn huys- ⁵6vrouwe geen ermoede, hongher, ghebreck, oft eenighe oneere 7 teghen Gods ordonnantie en soude lijden: Een goede vrouwe 8 draecht ter ander syden sorge voor de saken den huyse aen-9gaende: sij is sober, eerbaer, ghetrou ende nerstich: dese ⁹ 10 ionste ende affectie compt wt de naturelycke liefde daer wij ^{10 10-11} 11 af segghen. Maer dese goede goddelycke ende naturelycke 12 liefde, en hebben dit grouwelyck monster ende vileynen ¹² 13 Antichrist noch sijn Sodomietsche gheschoren niet: sij rusten ¹³ 14 alleene in heure moortcuylen ende vullen leckerlyck heuren ¹⁴ 15 sack met spijse: sij en draghen tot (noch voer) de vrouwen ¹⁵ 16 noch eere, liefde noch sorghe, om generatie oft om Gods ^{16 16-17} 17 wille, dier de Schepper ende verlosser af is: sij en erbeyden ¹⁷ 18 niet om heur vrouwen den cost te gheuen: sij en sorghen niet ¹⁸

4. sprekende - T speken
4. van den Schepper, GOD, lief heeft, - T van den Schepper, GOD lief heeft.

1 Asmodeus: naam van een boze geest, in de Talmoed de vorst der geesten en zelfs Satan genoemd; Belsebub: in het Nieuwe Testament de prins der demonen, Satan

1-2 den gheest daer die... begaeft waren: de geest waarmee de bewoners van Sodom, Gomorra en de andere steden vervuld waren (nl. de geest der zonde; vgl. voor de zonde en voor de straf van Sodom en Gomorra, Genesis 19)

3-8 de prophecien.... alle dingen: In margine ‘Dan. 11. 2. Thess. 2. Apo. 15.’ (de tekst citeert eerst Paulus uit 2 Thessalonicenzen 2:4a, ‘die zich tegenstelt en verheft boven al wat God genaamd of als God geëerd wordt’, en vervolgens Daniël 11:37-38a, ‘En op de goden zijner vaderen zal hij geen acht geven, noch op de begeerte der vrouwen; hij zal ook op geen god acht geven, maar hij zal zich boven alles groot maken. En hij zal den god Maüzzim in zijn standplaats eren’; ‘Apo. 15’ zal wel ‘Apo. 13’ moeten zijn, Openbaringen 13:11-18, waar bij deze beide profetieën wordt aangesloten)

4 daer: waar; onder ander woorden: onder meer

5 hem: zich

7-8 hy en sal noch... achten: hij zal noch aan liefde voor vrouwen noch aan die voor God waarde hechten, maar slechts aan zijn Maosim (hier gebruikt in de algemene zin van: afgod)

8 hy verheft hem: hij verheft zich

9-(11 vlg. kol.) De natuerlycke schult.. daer wij af segghen: (Deze zin verloopt in de lange reeks van bij- en tussenzinnen, zonder een eigenlijk slot te vinden. Uit het samenvattende begin van de volgende zin zou men wellicht kunnen afleiden, dat Van der Noot een constructie voor ogen heeft gehad als: ‘De natuerlycke schult ende affectie die...., dese goede goddelycke ende naturelycke liefde en hebben.... Antichrist noch sijn Sodomietsche gheschoren niet’)

9 schult ende affectie: (wederzijdse) verplichting en genegenheid

10 (vor.kol.) ghesedt: gezet, ingesteld; malcanderen: elkander

13 (vor. kol.) veruallen: te niet gaan

* K.iiij.r^o

1 inden eersten: in de eerste plaats, allereerst; goetionsticheyt (= goetwillicheyt): vriendelijke gezindheid, liefde

2 het eendeel: (drukfout voor ‘een deel’?) het ene deel (de ‘menschelycke nature’ wordt hier onderscheiden in het mannelijke en vrouwelijke deel)

3-4 om die ghelijckheyt.... GOD: ter wille van de gelijkheid in natuur en uit liefde voor de Schepper, God

5 neerstich: ijverig; draecht sorghe: treft maatregelen

9 nerstich: ijverig

10 ionste: gunst, genegenheid

10-11 daer wij af segghen: waarover wij spreken

12 vileynen: gemene

13 sijn Sodomietsche gheschoren: zijn homosexuële geschorenen (= wereldlijke- en ordensgeestelijken)

14 alleene: (hier voor) zonder echtgenote

15 sack: (hier voor) maag, buik; draghen: (hier) koesteren

16 eere: eerbied

16-17 om generatie oft om Gods wille: ter wille van een nakomelingschap of ter wille van God

17 dier de Schepper... af is: die de Schepper en verlosser er van (nl. van de vrouwen) is; erbeyden: spannen zich in

18 sorghen: bekommeren er zich om

[p. 317]

tekstkritische noten

1 om heur te beschermen, ende dat heur yemant vilenye, fortse, ^1-2 2 schade, oft schande en doe: sij en begheiren niet dan alst heur ^{2 2-3} 3 lust (deene voere ende dander na) te bederuen ende voorts ³ 4 wech te stooten, op dat sij noch quellagie, cost noch last ⁴ 5 vande kinderen en souden hebben, ende hieromme gaen dese 6 boose Hipocriten als valsche Coccocken heur eyeren in ander ⁶ 7 ^*lieden nest legghen: ende dit is om het // vrouwelyck ghe- ^7-88slachte te versmaden, scheynden ende onteeren, als sij heur ^8-9 9 daer toe niet en willen verstaen, om heur na de instellinghe ⁹ 10 Gods te onderhouden, helpen ende beschermen, maer alleenlyck 11 om die te misbruycken, ende voorts gelijck eenen ghebroken ¹¹ 12 pot om verre te worpen. Wat groot quaet ende verdriet dat ¹² 13 hier af compt, dat machmen mercken daer meest van dese ¹³ 14 buyckgoden woonen, ghelijck te Roomen ende in ander groote ¹⁴ 15 steden daer sij Bisschopdommen ende Canonesijen hebben: ¹⁵ 16 wat daer al elendighe vrouwen ende geschilderde Coertesanen ¹⁶ 17 woonen, die heur gheneiren met hun vleesch desen beeste- ¹⁷18lycken lieden te verhuren, daer sij gheen liefde toe en hebben, ¹⁸ 19 want sij heur misbruyckende, eere, siele ende lijf scheynden ^{19 (vor. kol.)-1} 1 ende bederuen, beneuen alle andere onbehoorlycke onsuyuer- ¹2heden ende schandelycke grouwelen die sij onder malcanderen ² 3 in heur cellen ende cameren bedrijuen. Dit sijn de vruchten 4 die van heur beloefde ende ghesworen reynicheyt comen. ⁴ 5 Maer de ghene die inden houwelycken staet naer GODS 6 woort leuen, sijn voor Gode voor maechden gherekent, ende ⁶ 7 Paulus noemptse alsoo. Het Lam datter wech neempt de ^{7 7-9 7-8} 8 sonden der werelt, staet met de ghene die den hemelsche 9 Vader hem ghegheuen heeft, op den vasten berch Sion: ende 10 den Draeck met de beesten ende al heuren properen aenhanck ¹⁰ 11 en staen maer op het drijuende ende onuaste sant der zee: ¹¹ 12 heur rijck, heur macht, heur wetten ende gewoon-//ten, Pla- ^*13caten ende ordonnantien, heuren eyghenen boosen wille ende ¹³ 14 voornemen, heur houerdighe Titulen en sijn anders niet dan ¹⁴ 15 op het onvaste ende onseker sant ghebout. Ia de geschorene ¹⁵ 16 sijn selue het sant ende het stof daer heuren hooftman den 17 Draeck op staet: sij sijn den stoel ende woonstede des duyuels, ¹⁷ 18 alle sijn boosheden ende afgoderijen werct hy deur heur, 19 ende leyt die deur de valsche Propheten te wercke. Dus ist ¹⁹

19. misbruyckende, - T misbruyckende:
4-5. comen. Maer - T comen Maer 8. der werelt, staet - T der werelt. Staet

1-2 ende dat heur..en doe: en (te verhoeden) dat haar iemand een gemeenheid, geweld, schade of schande aandoet

2 niet: niets

2-3 alst heur lust: indien het hun lust, als zij daar zin in hebben

3 deene voere.... na: de ene (vrouw) voor en de andere na; bederuen: in het verderf storten; voorts: vervolgens

4 quellagie: onaangenaamheid

6 Hipocriten: huichelaars; Coccocken: koekoeken

* K.iiij.v^o

7-8 dit is om.... onteeren: dit (nl. ‘als sij heur daer toe niet willen verstaen, om enz.’) leidt tot geringschatting, schending en ontering van het vrouwelijk geslacht

8-9 heur daer toe niet en willen verstaen: er niet van willen weten

9 heur: haar (de vrouwen); na: naar

11 om die te misbruycken: om ongeoorloofde gemeenschap met haar te hebben (ook in reg. 19); voorts: vervolgens

12 worpen: werpen

13 hier af: hiervan; machmen mercken: kan men zien; daer meest: waar het meest

14 buyckgoden: tot god verheven buiken (vgl. Filippenzen 3:19b, ‘welker God is de buik’; hier als pars-pro-toto voor:) buikdienaars

15 daer: waar; Canonesijen: kapittels

16 elendighe: ongelukkige; geschilderde Coertesanen: geverfde, opgemaakte, courtisanes

17 heur gheneiren: de kost verdienen

18 daer - toe: waarvoor, voor wie; sij (2-maal): nl. ‘dese beestelycke lieden’

19 (vor. kol.)-1 scheynden ende bederuen: onteren en in het verderf storten

1 beneuen: benevens, nog afgezien van

2 onder malcanderen: onderling

4 van heur beloefde.... reynicheyt: van de door hen beloofde en bezworen kuisheid

6 sijn voor maechden gherekent: worden als maagden beschouwd

7 Paulus noemptse alsoo: In margine ‘2. Cor. 12.’ (bedoeld wordt wel 2 Corinthiërs 11:2b, ‘want ik heb ulieden toebereid, om u als een reine maagd aan één man voor te stellen, namelijk aan Christus’)

7-9 Het Lam.... berch Sion: (hier wordt, na de uitweiding over de maagden, teruggegrepen op pag. 314, re. kol., reg. 14 vv.)

7-8 Het Lam.... der werelt: vgl. Johannes 1:29b; datter: dat daar

10 met de beesten: met het Beest (enkelv.); properen: fraaie

11 drijuende: heen en weer gaande, beweeglijke

* [K.5.r^o]

13 eyghenen: (hier ongeveer) persoonlijke

14 houerdighe Titulen: trotse titels

15 op het onvaste.... sant ghebout: vgl. Mattheüs 7:26-27; de geschorene: de geestelijken

17 stoel: troon

19 leyt te wercke: brengt tot uitvoering

[p. 318]

tekstkritische noten

1 seker dat dese beeste met al heur valscheyt niet en sullen ¹ 2 moghen staende blijuen, want het volcht hier dat dese beeste ² 3 ghegrepen was, ende met heur de valsche Propheten die daer ³ 4 teekens voor heur gedaen hadden, die de Egipsce toouerers, ^{4 4-7} 5 Ioannes ende Iambres, voor Pharaonem, Moysem ende ⁵ 6 Aaron na wilden doen: de teekenen die sij deden, die (so 7 sij de lieden wijs maken) deur heur transubstantiatien het ⁷ 8 broot sijn nature connen nemen ende teenemale vleesch ⁸ 9 connen maken, ende datmen nochtans deur het sien, tasten ⁹ 10 noch smaken, niet en soude connen mercken noch segghen ¹⁰ 11 dat anders dan broot ware, ende noch veel meer ander tee- ¹¹12kenen, als in het Vegheuier, verdienstighe ende voldoende ^12-13 13 offerhanden, ende meer andere dierghelycke vermetenheden, ¹³ 1 waer deur sij verleydt ende bedroghen hebben de ghene die ^1-3 2 het teecken ende merck der beesten ontfanghen hadden, ende 3 die sijn beelde aenroepen ende aenbidden.

4//Ende dese twee, te weten, het hooft ende het lichaem, ^{* 4-9} 5 de beste ende den valschen Propheet werden beyde deur het ⁵ 6 moghende ende rechtuerdich ordeel Gods inden vierighen ⁶ 7 poel gheworpen die met sulpher brant: ende de andere die ⁷ 8 heur volghen (van wat state sij oock sijn) sullen met het sweert ⁸ 9 dat wt synen mont compt, verslagen worden. Dit sweert is ⁹ 10 (ghelijck wij bouen geseyt hebben) sijn sterck moghende ende ¹⁰ 11 warachtich woort, dat in hem gheest ende leuen heeft. Wie ^{11 11-16} 12 met dit sweert van heure valsche leere ende ordonnantien ^12-13 13 niet gheslaghen en wordt, ende die selue niet ghanselyck en ¹³ 14 verlaten ende hem tot boete ende beteringhe en gheuen, die ¹⁴ 15 sullen onghetwijfelt, met dit selfde sweert oft woort inder ^{15 15-16} 16 eeuwicheyt ghedoot worden. Ende alle de voghelen oft men- ^16-1917schen die God van dese ertsche begheerlyckheden op ghe-18trocken heeft, sullen (hoe dat compt) met heuren vleessche ¹⁸ 19 versaet worden, weer sij behouden oft verdoempt worden: ¹⁹

6. na wilden - T nawilden

1 sullen: (meervoudige persoonsvorm, omdat ‘al heur valscheyt’ als tweede subject naast ‘dese beeste’ is beschouwd)

2 moghen: kunnen; volcht hier: er volgt hier (nl. in de Bijbeltekst. Vgl. Openbaringen 19:20a, ‘En het beest werd gegrepen, en met hetzelve de valse profeet, die de tekenen in de tegenwoordigheid van hetzelve gedaan had, door welke hij verleid had die het merkteken van het beest ontvangen hadden, en die deszelfs beeld aanbaden’)

3 was: werd

4 voor heur: vóór haar, in haar tegenwoordigheid

4-7 die de Egipsce.... die (so sij de lieden wijs maken)....: (Een weinig duidelijke constructie, met vermoedelijk corrupte interpunctie. Ik kan er slechts uit lezen:) die de Egyptische tovenaars Jannes en Jambres de wondertekens wilden nadoen welke dezen vóór Farao, Mozes en Aäron verrichtten (dit waren namelijk ‘transsubstantiatie’-wonderen: staven werden tot slangen, water werd bloed. In margine ‘Exod. 8.’: Exodus 8:7 en 18; de door mij genoemde, in dit verband meest sprekende, wonderen vindt men echter in Exodus 7:12 en 20-22) en die, zoals zij de mensen wijs maken....

5 Ioannes ende Iambres: (deze namen van de tovenaars komen voor in 2 Timotheüs 3:8); Pharaonem, Moysem: (accusatief-vormen van) Farao, Mozes

7 transubstantiatien: verandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus, door de woorden der consecratie

8 teenemale: volkomen

9 ende datmen: hoewel men

10 smaken: proeven

11 dat: dat het

12-13 in het Vegheuier,... offerhanden: Missen die (de zielen) in het vagevuur als verdienste of verzoening ten goede komen (dit slaat op de zielmissen ten behoeve van overledenen)

13 vermetenheden: pocherijen

1-3 de ghene die.... aenbidden: In margine ‘Apo. 19.’ (vgl. het citaat van Openbaringen 19:20a in de aantekening bij reg. 2 vor. kol.)

* [K.5.v^o]

4-9 Ende dese twee.... verslagen worden: uitbreidende weergave van Openbaringen 19:20b en 21a

5 beste: beest

6 moghende: krachtige

7 de andere: de anderen (meerv.)

8 heur: nl. ‘de beste’; state: rang, stand

9 verslagen: gedood

10 bouen geseyt: (vgl. pag. 308, li. kol., reg. 7 vv.)

11 in hem: in zich

11-16 Wie met dit sweert.... ghedoot worden: In margine ‘Rom. 8.’ (vgl. Romeinen 8:5-8, in het bijzonder vers 6, ‘want het bedenken des vleses is de dood, maar het bedenken des Geestes is het leven en vrede’)

12-13 van heure valsche.... en wordt: niet wordt weg- (of los-)geslagen van hun valse leer en valse inzettingen

13 die selue: deze

14 verlaten: (deze meervoudige persoonsvorm, na het enkelvoudige ‘wordt’, valt te verklaren uit de generaliserende betekenis van ‘wie’); hem gheuen tot: zich zetten tot, zich wijden aan

15 dit selfde: dit

15-16 inder eeuwicheyt: voor eeuwig

16-19 Ende alle de voghelen.... versaet (= verzadigd) worden: uitbreidende weergave van Openbaringen 19:21b

18 hoe dat compt: hoe het ook loopt

19 weer - oft: hetzij - hetzij; sij: nl. de aanhangers der ‘valsche leere ende ordonnantien’ (ook na ‘indyen’ = indien)

[p. 319]

tekstkritische noten

1 want indyen sij behouden worden, soo sullen sij hen ver- ^1-22blijden, om dat heurlieden ghetal vermeerdert is, ende siende ^{2 2-4} 3 die boose ende hertneckighe deur het rechtueerdich ordeel 4 Gods ghestraft, so sullen sij heur oock verheughen. De recht- ^{4 4-5}5ueerdighe (seyt Dauid) siende de wrake, sullen heur ver- ^{5 5-6}6blijden, ende sullen heur voeten in het bloet der godloosen 7 wasschen. Alsoo moeten de boose die God ende sijn heylich ⁷ 8 woort wederstaen, met alle heur glorie ende pomperye, met ⁸ 9 ^* een groot ghedruys vergaen. De Hee-//re salse inder eewicheyt 10 verderuen. Daer vallen de qaetdoenders (sinckt Dauid) sij ¹⁰ 11 sijn wtgestooten ende en conden niet blijuen. De goddeloose ^11-14 12 sullen vergaen, ende de vyanden des Heeren als sij heerlijck ^12-13 13 sijn als eenen costelycken beemt, soo sullen sij toch vergaen ¹³ 14 ghelijck den roock, sij sullen in heure boosheyt vergaen gelijck 15 een schaduwe, ghelijck de drooghe distelbloemen oft het ^15-16 16 stof dwelck met den windt verstroyt wordt, ghelijck wij dat 1 met onsen ooghen sien, ende daghelycx noch meer sien sullen. 2 Maer die hem vreesen ende lief hebben, sullen sijn ghenade, ² 3 beloften ende ontfermherticheden verweruen, ende sijn eewich ³ 4 rijcke besitten, ghelyck ghy hier na hooren moecht. ⁴

5Eenen hemel al nieu sach ick ende nieu erde (seyt S. Ian.) ⁵ 6 ende S. Peeter seyt dat alle dinck met vier (dat voer den ^6-9 7 Rechter gaet) ghereynicht (maer niet tot niete ghemaect) ⁷ 8 moet worden: maer dat nochtans alle dinghen van alle ver-9ganckelycheyt gesuyuert moeten worden. Hy en wilt niet ⁹ 10 seggen, (spreect Aretes) dat de creaturen wtgeroyt, maer ¹⁰ 11 alleenlyck tot beteringe vernieut sullen werden: ende de ver-12corene sullen in tweederley manieren van de verderffenisse 13 verlost worden: te weten, hier van sonden, ende daer vande ¹³ 14 doot en verdoemenisse, ende sullen alsoo tot de eerlycke ¹⁴

2. vermeerdert - T vermeedert 7. die God - T dieGod 9. inder eewicheyt - T inder ee wicheyt 12. heerlijck - T heerlijct
1-2. sien sullen. Maer die - T sien sullen Maer die

1-2 sullen sij hen verblijden: zullen zij (nl. ‘de voghelen oft menschen die God van dese ertsche begheerlyckheden op ghetrocken heeft’) zich verblijden

2 heurlieden ghetal: hun aantal

2-4 siende die boose ghestraft: indien zij zien dat de bozen gestraft worden

4 heur: zich

4-5 de rechtueerdighe: de rechtvaardigen (meerv.)

5 seyt Dauid: In margine ‘Psal. 58.’ (Psalm 58:11, ‘De rechtvaardige zal zich verblijden als hij de wraak aanschouwt, hij zal zijn voeten wassen in het bloed des goddelozen’)

5-6 heur verblijden: zich verblijden

7 moeten: (hier vrijwel) zullen

8 pomperye: praal

* [K.6.r^o]

10 sinckt (= zingt) Dauid: In margine ‘Psal. 36.’ (Psalm 36:13, ‘Aldaar zijn de werkers der ongerechtigheid gevallen, zij zijn nedergestoten en kunnen niet weder opstaan’)

11-14 De goddeloose.... ghelijck den roock: citaat van Psalm 37:20 (In margine ‘Psal. 37.’)

12-13 als sij heerlijck sijn: al zijn zij heerlijk, kostbaar

13 eenen costelycken beemt: een kostbaar, prachtig weiland

15-16 het stof dwelck (= dat)....verstroyt wordt: In margine ‘Psal. 1.’ (Psalm 1:4, ‘Alzó zijn de goddelozen niet, maar als het kaf dat de wind henendrijft’. De Vulgaat-tekst spreekt van ‘stof’ in plaats van ‘kaf’)

2 hem: nl. God

3 ontfermherticheden: barmhartigheden

4 moecht: kunt

5 Eenen hemel al nieu sach ick ende nieu erde: Hier begint de behandeling van het 15de en laatste sonnet (zie hiervóór, het sonnet op pag. 231); al: geheel; seyt S. Ian: In margine ‘Apo. 21.’ (Openbaringen 21:1a. Van der Noot citeert dit echter naar de bewerking in de eerste regel van zijn eigen sonnet)

6-9 S. Peeter seyt.... moeten worden: In margine ‘2. Pet. 2. Sapi. 3. Psal. 50.’ (‘2. Pet. 2.’ zal wel moeten zijn 2 Petrus 3:7, 10 en 12, in het bijzonder vers 10, ‘Maar de dag des Heren zal komen als een dief in den nacht, in welken de hemelen met een gedruis zullen voorbijgaan, en de elementen branden zullen en vergaan, en de aarde en de werken die daarin zijn, zullen verbranden’. De louterende werking van het vuur is ontleend aan het apocriefe Boek der Wijsheid 3:6, ‘Hij beproeft hen als goud in den oven en neemt ze aan als een volkomen offer’. In Psalm 50:3, ‘Onze God zal komen en zal niet zwijgen; een vuur voor Zijn aangezicht zal verteren, en rondom Hem zal het zeer stormen’, vindt men het vuur dat vóór de Rechter uit gaat)

7 tot niete ghemaect: vernietigd

9 Hy: nl. S. Ian; wilt: wil

10 Aretes: Arethas, aartsbisschop van Caesarea, (± 860 tot na 932) schreef in het Grieks een commentaar op de Openbaringen, ‘In Apocalypsin Ioannis Commentarius’. Van der Noot doelt hier op de volgende zin uit het begin van cap. LXV (De coelo et terra novis, supernaque Jerusalem): ‘Hoc ait non creaturae significans interitum, sed renovationem in melius’; wtgeroyt: uitgeroeid

13 hier: nl. op aarde; daer: nl. in het hiernamaals

14 eerlycke: eervolle, heerlijke

[p. 320]

tekstkritische noten

1 vrijheyt ende erfdeel der kinderen Godts ghebrocht worden. ¹ 2 Den eersten hemel deur de houerdye der Enghelen besmet: ^{2-5 2} 3 ende de eerste erde deur de menigherley boosheden der ³ 4 ^* menschen verdoruen, // sullen ganschelyck vergaen ende niet 5 meer gesien worden: niet dat die substantie van die verghaen ⁵ 6 sal, maer heuren aert, wesen ende ghedaente sal in een veel 7 meerder suyuerheyt ende volmaectheyt veranderen. Ende de ^7-8 8 zee, het ydel ende onghestadich volck en was niet meer: want ⁸ 9 alle beroerte ende becommeringe der conscientien, alle wan- ⁹10hope, mistroostinge en twijfele sullen van gods wtuercoren ¹⁰ 11 verre verdreuen sijn, ende alle bitterheyt, droefheyt, ende 12 benautheyt, sullen in stillicheyt ende vrede des heylighen 13 gheests veranderen. Alle verhinderinghe, vreese, veruolch, ¹³ 14 tyranny, ouerlast ende noot die wij nv van de zee lijden, ¹⁴ 15 sullen inden dach des Heeren ophouden, als wij hem aensicht ^15-16 16 aen aensicht sullen sien, en de zee en sal niet langer der ^16-17 17 ydelheyt onderworpen wesen, dan alle andere creaturen: 1 maer sy sal van alle verderffelyckheyt ghesuyuert worden, ¹ 2 ende sal van dan voorts aen soo claer als christael schijnen te ² 3 wesen, al ist dat sy de selue in substantie blijft. ³

4Ende voorts sach ick deur de gauen des geests (seyt S. Ian) ^4-7 5 de heylighe stadt, de vergaderinge des Heeren, die met 6 recht de nieuwe Ierusalem ghenoempt is, van heuren almo- ⁶7ghenden schepper ende eewighen God neder dalen. Dese 8 Stadt is heylich want sij is hier de onbevleckte Bruyt des ^{8-9 8} 9 Lams, ende sy sal hier namaels doer de wedergheborte vol-10maeckt wesen. Hier en houdt sij niet van eenighe saken, die 11 vleesschelyck oft onheylich sijn, maer alleenlyck aen sijn ^11-12 12 eenich ende eeuwich // woort. Maer daer sal sy sijn voet- ^{* 12} 13 stappen in meerder volmaectheyt naervolghen, ende sal van 14 alle boosheyt ende verganckelycheyt ghanschelycken verlost 15 wesen. Hier is sy nv om dat sy deur synen Goddelycken ¹⁵ 16 Gheest den ouden mensche met sijn vuyle wercken wtghedaen ¹⁶ 17 ende af gheleyt heeft: maer daer sal sy deur sijn ghenade

5. gesien worden: niet dat - T gesien worden, niet dat 10. mistroostinge - T mistrootinge 12. benautheyt, - T beuautheyt, 14-15. lijden, sullen - T lijden sullen
5. de heylighe stadt - T dat de heylighe stadt 7. eewighen God - T eewighenGod 10. wesen. Hier en - T wesen, hier en

1 erfdeel der kinderen Godts: In margine ‘Rom. 8.’ (Romeinen 8:16-17a, ‘Die Geest getuigt met onzen geest dat wij kinderen Gods zijn; en indien wij kinderen zijn, zo zijn wij ook erfgenamen, erfgenamen Gods en medeerfgenamen van Christus’)

2-5 Den eersten hemel... gesien worden: vrije weergave van Openbaringen 21:1b (‘want de eerste hemel en de eerste aarde was voorbijgegaan’)

2 deur de houerdye der Enghelen: door de overmoedige trots der Engelen (nl. bij de opstand van Lucifer en de zijnen)

3 erde: aarde

* [K.6.v^o]

5 die substantie van die: hun materie, de materie waaruit zij bestaan

7-8 Ende de zee en was niet meer: citaat van Openbaringen 21:1c

8 het ydel ende onghestadich volck: (namelijk) het lichtzinnige en wufte volk (waarvoor Van der Noot dus hier de zee als symbool beschouwt)

9 beroerte: verontrusting

10 mistroostinge: moedeloosheid; wtuercoren: (meervoud)

13 verhinderinghe: hinder; veruolch: vervolging

14 van de zee: (als symbool voor ‘het ydel ende onghestadich volck’)

15-16 aensicht aen aensicht: van aangezicht tot aangezicht (In margine ‘1. Cor. 13.’: 1 Corinthiërs 13:12b, ‘maar alsdan zullen wij zien aangezicht tot aangezicht’)

16-17 en sal niet langer.... andere creaturen: In margine ‘Rom. 8.’ (Romeinen 8:20a, ‘Want het schepsel is der ijdelheid onderworpen’ en vs. 21, ‘op hoop dat ook het schepsel zelf zal vrijgemaakt worden van de dienstbaarheid der verderfenis, tot de vrijheid van de heerlijkheid der kinderen Gods’)

1 verderffelyckheyt: vergankelijkheid (ook in reg. 2 vlg. kol.)

2 van dan voorts aen: van die tijd af aan; christael: kristal

3 de selue: dezelfde; substantie: materie

4-7 Ende voorts.... neder dalen: uitbreidende weergave van Openbaringen 21:2a (In margine ‘Apo. 12.’, wat moet zijn ‘Apo. 21.’)

6 vergaderinge: gemeente (vgl. de Franse versie, Lvi recto, ‘l'Eglise du Seigneur’)

8-9 sy is hier.... des Lams: In margine ‘Ephe. 5. Apo. 12. Matth. 19.’ (‘Apo. 12.’ moet weer zijn ‘Apo. 21.’: Openbaringen 21:9c, ‘Kom herwaarts, ik zal u tonen de bruid, de vrouw des Lams’. In Efeziërs 5:31 en Mattheüs 19:5 wordt uit Genesis 2:24 de instelling van het huwelijk geciteerd, ‘Daarom zal een mens vader en moeder verlaten, en zal zijn vrouw aanhangen, en die twee zullen tot één vlees zijn’

8 hier: nl. op aarde

11-12 alleenlyck aen sijn.... woort: (houdt zij zich) uitsluitend aan Zijn enig en eeuwig Woord

* [K.7.r^o]

12 daer: nl. in het hiernamaals

15 nv: nieuw

16 sijn vuyle wercken: In margine ‘Ephe. 5. Colloss. 3.’ (Efeziërs 5:3-5 en Colossenzen 3:5 geven de opsomming van deze ‘vuyle wercken’)

[p. 321]

tekstkritische noten

1 nieu worden, doer de aflegghinghe der sonden, des lichaems, 2 der doot, ende verderffelycheyt. Sy is de nieuwe Ierusalem 3 ghenoempt, beyde hier ende daer: om dat alle heur Borghers 4 van eenen ghelooue sijn, maer daer sullen sij van eender eer- ^{4 4-5}5lyckheyt ende eendrachticheyt wesen.

6Hier sijn haer Borghers met de Heylighen ende huysghe- ^6-77nooten Gods, ende daer sullen sij beyde kinderen ende erfghe- ^7-88namen met Christo sijn. Sy quam van Gode wt den hemel ^8-9 9 nederghedaelt, heur Christelyck ghelooue en is wt den vleesche ^9-11 10 noch bloede niet ghesproten, maer wt die ghenadighe ont- ^10-1111sluytinghe des hemelschen Vaders. Dat nieuwe Ierusalem 12 dat daer bouen is (seyt Paulus) dat is vrij ende onser alder ¹² 13 moeder. Sij is de Stadt waeraf God de werckman is: sij is van ^{13 13-2} 14 God deur de ghenade des gheloofs, met de Fonteyne des 1 leuens, bereyt ende ghesuyuert, om een schoone ende eerlycke ¹ 2 Ghemeynte sonder rimple oft vlecke te wesen: sij is van ^2-4 3 heure sonden schoone ende reyne ghewasschen, ende suyuer 4 ghemaect in sijn bloet.

5//Ende sij is wtnemende costelyck, schoone ende fray ^{* 5} 6 toeghemaect ende verchiert met vreucht, vrede, lijdtsaemheyt, ^{6 6-8} 7 saechtmoedicheit, lanckmoedichheyt, ende andere vruchten 8 des gheestes: alleleens ghelijck een eerlycke Bruyt tot heuren ^{8-10 8} 9 eerweerdighen ende deuchdelycken Man verchiert ende opghe- ^{9 9-10} 10schict is: De Bruyt (seyt Dauid) staet aen v rechte hant, ver- ¹⁰11chiert ende ghecroont met fijn gout van Ophier: maer hare ¹¹ 12 chierlyckheden sijn (te wijle sy hier beneden is) onsichbaer, ¹² 13 ten sijn maer inwendighe cieraten der herten ende der sielen, ¹³ 14 ende niet wtwendich, des lichaems.

1. doer - T daer 11. Vaders. Dat nieuwe - T Vaders, dat nieuwe 13. Stadt - T Sadt
7. lanckmoedichheyt, - T lanchmoedichheyt, 9. deuchdelyckēnMan - T deuchdelyckeMan // verchiert - T verthiert 12. beneden is - T benedēis

4 eenen: één

4-5 van eender eerlyckheyt: van één heerlijkheid

6-7 Hier sijn haer Borghers.... Gods: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Ephe. 2.’ (Efeziërs 2:19, ‘Zo zijt gij dan niet meer vreemdelingen en bijwoners, maar medeburgers der heiligen en huisgenoten Gods’)

7-8 kinderen ende.... met Christo: In margine ‘Rom. 8.’ (Romeinen 8:17a, ‘en indien wij kinderen zijn, zo zijn wij ook erfgenamen, erfgenamen Gods en mede-erfgenamen van Christus’)

8-9 Sy quam... nederghedaelt: vrije weergave van het slot van Openbaringen 21:2a, ‘nederdalende van God uit den hemel’ (In margine ‘Apo. 21.’)

9-11 heur Christelyck ghelooue.... Vaders: In margine ‘Matth. 16.’ (Mattheüs 16:17, ‘En Jezus antwoordende, zeide tot hem: Zalig zijt gij, Simon Bar-Jona; want vlees en bloed heeft u dat niet geopenbaard, maar mijn Vader die in de hemelen is’)

10-11 ontsluytinghe: openbaring

12 seyt Paulus: In margine ‘Galla. 4.’ (Galatiërs 4:26, ‘Maar Jeruzalem dat boven is, dat vrij, hetwelk is ons aller moeder’); alder: aller

13 de Stadt.... werckman is: vgl. Hebreeërs 11:10 (‘want hij verwachtte de stad die fundamenten heeft, welker kunstenaar en bouwmeester God is’); waeraf: waarvan werckman: bouwmeester

13-2 sij is van (= door) God.... te wesen: In margine ‘Titum. 3.’ (enkele regels te hoog), ‘Ephe. 5. 1. Pet. 3.’ (De tekst volgt vnl. Efeziërs 5:26-27, ‘....opdat Hij ze [= de gemeente] heiligen zoude, haar gereinigd hebbende met het bad des waters door het woord; opdat Hij ze zichzelven zoude heerlijk voorstellen, een gemeente die geen vlek of rimpel heeft of iets dergelijks, maar dat zij zoude heilig zijn en onberispelijk’. Vgl. Titus 3:5, ‘....heeft Hij ons zalig gemaakt.... door het bad der wedergeboorte en vernieuwing des Heiligen Geestes’, en 1 Petrus 3:21a, ‘waarvan het tegenbeeld, de doop, ons nu ook behoudt’)

1 eerlycke: edele, heilige

2-4 sij is van.... bloet: In margine ‘1. Ioan. 1.’ (1 Johannes 1:7b, ‘en het bloed van Jezus Christus zijn Zoon reinigt ons van alle zonde’)

* [K.7.v^o]

5 wtnemende costelyck: bijzonder rijk

6 toeghemaect: uitgedost, gekleed; verchiert: versierd (ook in reg. 9 en 10-11)

6-8 vreucht.... gheestes: In margine ‘Galla. 5. Ephe. 5.’ (In Galatiërs 5:22 en Efeziërs 5:9 geeft Paulus een opsomming van de ‘vruchten des gheestes’)

8-10 alleleens.... opgheschict is: vrije weergave van Openbaringen 21:2b (‘toebereid als een bruid, die haren man versierd is’)

8 alleleens ghelijck: precies zoals; eerlycke: reine; tot: voor

9 eerweerdighen: eerzame, brave; deuchdelycken: deugdzame, edele

9-10 opgheschict: getooid

10 seyt Dauid: In margine ‘Psal. 45.’ (Psalm 45:10b, ‘De Koningin staat aan uw rechterhand, in het fijnste goud van Ofir’)

11 Ophier: Ofir, beroemd goudland uit de Oudheid, waarschijnlijk in Indië of Arabië

12 chierlyckheden: sieraden; te wijle: terwijl; hier beneden: nl. op aarde; onsichbaer: onzichtbaar

13 ten sijn maer: het zijn slechts

[p. 322]

tekstkritische noten

1Ende ick hoorde (seyt S. Ian) int middel deser laester open- ^{1-3 1-2}2baringhen een mogende stemme wt den eewighen ende eenighen ² 3 stoel Gods, een stemme aldus tot my spreken, Segghende, ³ 4 Siet Ioannes, siet ende merct wel aen (tot uwer ende tot ander ^{4-5 (vlg. kol.) 4} 5 menscen leeringhe ende onderwijsinge) de heylige woon-6stede, ende den tabernacle des Heeren, die hier namaels met ^6-8 7 de vercorene inder eewicheyt, en hier in dese werelt met 8 de strijdende kercke, synen Tabernakel is: ende dat bouen ^8-9 9 dien noch in dese werelt elcke siele ende lichaem der recht-10geloouigher menschen een woonstede des heyligen gheests ¹⁰ 11 is, so Christus selue betuycht, als hy seyt, Die my lief heeft ^{11 11-13} 12 ende mijn woort onderhoudt, in dien wil ick ende mijn Vader 13 een rustplaetse voor ons bereyden: Diesghelycx spreect de 1 Heere deur den Propheet Ezechiel segghende, Ick wil met ^{1 (vlg. kol.)} 2 den menschen een eeuwich verbont maken // om ghestadich ^* 3 met hem te woonen, ende mijn woonstede sal onder heur ³ 4 wesen: in sulcker voeghen, dat ick heur God wil wesen, ende ⁴ 5 wille dat sij mijn volck sijn: het welcke hy hier oock deur ⁵ 6 S. Ian beuesticht, besluyt ende versekert segghende: Hy sal ^6-8 7 met heur woonen, ende sy sullen sijn volck syn, ende hy sal heur- ^7-88lieden God syn. In sulcker voeghen dat sij hier noch hier 9 namaels eenighen anderen dan hem alleene bekennen en ⁹ 10 sullen. Hy salse hier soo deur synen gheest, ende daer soo ¹⁰ 11 deur syn teghenwordicheyt vertroosten, dat sij hem hier niet 12 en sullen verloochenen, noch daer van hem niet ghescheyden 13 en sullen worden.

14Ende God sal alle tranen soo reyne van heuren ooghen drooghen, ¹⁴ 15 dat gheenderhande quellagie heur treurich noch gheenderley ¹⁵ 16 teghenspoet heur beswaert maken en sal. Dit selfde seyt de ¹⁶

3. Segghende, - T Seggdende, 9-10. rechtgeloouigher menschen - T rechtgeloouighermenschen 13. Diesghelycx spreect - T Diesghelycx-spreect

1-3 Ende ick hoorde een mogende stemme.... Gods: citaat van Openbarigen 21:3a (In margine ‘Apo. 21.’)

1-2 int middel.. openbaringhen: midden in dit laatste visioen

2 mogende: krachtige, (hier) luide

3 stoel: troon

4-5 (vlg. kol.) Siet Ioannes.. mijn volck sijn: uitbreidende weergave van Openbaringen 21:3b (‘Ziet, de Tabernakel Gods is bij de mensen’)

4 merct wel aen: let nauwkeurig op

6-8 die hier namaels.... synen Tabernakel is: die (nl. de Here) hiernamaals eeuwig bij de uitverkorenen (zal wonen), maar hier in deze wereld (reeds) woont bij de strijdende Kerk, welke Zijn Tabernakel (= tent, woonplaats) is (De bedoeling, zoals ook uit het vervolg blijkt, is te doen uitkomen, dat God ook reeds hier op aarde woonplaats kiest bij Zijn Gemeente en bij elke afzonderlijke gelovige)

8-9 dat bouen dien noch: (afhangende van ‘merct wel aen’ in reg. 4)

10 een woonstede des heyligen gheests: In margine ‘1. Cor. 6.’ (1 Corinthiërs 6:19a, ‘Of weet gij niet, dat ulieder lichaam een tempel is des Heiligen Geestes die in u is’)

11 so: zoals

11-13 Die my lief heeft.... bereyden: In margine ‘Ioan. 14.’ (Johannes 14:23b, ‘Zo iemand mij liefheeft, die zal mijn woord bewaren; en mijn Vader zal hem liefhebben, en wij zullen tot hem komen en zullen woning bij hem maken’)

1 (vlg. kol.) deur den Propheet Ezechiel: In margine ‘Eze. 43.37’ (Van der Noot citeert hier Ezechiël 37:26-27, ‘En Ik zal een verbond des vredes met hen maken, het zal een eeuwig verbond met hen zijn; en Ik zal ze inzetten en zal ze vermenigvuldigen, en Ik zal mijn heiligdom in het midden van hen zetten tot in eeuwigheid; en mijn Tabernakel zal bij hen zijn, en Ik zal hun tot een God zijn en zij zullen Mij tot een volk zijn’. ‘Eze. 43.’ zal wel ‘34.’ moeten zijn: Ezechiël 34:25-30, een parallel-tekst van de vorige: ‘En Ik zal een verbond des vredes met hen maken.... maar zij zullen weten dat Ik, de Here hun God, met hen ben, en dat zij mijn volk zijn, het huis Israëls, spreekt de Here HERE’)

* [K.8.r^o]

3 met hem: met hen

4 in sulcker voeghen, dat: op zodanige wijze dat (ook in reg. 8)

5 hier: nl. in het behandelde gedeelte van Openbaringen 21

6-8 Hy sal.... God syn: citaat van Openbaringen 21:3c (In margine, behalve ‘Apo. 21.’, ook nog ‘Esa 25.8.’: Jesaja 25:8b, ‘en de Here HERE zal de tranen van alle aangezichten afwissen, en Hij zal de smaadheid zijns volks van de ganse aarde wegnemen’, dat echter behoort bij de tekst uit Openbaringen 21:4a aan het begin van de volgende alinea)

7-8 heurlieden: hun

9 bekennen: erkennen, belijden

10 deur synen gheest: In margine ‘Ioan. 15. 26. Matth. 10.’ (In Johannes 15:26 noemt Jezus de Heilige Geest, die Hij na Zijn Hemelvaart zenden zal, ‘de Trooster’; in Mattheüs 10:19-20 wekt Hij de Zijnen op om niet bezorgd te zijn omtrent hun getuigenis bij vervolgingen, ‘want gij zijt het niet die spreekt, maar het is de Geest uws Vaders die in u spreekt’)

14 Ende God sal... drooghen: citaat van Openbaringen 21:4a (In margine ‘Apo. 21.’); soo reyne: zo volkomen

15 gheenderhande quellagie: generlei kwelling, leed

16 beswaert: bedroefd

[p. 323]

tekstkritische noten

1 Heere deur den Propheet, Ick sal een ghenuchelyck Ierusalem ¹ 2 maken, ende ick wil selue met heur verheughen: van dier ^{2 2-4} 3 tijt af en salder noch claghen, noch suchten, noch weenen 4 in haer meer ghehoort worden, noch in heur en sal gheen ^4-5 5 doot meer wesen: want de doot sal inder eewicheyt verdoruen ⁵ 6 sijn: tot gheenen tijden en sal de consciencie der menschen ⁶ 7 daer mistroostich wesen, maer vreucht ende blijschap inden ⁷ 8 heylighen gheest hebben, sij en sullen deur de sonde niet 9 meer steruen, maer sij sullen deur tghelooue in Gode leuen: 10 noch die gheblanckette hoere en sal daer niet meer vanden ^10-11 11 ^* bloede der Mertelaren droncken worden, want // sy en haer 12 tyrannen sullen in den vierighen ende stinckenden poel 13 eeuwich moeten lijden ende ghesloten blijuen. Alsoo dat ¹³ 14 heur daer noch eenich vervolch, moort, oft tyranny, noch ^{14-17 14} 15 vreese, noch ouderdom, ermoede, crancheyt noch pijne des 16 lichaems, verlies van vrienden oft goet, haet, opsprake, noch ¹⁶ 17achterclap en sal moghen hinderen: want alle droefheyt, ^{17 17-2 (vlg. kol.)} 1 weeninghe, roepinghe ende benautheyt sal verre van heur- ¹2lieden verdreuen wesen. De bouwinghe, het maecksel ende ^{2-3 2} 3 de gheleghentheyt deser Stadt was viercant. Dit en beteeckent ^{3 3-6} 4 ons niet alleenlyck de eewige vasticheit ende sterckheyt des 5 warachtighen Christen gheloofs, dat de Heere geduerichlyck ⁵ 6 hier op deser werelt bewaert, maer het verclaert ons de seker-7heyt, vasticheyt ende gheduerighe eewicheyt des rijcke Christi, ⁷ 8 ende dat de hope niet en beschaempt, want soo wie in Christo ⁸ 9 ghelooft, en sal nymmermeer te schanden comen: wat dat vier- ^{9 9-12}10cant is, blijft vastelyck en onbeweghelyck ligghen, ende en is 11 der wanckelbaerheyt en onuasticheyt niet onderworpen, als sijn ^11-12 12 eenen bol oft cloot, oft yet dat ront is. Diesghelijcx gheeft ons de 13 iuste viercanticheyt ende ghelijckheyt der nieuwer Ierusalem, ¹³ 14 waeraf het materiale Ierusalem viercant sijnde, de figure ¹⁴

3. Stadt - T Sadt 7. rijcke Christi, - T rijckeChristi, 8. in Christo - T inChristo

1 deur den Propheet: In margine ‘Esa. 25.’ (Bedoeld wordt wel ‘Esa. 65.’: Jesaja 65:18b en 19, ‘Want zie, Ik schep Jeruzalem een verheuging, en zijn volk een vrolijkheid; en Ik zal Mij verheugen over Jeruzalem en vrolijk zijn over mijn volk, en daarin zal niet meer gehoord worden de stem der wening noch de stem des geschreeuws’); ghenuchelyck: aangenaam

2 verheughen: mij verheugen

2-4 van dier tijt af.... ghehoort worden: In margine ‘Apo. 7.’ (Openbaringen 7:16-17, ‘Zij zullen niet meer hongeren en zullen niet meer dorsten, en de zon zal op hen niet vallen noch enige hitte.... en God zal alle tranen van hun ogen afwissen’)

4-5 noch in heur en sal gheen doot meer wesen: en ook zal er in haar (nl. in Jeruzalem) geen dood meer zijn (vgl. Openbaringen 21:4b, ‘en de dood zal niet meer zijn’)

5 inder eewicheyt verdoruen: voor eeuwig vernietigd

6 tot gheenen tijden: nooit

7 mistroostich: moedeloos

10-11 noch die gheblanckette hoere.... droncken worden: en ook zal de geblankette hoer (zie hierboven pag. 278, re. kol., en vv., naar aanleiding van Openbaringen 17:3-6) daar niet meer.... dronken worden

* [K.8.v^o]

13 ghesloten: opgesloten

14-17 noch eenich vervolch... achterclap: In margine ‘Matth. 5.’ (De zaligsprekingen van Mattheüs 5:3-11 spreken, omgekeerd, voor deze aarde juist zalig wie treuren en vervolgd, gesmaad of gelasterd worden)

14 vervolch: vervolging

16 opsprake: smaad

17 achterclap: kwaadsprekerij; moghen: kunnen

17-2 (vlg. kol.) want alle droefheyt.... verdreuen wesen: In margine ‘2. Cor. 4. Esa. 25. Apo. 7.’ (2 Corinthiërs 4:17, ‘Want onze lichte verdrukking, die zeer haast voorbijgaat, werkt ons een gans zeer uitnemend gewicht der heerlijkheid’; voor Jesaja 25:8 zie de aant. bij reg. 6-8 op pag. 322, re. kol.; en voor Openbaringen 7:16-17 vor. kol., aant. bij reg. 2-4)

1 roepinghe: geroep, geschreeuw

2-3 De bouwinghe.... was viercant: vrije weergave van Openbaringen 21:16a, ‘En de stad lag vierkant, en haar lengte was zo groot als haar breedte’

2 bouwinghe: bouw; maecksel: vorm

3 gheleghentheyt: gesteldheid
beteeckent: geeft te kennen

3-6 Dit en beteeckent... bewaert: In margine ‘Apo. 20.’ (Openbaringen 20, waarin verhaald wordt van Gods laatste overwinning op de duivel)

5 Christen: Christelijk

7 gheduerighe: bestendige

8 dat de hope niet en beschaempt: citaat van Romeinen 5:5a; Christo: (datief-vorm van) Christus

9 nymmermeer: nooit; te schanden comen: beschaamd worden

9-12 wat dat (= hetgeen) viercant is.... dat ront is: In margine ‘Psal 125. Prouer. 10.’ (Psalm 125:1, ‘Die op den Here vertrouwen, zijn als de berg Sions, die niet wankelt, maar blijft in eeuwigheid’; Spreuken 10:25, ‘Gelijk een wervelwind voorbijgaat, alzo is de goddeloze niet meer, maar de rechtvaardige is een eeuwige grondvest’; vgl. ook vs. 30)

11-12 als sijn eenen bol oft cloot: zoals een bol of kogel (bal) dit wèl zijn

13 iuste: preciese, volkomen

14 waeraf: waarvan; materiale: stoffelijke, (dus:) aardse; de figure: het (zinne-)beeld

[p. 324]

tekstkritische noten

1 oft ghelijckenisse was, ooc om te kennen dat niemant van wat 2 gheslachte, lande, oft state hy sy, gheen voordeel oft achterdeel ² 3 hebben en sal, want weer hy wt Oosten oft wt Westen, wt ³ 4 ^* Norden oft wt den Zuyden, rijck oft erm, // Grieck oft Bar- ^4-55barus sy, als hy slechs een oprecht gheloouich mensche is, 6 soo wordt hy van den Heere opghenomen. ⁶

7Den muer deser stadt is seer sterck, waer wt wij besluyten 8 moghen dat de salicheyt ende de bewaringhe Godts gheheel 9 seker is, want de poorten der hellen en connen daer niet ^9-10 10 teghen staende blijuen, noch yet op ghewinnen. Den seluen ^{10 10-13} 11 muer is oock soo hooghe datter niemandt wie dat hy sy, weer ^11-12 12 vyant, vernuft oft gheueysde, hoe schalck, dubbel oft listich ¹² 13 hy ooc sy, daer ouer en can gheraken: alleenlyck moeten sij 14 daer in comen deur de eenighe poort de welcke Iesvs ^14-15 15 Christvs is. Dese heylighe Ierusalem is eerlyck, salich, ^{15-19 15 (vor. kol.)} 16 hemels ende ghestelyck, niet met menschen handen ghebout, ^{16 (vor. kol.)} 17 maer sy is vanden hemelschen Vader, den Vader des lichts ^{17 (vor. kol.)} 18 (van wien alleenlyck al dat goet ende volmaect is spruyt) ghe- ^{18 (vor. kol.)}19maect ende nederghesonden. Hieromme heeft sy een onbe- ^{19 (vor. kol.)}1grijpelyck ende onwtsprekelycke claerheyt, oft wijsheyt des ^1-2 2 almoghenden Gods: Het Lam Christus Iesus is heur licht, ^2-6 3 ende sijn woordt is die lanterne heurder voeten, ende heur ³ 4 schijnende licht oft wijsheyt inden gheest, was ghelijck eenen ^4-5 5 Orientalen ende costelycken steen, want sijn woort is coste-6lycker dan gout in sijn aldermeeste suyuerheyt. Dese Stadt ^6-7 7 hadde twelf poorten om open te doen ende te sluyten, met ^7-8 8 verscheyden namen om de verscheydenheyt der geslachten ⁸ 9 ende talen, want van alle hoecken der werelt compt het volck ^9-10 10 tot // der ghemeynten Christi, nochtans en comen sij maer ^*

1. oft ghelijckenisse was, ooc om te kennen - T oft ghelijckenisse was. Ooc om te kennen 15. Christvs is. Dese heylighe - T Christvs is, Dese heylighe

2 state: rang, stand; achterdeel: nadeel

3 weer - oft: hetzij - hetzij

* L.j.r^o

4-5 Grieck oft Barbarus: vgl. Romeinen 1:14 (Barbarus = niet-Griek, ‘barbaar’)

6 van: door

9-10 want de poorten der hellen.... ghewinnen: In margine ‘Matth. 16. Esa. 28.’ (Mattheüs 16:18, ‘En Ik zeg u ook, dat gij zijt Petrus, en op dese petra zal Ik Mijn gemeente bouwen, en de poorten der hel zullen dezelve niet overweldigen’; Jesaja 28:16b, ‘Zie, Ik leg een grondsteen in Sion, een beproefden steen, een kostelijken hoeksteen, die wel vast gegrondvest is: wie gelooft, die zal niet haasten’)

10 noch yet op ghewinnen: noch er enig voordeel op behalen

10-13 Den seluen (= deze) muer is oock soo hooghe.... en can gheraken: In margine ‘Apo. 21.’ (Openbaringen 21:12a, ‘En zij [nl. de stad] had een groten en hogen muur’)

11-12 weer - oft: hetzij - hetzij

12 vernuft: (hier) knappe kop; gheueysde: huichelaar; schalck: arglistig; dubbel: dubbelhartig, vals

14-15 de eenighe poort.... Christvs is: vgl. Johannes 10:7-9

15-19 Dese heylighe Ierusalem... nederghesonden: In margine ‘Hebr. 12. Iacob. 1.’ (Hebreeërs 12:22, ‘gij zijt gekomen tot den berg Sion en de stad des levenden Gods, tot het hemelse Jeruzalem en de vele duizenden der Engelen’; Jacobus 1:17, ‘Alle goede gave en alle volmaakte gift is van boven, van den Vader der lichten afkomende, bij welken geen verandering is of schaduw van omkering’)

15 (vor. kol.) eerlyck: edel, luisterrijk

16 (vor. kol.) ghestelyck: geestelijk

17 (vor. kol.) vanden: door de

18 (vor. kol.) al dat: alles wat

19 (vor. kol.) hieromme: als gevolg hiervan

1-2 oft wijsheyt.... Gods: (als symbolische duiding van ‘claerheyt’)

2-6 Het Lam Christus Iesus.... aldermeeste suyuerheyt: In margine ‘Psal. 118. Philip. 3. Apo. 21. Psal. 118.’ en, hoewel verscheidene regels te laag, ‘Psal. 18.’ (In de volgorde van Van der Noots tekst wordt eerst geciteerd Openbaringen 21:23c, ‘en het Lam is haar kaars’; vervolgens Psalm 119 - nummering der Statenvertaling - vs. 105, ‘Uw woord is een lamp voor mijn voet en een licht voor mijn pad’; tenslotte dezelfde Psalm 119, vs. 127, ‘daarom heb ik uw geboden lief, meer dan goud, ja meer dan het fijnste goud’, met de paralleltekst uit Psalm 19 - nummering der Statenvertaling - vs. 11a, ‘zij [nl. de rechten des Heren] zijn begeerlijker dan goud, ja dan veel fijn goud’. In Filippenzen 3:8 wordt door Paulus, zij het ook met geheel andere woorden, eveneens op de betekenis der ‘kennis van Christus Jezus’ gewezen: ‘Ja gewis, ik acht ook alle dingen schade te zijn om de uitnemendheid der kennis van Christus Jezus mijn Here, om wiens wil ik alle die dingen schade gerekend heb, en acht die drek te zijn, opdat ik Christus moge gewinnen’)

3 heur: nl. van deze ‘lanterne’

4-5 eenen Orientalen ende costelycken steen: een Oosterse en kostbare (edel)steen

6-7 Dese Stadt hadde twelf poorten: citaat van Openbaringen 21:12b, ‘en (zij) had twaalf poorten’

7-8 met verscheyden (= verschillende) namen: vgl. Openbaringen 21:12d, ‘en namen daarop geschreven, welke zijn de namen der twaalf geslachten der kinderen Israëls’

8 om: ter wille van; geslachten: (hier vrijwel) volken

9-10 van alle hoecken.... Christi: Inmargine ‘Esai. 2.’ (Jesaja 2:3, ‘En vele volken zullen henengaan en zeggen: Komt, laat ons opgaan tot den berg des Heren, tot het Huis van den God Jakobs, opdat Hij ons lere van zijn wegen en dat wij wandelen in zijn paden; want uit Sion zal de wet uitgaan, en des HEREN woord uit Jeruzalem’)

* L.j.v^o

[p. 325]

tekstkritische noten

1 deur een poorte inne (dewelcke hy is.) Niemant en compt ^{1 1-2} 2 tot den Vader (spreect hy) dan deur my. Ick ben de deure ^2-4 3 om in de schaeps coye te gane, die deur my ingaet sal salich ³ 4 wesen. Dese Ierusalem heeft twelf poorten, in elcke poorte ^4-5 5 was een schoon peerle, want de leere des Euangeliums is seer 6 suyuer, costelyck ende troostelyck, waer deur de menschen ⁶ 7 van alle hoecken der werelt in het rijcke Gods ingaen ende 8 comen. Ende aen de twelf poorten deser Stadt waren twelf ^8-9 9 Enghelen gheset. Hier om heeft Dauid ghesonghen, De Enghe- ⁹10len des Heeren slaghen heur Tenten rontsomme de ghene die ¹⁰ 11 hem vreesen, om die te bewaren: hy heeft wachters op de ¹¹ 12 mueren van Ierusalem gheset (seyt Esaias) om synen eer- ^{12 12-13}13lycken naem te vercondighen: alsoo dat de stadt omringhelt ¹³ 1 is, de duyuel met alle sijn heercracht en cander niet teghen ^{1-2 1} 2 winnen. Niemant en is machtich de syne wt synen handen ^2-3 3 te trecken. Ende ouer heure poorten waren seer eerlycke ^{3-4 3} 4 namen, te weten, de namen der twelf geslachten van Israel, 5 dat sijn, Iuda, Ruben, Gadt, Assur, Nepthalim, Manasse, ⁵ 6 Simeon, Leui, Isachar, Zabulon, Ioseph ende Beniamin. 7 Heur namen waren hier gheschreuen, want het recht erfdeel ^7-8 8 was den zade van Abraham beloeft. Christus was het eenich ^8-9 9 saet Abrahe', ende deur hem sijn wij nv de kinderen der ^9-10 10 beloften geworden. Den muer deser Stadt heeft ooc twelf ^10-11 11 stercke fondamenten op den herden ende onberoer-//lycken ^{* 11} 12 steen Christum gheleyt, want op hem was de Christelycke ^{12 12-13} 13 Ghemeynte eerst ghegrondeert ende ghebouwet. Adam, Noe, ^{13 13-4}

8. comen. Ende aen - T comen, Ende aen 11. heeft wachters - T heeft-wachters

1 inne: binnen; dewelcke hy is: vgl. hieronder, de aant. bij reg. 2-4

1-2 Niemant en compt.... deur my: citaat van Johannes 14:6b (In margine ‘Ioan. 14.’)

2-4 Ick ben de deure.... salich wesen: In margine ‘Ioan. 10.’ (Johannes 10:7b, ‘Ik ben de deur der schapen’ en vs. 9a, ‘Ik ben de deur: indien iemand door Mij ingaat, die zal behouden worden’)

3 coye: kooi

4-5 in elcke poorte was een schoon peerle: In margine ‘Apo. 21.’ (Openbaringen 21:21a, ‘En de twaalf poorten waren twaalf paarlen, een iegelijke poort was elk uit één parel’)

6 costelyck: kostbaar; waer deur: (slaat terug op ‘de leere des Euangeliums’)

8-9 Ende aen de twelf.... gheset: vrije weergave van Opebaringen 21:12c (‘en in de poorten twaalf Engelen’)

9 heeft Dauid ghesonghen: In margine ‘Psal. 33.’ (Psalm 34 - nummering der Statenvertaling - vs. 8, ‘De Engel des Heren legert zich rondom degenen die Hem vrezen, en rukt ze uit’)

10 slaghen heur Tenten: slaan hun tenten op

11 bewaren: beschermen

12 seyt Esaias: In margine ‘Esa. 62.’ (Jesaja 62:6a, ‘O Jeruzalem! Ik heb wachters op uw muren besteld, die geduriglijk al den dag en al den nacht niet zullen zwijgen’)

12-13 eerlycken: luisterrijke, heilige

13 omringhelt: (door wachters) omringd

1-2 de duyuel.. winnen: In margine ‘Matth. 16.’ (Mattheüs 16:18c, ‘en de poorten der hel zullen haar niet overweldigen’)

1 alle sijn heercracht: heel zijn legermacht; en cander niet: kan er niets

2-3 Niemant en is... te trecken: In margine ‘Ioan. 10.’ (Johannes 10:28, ‘en Ik geef hun het eeuwige leven, en zij zullen niet verloren gaan in der eeuwigheid, en niemand zal ze uit Mijn hand rukken’)

3-4 Ende ouer (= boven) heure poorten.... van Israel: vrije weergave van Openbaringen 21:12d (‘en namen daarop geschreven, welke zijn de namen der twaalf geslachten der kinderen Israëls’)

3 eerlycke: edele

5 Assur: Aser; Nepthalim: Naftali

7-8 het recht (= ware) erfdeel.... beloeft: In margine ‘Ioan. 4.’ (Johannes 4:22b, ‘want de zaligheid is uit de Joden’)

8-9 het eenich saet Abrahe': het enige (enig-werkelijke) zaad van Abraham

9-10 deur hem... geworden: vgl. Romeinen 9:7-8 en Galatiërs 4:28 (‘Maar wij, broeders, zijn kinderen der belofte, als Isaäk was’)

10-11 Den muer.... fondamenten: vrije weergave van Openbaringen 21:14a, ‘En de muur der stad had twaalf fondamenten’ (In margine ‘Apo. 21.’)

* L.ij.r^o

11 herden: harde; onberoerlycken: onwrikbare

12 Christum: (accusatief-vorm van) Christus

12-13 op hem was.... ghebouwet: In margine ‘1. Cor. 3. 1. Pet. 1.’ (1 Corinthiërs 3:11, ‘Want niemand kan een ander fundament leggen dan hetgeen gelegd is, hetwelk is Jezus Christus’; in 1 Petrus 1:10-12 wordt met geheel andere woorden hetzelfde betoogd)

13 eerst: het eerst; ghegrondeert: gegrondvest

13-4 Adam, Noe (= Noach).... ghedaen hadde: In margine ‘Gen. 3.11.12. 1. Reg. 19. Exod. 2. 3. Reg. 17. Luc. 1.’ (In Genesis 3:15 belooft God, bij het uitspreken van de straf over Adam en Eva, de uiteindelijke overwinning op de duivel; Genesis 11:31-12:4 vertelt van Abrahams wegtrekken uit Ur der Chaldeeën, in vertrouwen op Gods belofte: ‘in zullen alle geslachten des aardrijks gezegend worden’; 1 Samuël 19 verhaalt van de vervolging, die David van Saul te verduren had, en zijn redding; Exodus 2 behandelt de redding van Mozes in het biezen kistje en diens eerste, mislukte, optreden ten behoeve der Israëlieten in Egypte; 1 Koningen 17 vertelt van de wonderbare wijze waarop Elia tijdens een hongersnood gespijzigd werd, eerst door de raven in de woestijn, en later bij de weduwe van Zarfath; Lucas 1 brengt de geschiedenis van het geloof in Gods belofte, eerst bij Zacharias, daarna bij Maria)

[p. 326]

tekstkritische noten

1 Abraham, Moyses, Dauid, Helias, met andere Vaderen ende ¹ 2 Propheten bouden op hem: al ist dat sommighe langhe voor ^{2 2-3} 3 hem waren, want sij betrouden alle vastelyck in de belofte 4 die God heurlieden (van hem) ghedaen hadde. Sij alle wesende ^{4 4-7} 5 onder de wolcke, hebben van eenderley spijse gheten, ende wt ⁵ 6 eenen gheestelycken steen ghedroncken, de welcke Christus ⁶ 7 Iesus was, die daer naer inden vleessche ghecomen is. Niemant ^{7 7-9} 8 en can (seyt Paulus) een ander fondament legghen dan datter 9 alreede gheleyt is, het welcke Christvs Iesvs is. Op 10 dit eenich, eewich, sterck ende gheduerich fondament waren ¹⁰ 11 dese twelue fondamenten met dit selfde ouer een comende, ^{11-1 (vlg. kol.) 11} 12 gheleyt, te weten, Petrus, Ioannes, Iacobus, Andreas, Philippus, 13 Bartholomeus, Thomas, Mattheus, Iacobus de mindere, ¹³ 1 Simon, Thadeus, Matthias. Dese sijn bediet by de twelf ^{1 1-4} 2 steenen die Iosue in Galgala tot een ghedenckenisse des ^{2 2-3} 3 droogen doerghanck der kinderen van Israel doer de Iordane 4 oprechte. Sij werden oock by de ander twelf steenen bediet, ⁴ 5 waer af Helias inden berch Carmelus in den naem des Heeren ^{5-6 5} 6 eenen outaer maecte. Den sekeren gront deser fondamenten ⁶ 7 was dat Christus de leuende sone Gods is. Op desen gront ⁷ 8 bouden sij alle met heure vercondinghen ende gheschriften. ⁸

9Het gelooue der Propheten was, die gheloofden // dat hy ^{* 9 9-10} 10 het Lam was die de sonden der werelt wech soude nemen: 11 want sij sochten na den wech der salicheyt, ende erbeyden ¹¹ 12 om het rijcke Godts ende sijn gherechticheyt te vercrijghen, ¹² 13 waerin sij heur seluen de leuende stemme deser gheestelycker ¹³

8. Paulus - T Paulus 9-10. Iesvs is. Op dit - T Iesvs is, op dit
1. Simon, Thadeus, - T Simon Thadeus, 10. het Lam - T hetLam 11. der salicheyt, - T de salicheyt,

1 Helias: Elia

2 bouden: bouwden

2-3 voor hem waren: vóór Hem leefden

4 heurlieden: hun; van hem: omtrent Hem

4-7 Sij wesende.... ghecomen is: In margine ‘1. Cor. 10.’ (1 Corinthiërs 10:1-4, ‘En ik wil niet, broeders, dat gij onwetende zijt, dat onze vaderen allen onder de wolk waren.... en allen dezelfde geestelijke spijze gegeten hebben, en allen denzelfden geestelijken drank gedronken hebben: want zij dronken uit de geestelijke steenrots die volgde, en de steenrots was Christus’)

5 gheten: gegeten

6 steen: (steen)rots

7 daer: naer: daarna

7-9 Niemant en can.... Iesvs is: citaat van 1 Corinthiërs 3:11 (In margine ‘1. Cor. 3.’)

10 gheduerich: duurzaam, bestendig

11-1 (vlg. kol.) dese twelue (= twaalf) fondamenten.... Matthias: vgl. Openbaringen 21:14b, ‘en in dezelve de namen der twaalf Apostelen des Lams’ (In margine ‘Matth. 10. Act. 1.’: Mattheüs 10:2-4 geeft de namen der twaalf discipelen; Handelingen 1:15-26 vertelt hoe, in de plaats van Judas Iskarioth, Matthias tot apostel wordt verkozen)

11 met dit selfde ouer een comende: daarmee overeenkomende, van dezelfde aard

13 Iacobus de mindere: Jacobus minor, nl. Jacobus de zoon van Alfeüs (in tegenstelling met Jacobus, de zoon van Zebedeüs en broeder van Johannes)

1 Simon: Simon Kananites of Zelotes; sijn bediet by: worden (zinnebeeldig) bedoeld met (ook in reg. 4)

1-4 de twelf steenen.... oprechte: In margine ‘Iosue. 4.’ (Jozua 4 vertelt van de twaalf stenen uit het rivierbed van de Jordaan, die na de wonderbare doortocht der Israëlieten door Jozua tot een gedenkteken werden opgericht)

2 Galgala: Gilgal (een plaatsje tussen de Westelijke Jordaanoever en Jericho)

2-3 ghedenckenisse des droogen doerghanck: gedachtenis aan de droge doortocht

4 oprechte: oprichtte

5-6 waer af (= waarvan) Helias (= Elia).. outaer maecte: In margine ‘3. Reg. 18.’ (1 Koningen 18:31-32, waar Elia, bij zijn uitdaging van de Baälpriesters, van twaalf stenen, ‘naar het getal der stammen der kinderen Jakobs’, voor God ‘in den naam des HEREN’ een altaar bouwt)

5 inden berch Carmelus: op de berg Karmel

6 gront: grondslag

7 dat Christus.... Gods is: In margine ‘Matth. 16.’ (Mattheüs 16:15-18, waar Petrus getuigt ‘Gij zijt de Christus, de Zoon des levenden Gods’, en Christus antwoordt ‘Op deze petra zal Ik Mijn gemeente bouwen’)

8 vercondinghen: verkondigingen, predikingen

* L.ij.v^o

9 die gheloofden: dat zij geloofden

9-10 dat hy het Lam.... nemen: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Ioan. 1.’ (Johannes 1:29b, ‘Zie, het Lam Gods dat de zonde der wereld wegneemt’)

11 na: naar; erbeyden: spanden zich in

12 het rijcke Godts ende sijn gherechticheyt: In margine, hoewel iets te laag, ‘Matth. 6.’ (Mattheüs 6:33, ‘Maar zoekt eerst het Koninkrijk Gods en zijn gerechtigheid, en alle deze dingen zullen u toegeworpen worden’)

13 heur seluen: zichzelf

[p. 327]

tekstkritische noten

1 bouwinghen betoonden te sijne. Aldus staet het ghelooue der ^{1 1-2} 2 Propheten ende der Apostelen al op eenen seluen, sekeren ² 3 ende vasten steen ende gront. Hier mede compt Paulus ouer ^{3 3-4} 4 een, als hy seyt, Nv sijdy Borgers, op den sekeren ende vasten ^4-6 5 gront der Apostelen ende Propheten ghegrondeert ende ghe- ⁵6bout: ende voer de twelf fondamenten en salmen dese voer- ^6-77schreuen niet alleene nemen, want dan soude Paulus (die meer ^7-8 8 erbeyde ende nersticheyt dede alleene, dan alle die andere) ⁸ 9 buyten ghesloten worden. Diesghelycx souden oock Barnabas, ^9-12 10 Sylas, Agabus, Iudas den rechtueerdighen, Ioannes die 11 Marcus ghenoempt was, met meer andere van dien ghetale 12 wtghesloten wesen: maer sommighe goddelycke dienaers die ^{12 (vor. kol.)-2} 1 van dit selue ghelooue ende leeringhe gheweest hebben, sijnder 2 beneuen dese voerghenoemde, want ghy moet aenmercken ² 3 dat twelue hier een gemeyn ende gheheel ghetal is, als in ^{3 3-4} 4 ander plaetsen tghetal van seuen oft tiene beteekende het 5 gheheel gheselschap voor de principaelste. ⁵

6De bouwinghe des muers deser Stadt was van Iaspis. Dit ^6-7 7 beteeckent ons, dat in Christo Iesv het alder coste- ^{7 7-8}8lycxste, ghenuchelyckste, lieffelycxste, ende het sekerste en 9 vaste wesen is. // Want de ghene die oprechtelick in hem ^* 10 gheloouen sullen gestadelyck groen, versch, schoon, ghe- ^{10 10-11}11duerich, lustich, ende leuende sijn: ende sij sullen stercke ¹¹ 12 ophoudende colomnen oft pileyren in synen heylighen Tempel ¹² 13 wesen. De ghene die ghetrouwelyck mijn woort hout (seyt ^13-14 14 Christus) en sal nymmermeer den doot smaken. Ende de ^{14 14-2}

1. betoonden - T betoonde
6 bouwinghe - T bouginghe 7 beteeckent - T beeteeckent

1 bouwinghen: bouwsel, bouwwerk

1-2 het ghelooue.... Apostelen: In margine ‘2. Pet. 2.’ (Bedoeld wordt wel 2 Petrus 3:2, ‘opdat gij gedachtig zijt aan de woorden die van de heilige profeten te voren gesproken zijn, en aan ons gebod, die des Heren en Zaligmakers apostelen zijn’)

2 al: geheel en al; eenen seluen: eenzelfde

3 steen: (steen)rots

3-4 compt ouer een: stemt overeen

4-6 Nv sijdy (= zijt gij)... ghebout: In margine ‘Ephe. 2.’ (Efeziërs 2:19-20, ‘Zo zijt gij dan niet meer vreemdelingen en bijwoners, maar medeburgers der heiligen en huisgenoten Gods, gebouwd op het fundament der Apostelen en Profeten, waarvan Jezus Christus is de uiterste hoeksteen’)

5 ghegrondeert: gegrondvest

6-7 voer de twelf.... alleene nemen: als de twaalf fundamenten moet men niet uitsluitend de bovengenoemden (nl. de twaalf apostelen, genoemd in reg. 12-1 van de vor. pag.) beschouwen

7-8 die meer erbeyde.... die andere: In margine ‘2 Cor. 11.’ (2 Corinthiërs 11:5, ‘want ik acht, dat ik nergens minder in ben geweest dan de uitnemendste apostelen’. Van der Noots tekst sluit echter veel meer aan bij 1 Corinthiërs 15:10b, ‘maar ik heb overvloediger gearbeid dan zij allen, doch niet ik, maar de genade Gods die met mij is’)

8 nersticheyt dede: ijver betoonde

9-12 Diesghelycx.... wtghesloten wesen: In margine ‘Act 9.13.15.21.’ (Handelingen 9:27 vertelt hoe Barnabas de bekeerde Paulus bij de gemeente van Jeruzalem inleidt; in Handelingen 13 trekken Paulus en Barnabas op een zendingsreis uit; in Handelingen 15 worden zowel Paulus' latere reisgenoot Silas als Judas Barsabas - in Handelingen 1:23 vermeld als ‘Jozef genaamd Barsabas, die toegenaamd was Justus’ - en ‘Johannes die genaamd is Marcus’ genoemd; Handelingen 21:10-11 verhaalt hoe de profeet Agabus de gevangenneming van Paulus voorzegt)

12 (vor. kol.)-2 maer sommighe... voerghenoemde: maar (zo is het niet, want) nog enkele (andere) Godsdienaars, die hetzelfde geloofd en geleerd hebben, zijn er behalve deze bovengenoemden (= de twaalf apostelen)

2 aenmercken: in aanmerking nemen

3 een gemeyn ende gheheel ghetal: een veel-voor-komend (allen omvattend?) en rond getal (vgl. de Franse versie, M.ij. recto, ‘vn nombre commun & entier’, en de Engelse versie, 84 recto, ‘a perfecte and a common number’)

3-4 in ander plaetsen: vgl. bijv. de zeven hoofden en tien hoornen van het Beest op pag. 252 en 280, en de verklaring van de tien hoornen op pag. 284, li. kol.

5 voor de principaelste: gelijk gesteld met de voornaamsten (daarvan)

6-7 De bouwinghe (= het bouwsel).... Iaspis: citaat van Openbaringen 21:18a (In margine ‘Apo. 21.’)

7 beteeckent: geeft te kennen; Christo Iesv: (ablatief-vorm van) Christus Jezus

7-8 alder costelycxste.... lieffelycxste: allerkostbaarste, alleraangenaamste, allerliefelijkste

* L.iij.r^o

10 versch: fris

10-11 gheduerich: bestendig

11 lustich: liefelijk, schoon

12 ophoudende colomnen oft pileyren: steunende zuilen of pilaren

13-14 De ghene die.... smaken: In margine ‘Ioan. 5.8.’ (Johannes 5:24, ‘Voorwaar, voorwaar zeg Ik u, die mijn woord hoort, en gelooft Hem die Mij gezonden heeft, die heeft het eeuwige leven, en komt niet in de verdoemenis, maar is uit den dood overgegaan in het leven’; Johannes 8:51, ‘Voorwaar, voorwaar zeg Ik u, zo iemand mijn woord zal bewaard hebben, die zal den dood niet zien in der eeuwigheid’)

14 nymmermeer: nooit; smaken: proeven, ondervinden

14-2 Ende de Stadt.... ghelas: vrije weergave van Openbaringen 21:18b (‘en de stad was zuiver goud, zijnde zuiver glas gelijk’)

[p. 328]

tekstkritische noten

1 Stadt was vanden aldersuyuersten goude, alsoo schoone ende ¹ 2 claer als het alderdeurschijnenste ghelas: de ghemeynte Gods ^{2 2-3} 3 is sonder rimpel oft vlecke, sij is suyuer ghelijck gout dat ^3-4 4 seuenmael inden ouen gheproeft is. Het licht deser Stadt is ⁴ 5 Christus die noyt en sondichde, in woorden noch in wercken, 6 ende sijn doot ende sijn bloet heeft dese stadt costelycker ⁶ 7 ghemaect dan eenich gout. Den gront der mueren was met ^7-8 8 alderley edele ghesteenten verchiert, die de groote costelyckheyt 9 onser salicheyt te kennen gheuen.

101. Het eerste fondament was van Iaspis (wyens verwe ¹⁰ 11 gruen is) het welck oris beteekent, dat het ghelooue der eerster ¹¹ 12 Vaderen noch niet verdorret oft verwelckt en is. Op den dach 13 van heden blijcket tghelooue van Enoch die aldereerste den ¹³ 14 naem des Heeren aenriep, ende van veel andere noch oprecht ^14-15 15 versch ende groen.

162. Het tweede grondeersel was eenen Saphier, wiens verwe ¹⁶ 1 is blau en som wit, int aenschouwen en schijnt hy niet seer ¹ 2 costelick te wesen: beteekenende ons de eenvoudighe men- ²3schen dewelcke al ist dat sij (met Iob ende Tobiam) niet ³ 4 groot voer de // werelt en schijnen, nochtans voor Gode ^* 5 costelick sijn deur heur ghelooue ende hemelsche wande- ^5-66linghe.

73. Den derden gront was van Cassidonie dewelcke noch ⁷ 8 veel slechter is dan den Saphier int aenschouwen, maer van ⁸ 9 natueren costelyck, moghende ende sterck. Van deser naturen ⁹ 10 waren Helias, Ioannes den Dooper, ende dierghelijcke, welcker ¹⁰ 11 leuen was inde wildernisse, rou, stranghe ende onghenoech- ^{11 11-12}12lyck, nochtans verschenen sij costelyck tot heuren verordenden ^12-13 13 tijde: straffende vromelyck de sonden, de selfde vanden ¹³

4-5. is Christus - T isChristus 15. ende groen. - T ende groen is. 16. eenen Saphier, - T eenēSaphier,
10. waren Helias, - T warenHelias,

1 alsoo: even

2 ghelas: glas

2-3 de ghemeynte Gods... vlecke: In margine ‘Ephe. 5.’ (Efeziërs 5:27b, ‘....een gemeente die geen vlek of rimpel heeft of iets dergelijks’)

3-4 sij is suyuer.... gheproeft is: In margine ‘Prouer. 17. 1. Pet. 1.’ (Spreuken 17:3, ‘De smeltkroes is voor het zilver, en de oven voor het goud, maar de HERE proeft de harten’; 1 Petrus 1:7, ‘..opdat de beproeving uws geloofs, die veel kostelijker is dan des gouds, hetwelk vergaat en door het vuur beproefd wordt, bevonden worde te zijn tot lof en eer en heerlijkheid, in de openbaring van Jezus Christus’)

4 gheproeft: beproefd

6 costelycker: kostbaarder (zie ook reg. 8, en (vlg. kol.) 2 en 5)

7-8 Den gront (= het fundament).... verchiert (= versierd): citaat van Openbaringen 21:19a; der mueren: van de muur (enkelv.)

10 Het eerste.... Iaspis: citaat van Openbaringen 21:19b

11 beteekent: te kennen geeft; eerster: (hier) oudste

13 tghelooue van Enoch: In margine ‘Gen. 6’ (Bedoeld wordt wel Genesis 5:22 en 24, ‘Henoch wandelde met God’); aldereerste: het allereerst

14-15 noch oprecht versch: nog volkomen fris

16 Het tweede grondeersel (= fundament).... Saphier: vgl. Openbaringen 21:19c

1 som: deels

2 beteekenende ons: ons wijzende op

3 met Iob: In margine ‘Iob. 1.’ (Job 1, waarin Job alles verliest wat hij bezit en tenslotte moet uitroepen: ‘Naakt ben ik uit den moederschoot gekomen, en naakt zal ik daarhenen wederkeren’); Tobiam: (accusatief-vorm van) Tobias, de vrome Israëliet over wiens beproevingen, geloof en uitredding het apocriefe Boek Tobia vertelt (Tobia 2:12, ‘Maar die beproeving liet God hem overkomen, opdat de nakomelingen een voorbeeld van lijdzaamheid hadden, gelijk aan den heiligen Job’)

* L.iij.v^o

5-6 hemelsche wandelinghe: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Philip. 3.’ (Filippenzen 3:20a, ‘Maar onze wandel is in de hemelen’)

7 Den derden gront.... Cassidonie: vgl. Openbaringen 21:19d; den gront: het fundament; Cassidonie: chalcedon, een soort edelsteen

8 slechter: onaanzienlijker

9 costelyck: kostbaar; moghende: krachtig (van werking)

10 Helias: Elia (In margine ‘4. Reg. 18.’, wat wel zal moeten zijn ‘3. Reg. 18.’: 1 Koningen 18, de geschiedenis van Elia en de Baälpriesters op de Karmel); Ioannes den Dooper: In margine ‘Matth. 3. Luc. 1. Matth. 3. Mar. 1.’ (Mattheüs 3 vertelt van het optreden van Johannes de Doper; Lucas 1:5-80 over diens geboorte; de tweede vermelding van Mattheüs 3 zal wel als dittographie moeten worden opgevat; Marcus 1:2-11 brengt eveneens het verhaal van Johannes' optreden in de woestijn)

11 rou: ruw; stranghe: moeilijk

11-12 onghenoechlyck: onaangenaam

12-13 verschenen sij.... tijde: openbaarden zij zich als kostbaar op hun bestemde tijd

13 straffende: berispende (ook in reg. 2 vlg. kol.); vromelyck: moedig; de selfde: deze

[p. 329]

tekstkritische noten

1 menschen af treckende gelijck de cassidonie het caf van eenich ^{1-2 1} 2 dinck aftreckt: straffende ende ordeelende scherpelyck de ² 3 afgodissche ende gheueysde menschen. ³

44. Den vierden gront was van Smaragdus oft Esmeraude, ⁴ 5 diewelcke van hem seluen niet alleenlyck groen en is, maer ⁵ 6 hy doet de locht ontrent hem groen schijnen. Van desen ^{6 6-9} 7 aerde waren Ieremias ende Paulus, dewelcke niet op en 8 hielden de leeringhe des leuens te vercondigen, ende wt te 9 deelen, nadenmale dat syse ontfangen hadden. ⁹

105. Het vijfde grondeersel was van Sardonix, die van eenen ¹⁰ 11 Sardis ende eenen Onix ghemaect is, ende is onder swert, ¹¹ 12 inde middel wit ende bouen root. Alsoo sijn de saechtmoedighe ^{12 12-14} 13 van gheeste die heure sonden met Dauidem ende Magdalenam ^{13 (vor. kol.)} 14 belijden deur tghelooue voor Gode oock suyuer ende Orientael. ^{14 (vor. kol.)} 1 Al ben ick swert (spreect de warachtighe Ghemeynte) noch- ^{1-2 1}2tans ben ick // schoone ende wel behaghelyck. Al ist dat onsen ^{* 2 2-5} 3 wtwendighen mensche vergaet (seyt Paulus) daer omme en 4 worden wij niet moede, want den inwendighen mensche 5 wordt daghelycx vernieut.

66. Het seste was van den steen Sardis, die der rooder erden ^{6 6-7} 7 in ghedaenten ghelijck is. Ende alsoo synse die heur laten ^7-8 8 duncken dat sij onweerdighe kinderen van Adam sijn, niet ^8-10 9 teghenstaende dat sij veel gratien ende weldaden van Gode ⁹ 10 ontfanghen hebben, welcke (naer Phylo wtlegghinghe) roode ¹⁰

12. inde middel - T inde milddel
10. welcke - T welcker

1-2 gelijck de cassidonie..... aftreckt: Plinius (Naturalis Historia XXXVII, 7) deelt mee, dat de chalcedon, als hij door de zon of door gewrijf met de vingers verwarmd is, kaf en snippers papier (‘paleas et chartarum fila’) naar zich toetrekt

1 caf: kaf, (hie wel in het algemeen voor) stof (vgl. de Engelse versie, 85 recto, ‘the duste’)

2 ordeelende: veroordelende

3 gheueysde: huichelachtige

4 Den vierden gront.... Smaragdus: vgl. Openbaringen 21:19e; Esmeraude: smaragd

5 diewelcke... en is: die niet alleen zelf groen is

6 ontrent hem: om hem heen

6-9 Van desen aerde (= geaardheid).... ontfangen hadden: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Iere. 2.3. Zacha. 13. Act 9.16.17’ (Jeremia 2 en 3 geven enkele van Jeremia's vermaningen en profetieën; Zacharia 13:1, ‘Te dien dage zal er een fontein geopend zijn voor het huis Davids en voor de inwoners van Jeruzalem, tegen de zonde en tegen de onreinheid’; Handelingen 9, 16 en 17 behandelen de bekering van Paulus en enkele episoden uit zijn zendingsreizen)

9 nadenmale dat: nadat

10 Het vijfde grondeersel.... Sardonix: vgl. Openbaringen 21:20a; grondeersel: fundament; Sardonix: edelsteen, variëteit van agaat, met dikke lagen, geschikt om er cameeën uit te snijden

11 Sardis: rood edelgesteente (ook in reg. 6 vlg. kol.); Onix: een soort agaat met witte ondoorzichtige lagen

12 inde middel: in het midden

12-14 Alsoo sijn.... Orientael: In margine ‘Mattth. [sic] 5. Psal. 50 Luc. 7.’ (Mattheüs 5:5, ‘Zalig zijn de zachtmoedigen, want zij zullen het aardrijk beërven’; Psalm 51 - nummering der Staten-vertaling - is de boetpsalm van David, ‘toen de Profeet Nathan tot hem was gekomen, nadat hij tot Bathséba was ingegaan’; Lucas 7:36-50 vertelt hoe de zondares, geïdentificeerd met Maria Magdalena, de voeten van Jezus met haar tranen wast en daarna zalft)

13 (vor. kol.) Dauidem, Magdalenam: (accusatiefvormen van) David, Magdalena

14 (vor. kol.) Orientael: Oosters, (hier, door de verbinding met ‘Orientalen steen’ = edelsteen:) edel, kostbaar

1-2 Al ben ick.... wel behaghelyck: In margine ‘Cant. 1.’ (Hooglied 1:5a, ‘Ik ben zwart, doch liefelijk, gij dochteren Jeruzalems’)

1 de warachtighe Ghemeynte: (naar de symbolische duiding van de bruid uit het Hooglied als de Gemeente of Kerk van Christus)

* L.iiij.r^o

2 wel behaghelyck: zeer bekoorlijk

2-5 Al ist dat.... vernieut: In margine ‘1. Cor. 4.6.’ (bedoeld wordt 2 Corinthiërs 4:16, ‘Daarom vertragen wij niet; maar hoewel onze uitwendige mens verdorven wordt, zo wordt nochtans de inwendige vernieuwd van dag tot dag’; 2 Corinthiërs 6:16b, ‘Want gij zijt de tempel des levenden Gods’)

6 Het seste.... Sardis: vgl. Openbaringen 21:20b

6-7 die der rooder.... ghelijck is: die naar het uiterlijke voorkomen lijkt op rode aarde

7-8 heur laten duncken: menen (nl. als gevolg van hun nederigheid)

8-10 dat sij.... ontfanghen hebben: In margine ‘Luc. 16.’ (in Lucas 16:15 verwijt Jezus aan de Farizeeërs juist het omgekeerde, nl. hun hoogmoedige zelfverheffing: ‘En Hij zeide tot hen: Gij zijt het die uzelve rechtvaardigt voor de mensen, maar God kent uw harten; want dat hoog is onder de mensen, is een gruwel voor God’)

9 gratien: genadebewijzen

10 welcke: (slaat terug op Adam); naer Phylo wtlegghinghe: volgens de uitleg van Philo (Philo van Alexandrië, 25 v. Chr.-45 n. Chr., schreef o.m. ‘Legum Allegoriae’. In Liber I, caput 29, daarvan zegt hij, naar aanleiding van Genesis 2:16-17: ‘Appellat, inquit eum terram: sic enim vox haec Adam interpretatur’)

[p. 330]

tekstkritische noten

1 erde is. Van desen gheselschappe was Maria de moeder ons ^{1 1-2} 2 Heeren Iesu Christi, die heurseluen openlyck maer een ^2-5 3 dienstmaecht en beleet te wesen, bouen alle de eere ende ³ 4 weldaden die heur gheiont werden, segghende dat heuren ⁴ 5 gheest verheuchde in God heuren salichmaker. Alsulcx was ^{5 5-7} 6 Abraham oock, noemende hem seluen maer stof ende asschen 7 voor den Heere te wesen.

87. Den seuensten gront was van eenen Chrisolitus, van ^{8 8-9} 9 alderley verwen, die daer schijnt als gout, ende als brandende ⁹ 10 vier ghlijsteren wtwerpende: hier onder sijn dese begrepen ^{10 10-11} 11 de ghene die de wijsheyt des gheests hebbende, ontvoncken ^11-12 12 ende onsteken de andere daer mede ende makense ghanschelyck 13 blakende, daer doer hun tot de liefde Godts ende haers naesten ¹³ 14 verweckende. Aldus dede Moyses ende Esaias, Barnabas, ^14-16 15 ende Paulus, waer inne ouervloedelyck de glorie ende eere ^{15 (vor. kol.)} 16 Gods verscheen. ^{16 (vor. kol.)}

1//8. Het achste was van eenen Beril, die van bleeke groene ^{* 1} 2 verwe is, beteekenende die ghetrouwe Christenen die wt ² 3 Christelyck medelijden droeffelijck den val haerder broederen ³ 4 beweent hebben. Van desen Goddelycken aert was Stephanus ^4-5 5 die daer badt voor den ghenen die hem ter doot steenden. 6 Alsoo was ooc Samuel in sijnen tijt, die groot beclach ende ^{6-8 6} 7 droefheyt om Saul bedreef, wanneer hy hem sach wt des ^7-8 8 Heeren gunste verworpen te sijne.

99. Het neghenste was van eenen Topazer, die in hem de ⁹ 10 verwen aller ander steenen heeft. Ende desen beteekent de ¹⁰ 11 gene die met aller deuchden verchiert sijn, ghelijck als Daniel ^{11 11-12} 12 was, een mensche vol alder Goddelycker begheerten, ende ¹² 13 Ioannes den Euangelist, dien Christus meest lief hadde, die ^{13 13-14} 14 de openbaringhe in Padtmos geschreuen heeft.

7. den Heere - T denHeere 8-9. van alderley verwen, die daer schijnt als gout, - T van alderley verwen de daer schijnt als gout, 11. wijsheyt - T wijshet 12. onsteken de andere - T onstekende andere
2. ghetrouwe - T ghetro uwe

1 Van desen gheselschappe was: tot deze groep behoorde

1-2 ons Heeren Iesu Christi: van onze Heer Jezus Christus

2-5 die heurseluen (= zichzelf).... salichmaker: In margine ‘Luc. 1.’ (Lucas 1:47-48a, ‘mijn geest verheugt zich in God mijn Zaligmaker, omdat Hij de nederheid zijner dienstmaagd heeft aangezien’; vgl. ook vs. 38a)

3 bouen: in weerwil van

4 gheiont: gegund, geschonken

5 verheuchde: zich verheugde

5-7 Alsulcx (= zo).... te wesen: In margine ‘Gen. 18.’ (Genesis 18:27, ‘En Abraham antwoordde en zeide: Zie toch, ik heb mij anderwonden te spreken tot den Here, hoewel ik stof en asse ben’)

8 Den sevensten gront..... Chrisolitus: vgl. Openbaringen 21:20c; Chrisolitus: chrysoliet (letterl. goudsteen)

8-9 van alderley verwen: veelkleurig

9 schijnt: blinkt

10 ghlijsteren wtwerpende: vonken schietende

10-11 sijn dese begrepen de ghene die: worden de hier volgende (personen) samengevat, namelijk zij die [tenzij ‘dese’ een invoegsel is dat behoort weg te vallen]

11-12 ontvoncken ende onsteken: doen ontvlammen en ontbranden

13 de liefde Godts.... naesten: de liefde voor God en hun naaste

14-16 Aldus dede... verscheen: In margine ‘Exod. 4. Esa. 2.34. Act. 14.’ (Exodus 4 vertelt van Mozes' zending door God naar Farao; Jesaja 2 brengt een woord van Jesaja tot de Joden, Jesaja 34 tot de heidenen; Handelingen 14 vertelt een episode uit de zendingsreis van Paulus en Barnabas)

15 (vor. kol.) waer inne: in wie

16 (vor. kol.) verscheen: zich openbaarde

* L.iiij.v^o

1 Het achste.... Beril: vgl. Openbaringen 21:20d; Beril: groene edelsteen

2 beteekenende: duidende op

3 haerder: hunner

4-5 Stephanus die.... steenden (= stenigden): In margine ‘Act. 7.’ (Handelingen 7:60, ‘En vallende op de knieën, riep hij met grote stem: Here, reken hun deze zonde niet toe! En als hij dat gezegd had, ontsliep hij’)

6-8 Alsoo was.... te sijne: In margine ‘1. Reg. 15. 16’, (1 Samuël 15 en 16, waarin Samuël Saul aanzegt dat hij door God verworpen is en in diens plaats David tot koning zalft; vgl. vooral 15: 35a, ‘En Samuël zag Saul niet meer tot den dag zijns doods toe; evenwel droeg Samuël leed om Saul’)

6 beclach: geklaag

7-8 wanneer (= toen).... te sijne: (accusativus-cum-infinitivo-constructie) toen hij zag, dat deze uit de gunst des Heren verworpen was

9 Het neghenste.... Topazer: vgl. Openbaringen 21:20e; Topazer: topaas; in hem: in zich

10 verwen: kleuren

11 met aller deuchden: met elke deugd; verchiert: getooid

11-12 ghelijck als Daniel.... begheerten: In margine ‘Dan. 19.’ (Dit moet zijn ‘Dan. 1.9.’ Vgl. Daniël 1:8-16, waar Daniël weigert van des konings tafel te eten, opdat ‘hij zich niet zoude ontreinigen’; Daniël 9, waar hij zich tot God wendt ‘met het gebed en smekingen, met vasten en zak en as’)

12 alder: aller

13 Ioannes den Euangelist.... lief hadde: In margine ‘Ioan. 12.’ (Bedoeld wordt wel Johannes 13:23, ‘En één van Zijn discipelen was aanzittende in den schoot van Jezus, welken Jezus liefhad’)

13-14 die de openbaringhe.... heeft: vgl. Openbaringen 1:9 (‘Ik Johannes.... was op het eiland genaamd Patmos, om het woord Gods en om de getuigenis van Jezus Christus’)

[p. 331]

tekstkritische noten

110. Het thiende was van Chrysophrasus, wiens nature is ¹ 2 ghelijck gout te schijnen, ende nochtans is hy groenachtich ² 3 int ghesichte. Sodanighe sijn die, dewelcke met Goddelycke ³ 4 wijsheyt becleet wesende, deelen die wt naer den Talent heur ^4-5 5 vanden Heere ghegheuen, daer doer de slapende ende droo- ⁵6mende gheesten tot hemelsche dinghen verweckende. Onder 7 dit gheselschap mach Ezechiel wel gherekent wesen, dewelcke ⁷ 8 wonderlycke openbaringhen sach. ⁸

911. Het elfste was van een Hiacijnt, die van verwe het ⁹ 10 ^* water ghelijck is, met schijnende Sonne-//stralen ouerspreyt: ¹⁰ 11 ende dit beteekent de ghene die bloot sijn van wijsheyt ende ¹¹ 12 gheleertheit des werelts, maer hebben een hemelsche ken-13nisse. Sij schijnen als narren ende ongheleert int ghesichte der ¹³ 14 menschen, ende nochtans sijn sij van God gheleert, om wonder- ^{14-15 14}15lijcke verborghen dinghen te openbaren. Van desen ghetale ¹⁵ 1 waren Oseas, Iohel, ende Amos die maer een erm schaep- ^{1 1-2}2herder en was, met de andere cleyn Propheten. Also waren ^{2 2-4} 3 oock Andreas, Petrus, Philippus ende Thomas, met de andere 4 Apostolen ende Leeriongheren Christi. ⁴

512. Het twelfste was Ematyst, purpur, violet, ende roosen ^{5 5-6} 6 verwich: ende dit beteekent de ghene die daer vierich, saecht- ⁶7moedich, ende volstandich in des Heeren waerheyt sijn, ende ⁷ 8 die daer steedts hebben bereyt gheweest om haer bloet daer ^{8 8-9} 9 voren te storten. Soodanighe waren de seuen broederen der ^9-10 10 Machabeen met haer geloouighe moeder. Alsoo waren oock

4. heur - T henr 9. een Hiacijnt - T eenHiacijnt 14-15. wonderlijcke - T wonderljcke
9-10. der Machabeen - T derMachabeen

1 Het thiende.... Chrysophrasus: vgl. Openbaringen 21:20f; Chrysophrasus: chrysopraas, door nikkeloxyde groen gekleurde agaat; wiens nature is: welks aard het is

2 schijnen: blinken

3 int ghesichte: om te zien

4-5 naer den Talent.... ghegheuen: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Matth. 25.’ (Mattheüs 25:14-30, de gelijkenis van de talenten)

5 vanden Heere: door de Heer

7 dit gheselschap: deze groep
Ezechiel: In margine ‘Eze. 10.11.’ (Ezechiël 10 en 11 geven enkele van Ezechiëls visioenen)

8 openbaringhen: (hier) visioenen

9 Het elfste.... Hiacijnt: vgl. Openbaringen 21:20g; Hiacijnt: hyacint, geelachtig rode edelsteen

* [L.5.r^o]

10 schijnende: flikkerende

11 bloot: ontbloot

13 int ghesichte: in het oog

14-15 sijn sij van (= door) God.... openbaren: In margine ‘Iaco. 1. Ioan. 3.’ (Jacobus 1:5, ‘En indien iemand van u wijsheid ontbreekt, dat hij ze van God begere, die een iegelijk mildelijk geeft, en niet verwijt: en zij zal hem gegeven worden’; Johannes 3:1-21 geeft het verhaal van Nicodemus' nachtelijk bezoek aan Jezus, die hem ‘wonderlijcke verborghen dinghen’ leert)

14 gheleert: onderwezen

15 openbaren: (hier) verkondigen

1 Oseas, Iohel: (de profeten) Hosea, Joël

1-2 Amos die.... en was: In margine ‘Amos. 17.’ (Dit moet zijn ‘Amos. 1.7.’: Amos 1:1a, ‘De woorden van Amos, die onder de veeherders was van Tekóa’; Amos 7:14-15a, ‘Toen antwoordde Amos en zeide tot Amazia: Ik was geen Profeet en ik was niet eens Profeten zoon, maar ik was een ossenherder, en las wilde vijgen af; maar de HERE nam mij van achter de kudde’)

2 cleyn Propheten: de 12 z.g. kleine profeten zijn: Hosea, Joël, Amos, Obadja, Jona, Micha, Nahum, Habakuk, Zefanja, Haggai, Zacharia en Maleachi

2-4 Also waren.... Christi: In margine ‘Matth. 4. Ioan. 5.6’ (Mattheüs 4:18-22 verhaalt, hoe Jezus Petrus en Andreas, benevens Johannes en Jacobus als discipelen aanneemt; in Johannes 5 geeft Jezus getuigenis van Zichzelve, terwijl in Johannes 6:66-71 Petrus, als vele volgelingen zich van Jezus afwenden, namens de twaalve getuigt: ‘wij hebben geloofd en bekend, dat gij zijt de Christus, de Zoon des levenden Gods’)

4 Leeriongheren Christi: discipelen van Christus

5 Het twelfste.... Ematyst: vgl. Openbaringen 21:20h; Ematyst: amethist, lila edelsteen

5-6 purpur,...... roosen verwich: purper-, violet- en rooskleurig

6 vierich: geestdriftig

7 volstandich: standvastig

8 hebben gheweest: zijn geweest

8-9 daer voren: daarvoor

9-10 de seuen broederen.... moeder: In margine ‘2. Macha. 7.’ (in het apocriefe 2 Makkabeeën 7 wordt de marteldood verteld van zeven broeders en hun moeder, die liever de felste martelingen verduren dan, voor hen onrein, varkensvlees te eten); der Machabeen: uit de tijd (of: uit de boeken) der Makkabeeën (leiders van de opstand der Joden tegen koning Antiochus IV Epiphanes van Syrië in 165 v. Chr., toen deze de Joden met geweld wilde helleniseren)

[p. 332]

tekstkritische noten

1 Iacobus de meerder, ende Antipas de ghetrouwe ghetuyghe, ¹ 2 met andere Leeriongheren ende Martelaren. Niemant en can ^2-4 3 toonen een grooter teecken der liefden, dan de ghene die sijn 4 leuen voor sijn vrienden offert. Al dit gheselschap vercondicht ^4-6 5 ende roept hy salich te wesen, ende seyt dat het rijcke der 6 hemelen hun toebehoort.

7Aldus beteekenen dese twelf fondamenten het ghene dat de 8 Goddelycke dienaren der Christelycker Ghemeynten na de ^8-9 9 ^* verscheyden ghenade // hun van God ghegeuen, op hem ^9-11 10 (sommige gout, sommighe siluer, sommighe edele ghesteenten) 11 ghebouwet hebben. Maer de ghene die tot deser bouwinghen ¹¹ 12 hout, hoy, stoppelen (dewelcke sijn ghewoonten, insettinghen 13 ende stomme ceremonien, oft anders wereltlycke eere, ¹³ 1 rijckdommen, ende wellustighe genoechten) hebben ghebrocht, ¹ 2 en sijn in dit hemelsche ghetal niet toeghelaten. Dese fonda- ²3menten sijn in de costelycke steenen die inden borstlap van ^3-4 4 Aaron den hoochsten Priester waren voorghebeelt, ende inde ^{4 4-6} 5 costelycke behanghinghe ende becleedinghe des Conincx 6 van Tirus. De ghene die breeder van de natuerlycke eyghen- ⁶7schappen deser steenen wilt weten, die mach Plinium in het ^{7 7-8} 8 37. boeck der natuerlycker Historien, oft Bartholomeum, De ^8-9 9 proprietatibus rerum lesen: ende om de verborghentheyt ⁹

12. dewelcke sijn - T dewelcke siin
1-2. ende wellustighe genoechten) hebben ghebrocht, en sijn - T endewellustighe genoechten hebben ghebrocht) en sijn

1 Iacobus de meerder: Jacobus maior, nl. Jacobus de zoon van Zebedeüs, in tegenstelling tot Jacobus minor, de zoon van Alfeüs (In margine ‘Act. 12.’: Handelingen 12:2, ‘En hij [= Herodes] doodde Jacobus den broeder van Johannes met het zwaard’); Antipas de ghetrouwe ghetuyghe: In margine ‘Apo. 2.’ (Openbaringen 2:13b, ‘en gij houdt Mijn naam, en hebt Mijn geloof niet verloochend, ook in die dagen, in welke Antipas Mijn getrouwe getuige was, welke gedood is bij ulieden daar de satan woont’)

2-4 Niemant en can.... offert: In margine ‘Ioan. 15.’ (Johannes 15:13, ‘Niemand heeft meerder liefde dan deze, dat iemand zijn leven zette voor zijn vrienden’)

4-6 Al dit gheselschap.... toebehoort: In margine ‘Mattth. [sic] 5.’ (Mattheüs 5:10, ‘Zalig zijn die vervolgd worden om der gerechtigheid wil, want hunner is het Koninkrijk der hemelen’); Al dit gheselschap.... te wesen: van al dezen verkondigt Hij (nl. Christus) uitdrukkelijk, dat zij zalig zijn

8-9 na (= naar) de verscheyden.... ghegeuen: In margine ‘Rom. 12. 1. Cor. 12.’ (Romeinen 12:6, ‘hebbende nu verscheiden gaven, naar de genade die ons gegeven is’; in 1 Corinthiërs 12:4-11 wordt dezelfde gedachte breder uitgewerkt); van God: door God

* [L.5.v^o]

9-11 op hem (= Christus).... ghebouwet hebben: In margine ‘1. Cor. 3.’ (1 Corinthiërs 3:12-13a, ‘En indien iemand op dit fundament bouwt goud, zilver, kostelijke stenen, hout, hooi, stoppelen, eens iegelijks werk zal openbaar worden’)

11 tot deser bouwinghen: voor dit bouwsel

13 stomme: redeloze

1 wellustighe genoechten: aangename (hier wel: zinnelijke) genietingen; ghebrocht: (hier) aangevoerd

2 en sijn in... toeghelaten: worden onder dit hemelse gezelschap niet toegelaten

3-4 de costelycke (= kostbare) steenen.... waren: In margine ‘Exod. 28.’ (Exodus 28:15-30, de beschrijving van de borstlap des gerichts, met de twaalf daarin gevatte edelstenen, die de Israëlieten voor Aäron moesten maken)

4 voorghebeelt: gepraefigureerd, te voren symbolisch verbeeld

4-6 inde costelycke... Tirus: in de kostbaarheden waarmee de koning van Tyrus behangen en bekleed was (vgl. Ezechiël 28:12-13, ‘Mensenkind, hef een klaaglied op over den koning van Tyrus, en zeg tot hem: Zó zegt de Here HERE:.... gij waart in Eden, Gods hof; alle kostelijk gesteente was uw deksel, sardisstenen, topazen en diamanten, turkooizen, sardonyxstenen, en jaspisstenen, saffieren, robijnen en smaragden, en goud....’)

6 breeder: uitvoeriger, meer

7 wilt: wil; mach: kan

7-8 Plinium in... Historien: de Romeinse geleerde C. Plinius Secundus (23-79) schreef een uitvoerige ‘Naturalis Historia’, waarvan het 37ste en laatste boek aan aard en eigenschappen der edelstenen is gewijd (In margine ‘Plinius de naturalibus lib. 7.’; het cijfer moet uiteraard zijn ‘37.’)

8-9 Bartholomeum... rerum: Bartholomeus Anglicus (gest. 1240), een Franciscaner monnik, wiens ‘De proprietatibus rerum’ de meest bekende natuurwetenschappelijke encyclopaedie der M.E. werd. Liber XVI daarvan handelt ‘De lapidibus preciosis et metallis’ (In margine ‘Bartholomeus de proprietatibus rerum.’)

9 de verborghentheyt: de verborgen symbolische betekenis

[p. 333]

tekstkritische noten

1 daer van te verstane, S. Ieronymum op het 54. Cap. Esa. oft ¹ 2 Bedam, Haymonem, Costasie, Baconthorpe, Eleyne, Tilney, ² 3 ende diergelijcke andere die groote wercken op den Apoca-4lipsis gheschreuen hebben nerstelyck ouersien. Het is voer ⁴ 5 ons genoech dat wij v na de meyninghe Augustini vertoonen, ⁵ 6 dese steenen de verscheyden ghenaden des heyligen gheests ^6-7 7 te beteekenen. Want alle dese dingen werct eenen gheest des ^{7-9 7 (vor. kol.)} 8 Heeren, verscheydentlick elcken mensche na sijnen goeden ^{8 (vor. kol.) 8-9 (vor. kol.)} 9 wille ende gheliefte sijn gauen wtdeelende, dewelcke niet en 1 sijn sonder haer costelycheyt, schoonheyt ende wtnemende ^{1 1-2} 2 eere die daer in den eerlycken dach der // kinderen Gods ^{* 2} 3 verschijnen willen. ³

4Ende den Enghel (seyt S. Ian) die alle dese voerschreuen ^{4-9 4} 5 dinghen ghetoont hadde, roerde my in den Gheest om het ^5-6 6 ghenadich voornemen des Heeren breeder te verstane, ende 7 om my tot meerder kennissen sijnder verborghentheyt te ⁷ 8 brenghen, toonde my eenen claren waterstroom, het welcke het ⁸ 9 ghesont ende salichmakende water des leuens was. Dese ^{9 9-11} 10 Riuiere en is anders niet dan de vloeyende waerheyt, het ¹⁰ 11 woort der salicheyt, oft die crachtighe leere des gheests Christi.

1. te verstane, - T te verstane. 2. Baconthorpe, - T Bacouthorpe, 3-4. den Apocalipsis - T denApocalipsis 9. gauen wtdeelende, - T gauenwtdeelende,
11. crachtighe - T chrachtighe

1 (vlg. kol.)S. Ieronymum... Esa.: (de Kerkvader) Hiëronymus (345-420) in zijn commentaar op het 54ste hoofdstuk van Jesaja (In zijn ‘Commentarius in Esaiam Prophetam’ betoogt Hiëronymus, naar aanleiding van Jesaja 54:11-12, dat de daar vermelde edelstenen, evenals op verwante Bijbelplaatsen, o.a. in Openbaringen 21:19-20, symbolisch moeten worden geïnterpreteerd. Van der Noots zin in reg. 2-5 hierboven, ‘Dese fondamenten.... des Conincx van Tirus’, blijkt vrijwel letterlijk uit dit betoog overgenomen te zijn)

2 Bedam, Haymonem (= accusatief-vormen van: Beda, Haymo).... Tilney: Beda Venerabilis (± 670-735), Engels theoloog en geleerde, schreef o.m. een groot aantal commentaren op Bijbelboeken, waaronder op de Apocalyps; Haymo (gest. 853), Benedictijn, schreef o.m. ‘In Apocalypsim libri septem’; Henricus Cosseius of Costesaius (ook wel Costebius) † 1336, Engels Franciscaan en godgeleerde, schreef o.m. ‘Commentarii in Apocalipsin divi Ioannis’; Johannes de Baconthorpe (gest. 1346), Engels Carmeliet en godgeleerde, schreef meer dan 120 boeken, die echter grotendeels verloren zijn gegaan; Joannes Elinius † 1379, Engels Carmeliet en godgeleerde, ‘opus aureis imaginibus decoratum edidit in Apocalypsin’; John Tilney (1e helft 15de eeuw), Engels Carmeliet en godgeleerde, schreef o.m. een commentaar op de Apocalyps, welke verloren is gegaan, maar waarin de 16de-eeuwer John Bale reformatorische tendensen meende te herkennen

4 nerstelyck ouersien: nauwkeurig doorlezen (deze twee woorden hangen nog altijd af van ‘die mach’ in reg. 7 vor. kol.)

5 na de meyninghe Augustini: in overeenstemming met de mening van Augustinus (In margine ‘Augustinus’. Vgl. diens ‘Expositio in Apocalypsim B. Ioannis’, Homilia 19, waar hij n.a.v. Openbaringen 21:19-20 zegt: ‘ideo diversitatem gemmarum in fundamentis nominare voluit, ut dona diversarum gratiarum, quae Apostolis data sunt, demonstraret; sicut de Spiritu sancto dictum est, Dividens singulis prout vult’. Ook Van der Noot citeert deze laatste tekst uit 1 Corinthiers 12:11); vertoonen: aantonen

6-7 dese steenen.... te beteekenen: (accusativus-cum-infinitivo-constructie) dat deze stenen de verschillende soorten genade-gaven van de Heilige Geest aanduiden

7-9 Want alle.... wtdeelende: In margine ‘Rom. 12. 1. Cor. 12. 1. Cor. 14.’ (Romeinen 12:6, ‘hebbende nu verscheiden gaven, naar de genade die ons gegeven is’; 1 Corinthiërs 12:11, ‘Doch deze dingen alle werkt één en dezelfde Geest, delende aan een iegelijk in 't bijzonder gelijkerwijs hij wil’; 1 Corinthiërs 14:1a, ‘Jaagt de liefde na, en ijvert om de geestelijke gaven’)

7 (vor. kol.) eenen: één

8 (vor. kol.) verscheydentlick: op verschillende wijzen

8-9 (vor. kol.) na sijnen goeden.. gheliefte: naar Zijn welbehagen en believen

1 costelycheyt: kostbaarheid

1-2 wtnemende eere: buitengewone heerlijkheid

* [L.6.r^o]

2 den eerlycken (= luisterrijke) dach.... Gods: nl. de dag van Christus' wederkomst en van het laatste oordeel

3 verschijnen willen: blijken zullen

4-9 Ende den Enghel toonde my eenen claren waterstroom, het.... was: vrije weergave van Openbaringen 22:1a (‘En hij toonde mij een zuivere rivier van het water des levens, klaar als kristal’)

4 alle dese voerschreuen: al de hierboven genoemde

5-6 roerde my.... te verstane: bewoog mij in de geest (= wekte in mijn geest het verlangen) om het genade-plan des Heren nog uitvoeriger te kennen

7 sijnder verborghentheyt: van Zijn mysterie

8 toonde my: toonde hij mij (de functie van deze beide woorden is dus in de eigenlijke zin enigszins anders dan men uit het gecursiveerde citaat zou mogen verwachten)

9 ghesont ende salichmakende: gezond- en zalig-makende

9-11 Dese Riuiere.... Christi: In margine ‘Ioan. 4.5.7.’ (Johannes 4:14, ‘Zo wie gedronken zal hebben van het water dat Ik hem geven zal, dien zal in eeuwigheid niet dorsten, maar het water dat Ik hem zal geven, zal in hem worden een fontein van water, springende tot in het eeuwige leven’; ‘5.’ zal wel moeten zijn ‘6.’: Johannes 6:35c, ‘die in Mij gelooft zal nimmermeer dorsten’; Johannes 7:38, ‘Die in Mij gelooft, gelijkerwijs de Schrift zegt, stromen des levenden waters zullen uit zijn binnenste vloeien’)

10 anders niet: niets anders

[p. 334]

tekstkritische noten

1 Dit is den soeten vloet die van Edom wtgaet om het Paradijs ^{1-3 1} 2 te veruersschen, ende hem deelende in vier principale Rie- ^{2 2-3}3uieren, de vier deelen des werelts watert ende veruerst. Dit 4 lopende water maect de stat Gods aen elcken cant seer lustich ^{4 4-5} 5 ende verheuchdelyck: dese Riuiere is seer lustich in het ^{5 5-6} 6 eeuwich leuen springhende: sij is den kinderen gods hier 7 eenen gheestelycken troost, ende hier naermaels sal sy de ⁷ 8 onbegrijpelycke glorie der Heylighen wesen. Tot wien sullen ^8-10 9 wij gaen (seyt Petrus) dan tot v? want ghy hebt alleenlyck 10 de woorden des eewighen leuens. Den aert ende cracht van ¹⁰ 11 desen water is versayen, suyueren, ende schoon maken, ver- ¹¹12heughen, volmaect ende ghesont maken: want het vloeyt 13 vande maiesteyt Gods: het compt wt vanden eewighen ende ^{13 13-16} 14 eerlycken stoel des Vaders, ende vloeyt voort inde volle ¹⁴ 15 ouervloedicheyt des Lams Iesu Christi ende sijns Goddelycken 16 ^* Gheests. Ick wil reyn water (spreect de // Heere) op v storten, ^{16-2 (vlg. kol.)} 17 ende ghy sult reyn worden van alle uwe onreynicheyt. Ick 1 wille v oock een nieu herte gheuen, ende eenen nieuwen 2 gheest wil ick in v planten.

3Inde strate deser stadt ende aen beyde syden deser soeter ^{3-5 3} 4 Riuieren, welcke de twee Testamenten des Heeren bedieden, ⁴ 5 stont den alderghenuchelycxsten boom des leuens, te weten, ⁵ 6 Christus Iesus die middelaer ende voedere, die ghesont maker ⁶ 7 ende verlosser der werelt. Wt den struyck van Dauid spruyt ^7-8 8 desen boom (na den vleessche) ontfanghen vanden heylighen ^{8 8-9} 9 gheest, gheboren vander Maghet Maria. Ghelijck den boom ^9-11 10 des leuens int midden des Paradijs int beghintsel gheplant ¹⁰ 11 was, alsoo is hy nv gheestelyck int middel sijnder ghemeynten, ¹¹ 12 dewelcke sijnen ghenoechelycken hof is. ¹²

13Ist sake datmen den gront gheluckich noempt, die sijn ¹³

5. te weten, - T teweten, 7. werelt. Wt den struyck - T werelt, wt den struyck 11. alsoo is hy nv - T alsoo is // is hy nv 13. gheluckich - T gheluchich (ook in reg. 3 vlg. kol.)

1-3 Dit is den soeten vloet (= de liefelijke stroom) die.... veruerst: In margine ‘Gen. 2.’ (Genesis 2:10, ‘En een rivier was voortgaande uit Eden om dezen hof te besproeien, en werd van daar verdeeld en werd tot vier hoofden’)

1 van Edom: (bedoeld is hier wel ‘van Eden’, al noemen ook de Franse en de Engelse versie Edom)

2 veruersschen: verfrissen (ook in reg. 3); hem: zich

2-3 principale Rieuieren: hoofdstromen

4 lopende: stromende
lustich: liefelijk (ook in reg. 5)

4-5 de stat Gods.... verheuchdelyck: In margine ‘Psal. 121.’ (Psalm 122 - nummering der Statenvertaling - vs. 3, ‘Jeruzalem is gebouwd als een stad die wèl samengevoegd is’)

5 verheuchdelyck: aangenaam

5-6 in het eeuwich leuen springhende: In margine ‘Ioan. 4.’ (Johannes 4:14c; vgl. het citaat in de aant. bij reg. 9-11 vor. kol.)

7 naermaels: namaals

8-10 Tot wien.... leuens: In margine ‘Ioan. 6.’ (Johannes 6:68, ‘Simon Petrus dan antwoordde Hem: Here, tot wien zullen wij henengaan? Gij hebt de woorden des eeuwigen levens’)

10 cracht: (heilzaam) vermogen

11 versayen: verzadigen

13 vande: uit de

13-16 het compt wt van (= het komt tevoorschijn uit).... Gheests: uitbreiding van Openbaringen 22:1b (‘voortkomende uit den troon Gods en des Lams’)

14 eerlycken stoel: luisterrijke troon

* [L.6.v^o]

16-2 (vlg. kol.) Ick wil reyn water.... planten: In margine ‘Eze. 36.’ (Ezechiël 36:25-26a, ‘Dan zal Ik rein water op u sprengen en gij zult rein worden: van alle uw onreinheden en van alle uw drekgoden zal Ik u reinigen. En Ik zal u een nieuw hart geven, en zal een nieuwen geest geven in het binnenste van u’)

3-5 Inde strate.... boom des leuens: uitbreidende weergave van Openbaringen 22:2a (‘In het midden van hare straat, en op de ene en op de andere zijde der rivier, was de boom des levens’)

3 soeter: liefelijke

4 de twee Testamenten: nl. het Oude en het Nieuwe Testament

5 alderghenuchelycxsten: alleraangenaamste (om te zien), allerschoonste

6 die: de (tweemaal); voedere: (degene die voedsel geeft, dus:) verzorger (In margine ‘Ioan. 6.’: Johannes 6:1-13, de geschiedenis van de wonderbare spijziging)

7-8 Wt den struyck (= tronk, stam).... boom: In margine ‘Matth. 1.’ (Mattheüs 1:1-16 geeft ‘het boek des geslachts van Jezus Christus, den zoon van David, den zoon van Abraham’)

8 na (= naar) den vleessche: In margine ‘Rom. 1.’ (Romeinen 1:3, ‘....van zijnen Zoon, die geworden is uit den zade Davids naar het vlees’)

8-9 ontfanghen... gheest: In margine ‘Luc. 1.’ (Lucas 1:26-38 vertelt van de annunciatie aan Maria)

9-11 Ghelijck den boom.... gheplant was: In margine ‘Gen. 2.’ (Genesis 2:9, ‘En de HERE God had alle geboomte uit het aardrijk doen spruiten, begeerlijk voor het gezicht en goed ter spijze, en den boom des levens in het midden van den hof....’)

10 int beghintsel: in den beginne

11 int middel: in het midden

12 ghenoechelycken: aangename, liefelijke

13 ist sake dat: indien

[p. 335]

tekstkritische noten

1 fruyt boomen tweemaels tsiaers vruchten voorts doet bren- ^{1 1-2}2ghen, soo machmen wel met rechte desen hof ende gront 3 gheluckich ende salich noemen, want desen boom en is nym- ^3-44mermeer onvruchtbaer, dorre, noch ydel: hy en draecht niet ⁴ 5 alleenlyck tweederley manieren van vruchten, de ghantsche ^{5 5-6} 6 ghenaden ende gauen des heylighen gheests beteekenende: 7 maer hy gheeft die alle maenden des Iaers, dat is, steedts ^7-9 8 sonder ophouden, elcke maent geeft beyde heur Somer ende 9 Winter vruchten. De ghene die van deser ghemeynten sijn, 10 hebben alle den tijt heurs leuens deur, beyde de soete ver- ^10-1211 ^*troostingen inden // Gheest, ende oock sijn herde veruol-12ghinghe in den vleesche. Ende de bladeren dees booms dienden ^12-13 13 tot der ghesontheyt der Heydenen. De beloften ende de woorden ^{13 13-14} 14 Gods sijn Gheest ende leuen: heuren aert, deuchden ende ^14-15 15 crachten sijn salicheyt, eeuwighe behoudinghe ende ghesont- ¹⁵16heyt. Dese bladeren en connen nymmermeer, noch in geender- ^16-1717ley wijse verwelcken. Als sijn woordt suyuerlyck gheleert wort, 1 soo ghedencken wij de weldaden onser verlossinghen, dan is 2 de conscientie gherust ghestelt, ende het herte verblydt: soo ^2-4 3 verheucht heur de siele, ende gheeft Gode den Vadere daeraf ³ 4 eeuwich lof, prijs ende danck. Soo worden de Heydenen ten ^4-6 5 vollen ghesont ghemaect, Christum voer heuren eeuwighen ^5-6 6 Salichmaker ende verlosser bekennende. Het woordt Gods 7 gheschreuen oft ghesproken, is licht ghelijck een blat, maer ⁷ 8 alst wel ghenut is ende dat sijnen gheest daer inne oft deur ⁸ 9 werckt, dan ist een aldercostelijcxste ende ghesontmakenste ⁹ 10 saecke: crachtich ende sterck als een Mostaert saet. Bouen ^{10 10-12} 11 alle dinghen (seyt Zorobabel) is de waerheyt de aldersterckste, 12 ende sy verwinnet al, want dat is alsoo den wille des Heeren, ¹²

5-6. de ghantsche ghenaden - T der ghantscher ghenaden 12. in den vleesche. Ende de - T in den vleesche, ende de 13. ghesontheyt - T ghsontheyt 14-15. ende crachten - T enden crachten 17. gheleert wort, - T gheleert woort, 2. ende het herte verblydt: - T ende herte verblydt: 4. Soo worden - T Soo woorden 8. alst wel ghenut is ende dat - T alst wel ghenut ende dat 10-11. Mostaert saet. Bouen alle - T Mostaert saet, bouen alle

1 tsiaers: per jaar

1-2 voorts brenghen: voortbrengen

3-4 nymmermeer: nooit

4 ydel: leeg, zonder vruchten

5 tweederley manieren van vruchten: tweeërlei soort vruchten (nl. de ‘Somer ende Winter vruchten’ uit reg. 8-9)

5-6 de ghantsche ghenaden ende gauen: (hendiadys) de totaliteit der genade-gaven

7-9 maer hy gheeft.... vruchten: vrije weergave van Openbaringen 22:2b (‘voortbrengende twaalf vruchten, van maand tot maand gevende zijn vrucht’)

10-12 beyde de soete.... in den vleesche: zowel de zoete vertroostingen naar de geest (= de ‘Somer vruchten’) als ook zijn (= van de Boom des levens, die Christus is; dus: de door Christus, als noodzakelijk voor Zijn gemeente, toegelaten of verordineerde) wrede vervolging naar het vlees (= de ‘Winter vruchten’)

* [L.7.r^o]

12-13 Ende de bladeren.... Heydenen: citaat van Openbaringen 22:2c (In margine ‘Apo. 22.’)

13 ghesontheyt: genezing

13-14 De beloften.... leuen: In margine ‘Ioan. 6.’ (Johannes 6:63b, ‘de woorden die Ik tot u spreek, zijn geest en zijn leven’)

14-15 deuchden ende crachten: (genezende) eigenschappen en vermogens

15 behoudinghe: behoud

16-17 Dese bladeren.... verwelcken: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Psal. 1.’ (Psalm 1:3, ‘....als een boom, geplant aan waterbeken, die zijn vrucht geeft op zijn tijd, en welks blad niet afvalt’)

2-4 het herte verblydt: soo verheucht heur (= zich).... danck: In margine, hoewel enkele regels te laag, ‘Psal. 15.’ (Psalm 16 - nummering der Statenvertaling - vs. 9a, ‘Daarom is mijn hart verblijd’ en vs. 7a, ‘Ik zal den HERE loven, die mij raad heeft gegeven’)

3 daeraf: daarvoor

4-6 Soo worden.... bekennende: In margine ‘Esa. 11.60’ (Jesaja 11:10, ‘want het zal geschieden te dien dage, dat de heidenen naar den wortel van Isaï, die staan zal tot een banier der volkeren, zullen vragen, en zijn rust zal heerlijk zijn’; Jesaja 60:3, ‘de heidenen zullen tot uw licht gaan, en Koningen tot den glans die u is opgegaan’)

5-6 Christum voer heuren Salichmaker bekennende: Christus als hun Zaligmaker erkennende, belijdende

7 ghelijck een blat: vgl. het citaat in reg. 12-13 (vor. kol.)

8 wel ghenut: op de juiste wijze (als geneesmiddel) genuttigd; dat: indien

9 (alder)ghesontmakenste: in de hoogste mate genezende

10 als een Mostaert saet: In margine ‘Matth. 13.’ (Mattheüs 13:31-32, de gelijkenis van het mostaardzaad)

10-12 Bouen alle dinghen... verwinnet al: In margine ‘3. Esd. 3.’ (In het apocriefe boek III Ezra, hoofdstuk 3 en 4, wordt verteld van een wedstrijd tussen drie der ‘jongelingen’ van koning Darius over de vraag wie of wat het allersterkste is. De eerste noemt de kracht van de wijn het grootste, de tweede die van de koning, de derde die van de vrouw, waarboven hij echter nog die van de waarheid stelt. Aan hem, een Jood met de naam Zerubabel, wordt de prijs toegekend, waarvan hij gebruik maakt om vergunning te vragen tot de weder-opbouw van Jeruzalem, wat hem wordt toegestaan. Van der Noot citeert hier III Ezra 3:12, ‘De derde schreef: de vrouwen zijn de sterkste, maar boven alle overwint de waarheid’)

12 verwinnet al: overwint alles

[p. 336]

tekstkritische noten

1 die daer nymmermeer en sal vergaen. In somma, de Ghe- ¹2meynte Christi ende de oprechtgeloouige (wat lijden ende ² 3 vervolghinge datmen heur oock aen doet) sullen hier altijts ³ 4 inden gheest gesterct ende gerust wesen, ende van Gode als ^{4 4-5} 5 den appel sijnder oogen bewaert worden, ende hier namaels 6 ^* sal sy in alle volheyt, // salicheyt, glorie, eere, ende ghenuchte ⁶ 7 (in sijn teghenwordicheit) in dit nieuwe Ierusalem verblijden. ⁷ 8 Om van welcke salicheyt ende blijschappe v te vollen wt te ^8-10 9 willen legghen ende schrijuen, soude ick verloren moyte doen, 10 ende nymmermeer tot mijnen vermete comen, want noyt oore ^10-14 11 en hoorde, noyt ooghe en sach, noch noyt en ist inder men- ^11-1212schen herten ghecomen, noch de mensche en cans niet be- ^12-1313grijpen wat grooter blijschap God bereyt heeft voor de ghene 14 die hem lief hebben.

15Hier hebt ghy nv ghenoech ghehoort Christelicken Leser 1 ende verstaen (hope ick) wat boosheyt, slauernije, erbeyt ende ^{1-2 1} 2 verdriet de ghierichheyt, wulpsheyt ende houerdye aenbren- ²3ghen, de ghene diese lief hebben, nauolgen, begheiren oft ³ 4 soecken: hoe sij de menschen trecken van Godt, vande redene, ⁴ 5 deucht ende broederlycke liefde, ende die selue brenghen tot ⁵ 6 alle boosheyt, onredelyckheyt, wreetheyt, ende onnatuer- ⁶7lyckheyt, so verre dat sij dickmaels niet alleenlyck ander lieden ⁷ 8 int verdriet en brenghen om tot heurder begheerten te ghe- ^8-99raken, maer heurseluen schade ende verlies doen aen siel ⁹ 10 ende aen lijf. Ghy hebt oock noch ghehoort, hoe dat de duyuel ^10-12 11 Prince der werelt ende Vader van alle boosheden ende boos-12doender is, ende hoe den grouwelycken Antichrist die nv 13 binnen luttel Iaren herwaerts gheopenbaert is gheweest, van ^{13 13-14} 14 desen gheboren ende voorts ghecomen is, ghelijck ghy wt 15 desen boom oft boeck der gheboorten sult verstaen. ¹⁵

4. van Gode - T vanGode 7. verblijden. - T verblii-//den. 15. T heeft hier geen nieuwe alinea
9. heurseluen - T heurselueu 10. ende aen lijf. - T eude aen lijf. 13-14. gheweest, van desen - T gheweest: ende van desen (Vgl. hierbij de Franse versie, M.7. r^o, ‘comment l'Antichrist.... qui a esté reuelé...., est nay & venu.... d'iceluy’; en de Engelse, 90 v^o-91 r^o, ‘how that that mischeuous Antechrist [whiche.... hath ben reueled] did proceede and was borne of him’)

1 in somma: kortom

2 de oprechtgeloouige: de ware gelovigen

3 hier: nl. op aarde

4 gesterct ende gerust wesen: versterkt en tot rust gebracht worden

4-5 van Gode (= door God).... bewaert worden: In margine ‘Zacha. 2. Psal. 17.’ (Zacharia 2:8c, ‘want die ulieden aanraakt, die raakt zijn oogappel aan’; Psalm 17:8, ‘bewaar mij als het zwart des oogappels, verberg mij onder de schaduw uwer vleugelen’)

* [L.7.v^o]

6 ghenuchte: vreugde

7 verblijden: zich verblijden

8-10 Om van welcke.... tot mijnen vermete comen: ik zou vergeefse moeite doen en nooit mijn doel bereiken, als ik wilde (trachten) u van deze zaligheid en blijdschap een volledige uiteenzetting en beschrijving te geven

10-14 noyt oore.... lief hebben: vgl. 1 Corinthiërs 2:9 (‘Maar gelijk geschreven is: hetgeen het oog niet heeft gezien en het oor niet heeft gehoord, en in het hart des mensen niet is opgeklommen, hetgeen God bereid heeft dien die Hem liefhebben’)

11-12 noch noyt en ist.... ghecomen: noch is het ooit in het hart der mensen opgekomen

12-13 noch de mensche.... begrijpen: noch kan de mens het begrijpen

1-2 wat boosheyt... verdriet: wat voor boosheid enz. (object!)

1 erbeyt: moeite

2 wulpsheyt: dartelheid, lichtzinnigheid; houerdye: trots

3 de ghene: (datief) aan degenen; nauolgen: najagen; begheiren: begeren

4 redene: recht en billijkheid (of: verstand, wijsheid)

5 die selue: ze (nl. ‘de menschen’)

6 onredelyckheyt: onbetamelijkheid, onbillijkheid (of: dwaasheid)

7 dickmaels: dikwijls

8-9 om tot heurder.... gheraken: om bevrediging van hun begeerten te verkrijgen

9 heurseluen: zichzelf; verlies: nadeel

10-12 hoe dat de duyuel Prince (= vorst) der werelt is: In margine ‘Ioan. 12.d. Matth. 4.b Luc. 4.a.’ (in Johannes 12:31 wordt de duivel ‘overste dezer wereld’ genoemd; in Mattheüs 4:8-9 en Lucas 4:5-7 biedt hij, bij de verzoeking in de woestijn, Jezus de heerschappij over alle koninkrijken der wereld aan, als deze hem wil aanbidden, ‘want zij is mij overgegeven, en ik geef ze wien ik ook wil’)

13 binnen luttel Iaren herwaerts: in de laatste paar jaren; gheopenbaert is gheweest: zich heeft geopenbaard

13-14 van desen... ghecomen is: uit hem geboren en voortgekomen is

15 boom: geslachtsboom; boeck der gheboorten: geslachtslijst

[p. 337]

^*Het boeck der geboorten Antichristi. ¹

2Ephe. 6. Den duyuel heeft voortghebracht duysternisse. ²

3Act. 17. Ende duysternisse heeft voortghebracht Onweten- ³ 4 heyt.

51. Tim. 4. Onwetenheyt heeft voort gebracht Dwalinghe ende ⁵ 6 sijn broeders.

7Esa. 10. Dwalinghe heeft voort ghebracht den vrijen wille ⁷ 8 en hoochmoet: Van liefde totten rijckdommen. ⁸

9Esa. 58. Ende den vrijen wille heeft voortghebracht ver- ⁹10dienste.

1Rom. 10. Verdienste heeft voortghebracht verghetenheyt der ^{1 1-2} 2 ghenaden.

3Rom. 1. Ende vergetenheyt der ghenaden heeft voort ghe- ³ 4 bracht ouertredinghe.

5Gen. 3. Ouertredinghe heeft voortgebracht mistrauwen. ⁵

6Mat. 17. Mistrauwen heeft voortghebracht voldoeninghe. ⁶

7Dan. 12. Ende voldoeninghe heeft voortghebracht dat offer ^{7 7-8} 8 der Missen.

92. Thes. 7. Dat offer der Missen heeft voortghebracht sal- ^{9 9-10} 10 uinghe der Papen.

* [L.8.r^o]

1 HET BOECK DER GEBOORTEN ANTICHRISTI: de geslachtslijst van de Antichrist (Deze lijst is opgezet als tegenhanger van ‘het boek des geslachts van Jezus Christus’ in Mattheüs 1:1-17. Voor elke daar voorkomende naam wordt hier een begrip vermeld; de parallel omvat zelfs het af en toe vermelden van de naam der moeder - behalve in reg. 7-8 en 9-10 (volg. kol.), vgl. Mattheüs 1:5 - en van niet met name genoemde broeders. De Bijbelplaatsen in margine heb ik in dit bijzondere geval niet alleen in de noten verwerkt, maar ook bij de tekst zelf opgenomen. Zij dienen niet zozeer om de door Van der Noot aangegeven ‘voortbrenging’ te bewijzen als wel om uit de Bijbel de realiteit aan te tonen van elk der in de tekst als ‘nieuw-geboren’ voorgestelde begrippen)

2 Ephe. 6.: Efeziërs 6:12 (‘Want wij hebben den strijd niet tegen vlees en bloed, maar tegen de overheden, tegen de machten, tegen de geweldhebbers der wereld, der duisternis dezer eeuw, tegen de geestelijke boosheden in de lucht’)

3 Act. 17.: Handelingen 17:22-34 (Paulus predikt in Athene naar aanleiding an een altaar ‘op hetwelk een opschrift stond: Den onbekenden God’)

5 1. Tim. 4.: 1 Timotheüs 4:1-3 (Paulus waarschuwt tegen ‘verleidende geesten en leringen der duivelen’)

7 Esa. 10.: Jesaja 10:12-19 (de aankondiging van Gods toorn tegen de koning van Assyrië, die zijn overwinningen aan zichzelf toeschrijft en zich niet beschouwt als een werktuig van God: ‘Zal een bijl zich beroemen tegen dien die daarmede houwt? Zal een zaag pochen tegen dien die ze trekt? Alsof een staf bewoog degenen die hem opheffen! Als men een stok opheft, is het geen hout?’)

8 Van liefde totten rijckdommen: uit Liefde-tot-rijkdommen (hier dus voorgesteld als de vrouw van Dwalinghe)

9 Esa. 58.: Jesaja 58:1-7 (God toornt tegen de Israëlieten, die zich op hun uiterlijke naleving der godsdienst-voorschriften als op een verdienste beroepen en klagen: ‘Waarom vasten wij en Gij ziet het niet aan, waarom kwellen wij onze ziel en Gij weet het niet?’)

1 Rom. 10.: Romeinen 10:1-4 (Paulus zet uiteen, dat de Joden ‘hun eigen gerechtigheid zoeken op te richten’ en zich niet aan de rechtvaardiging uit genade willen onderwerpen, terwijl toch ‘het einde der wet is Christus, tot rechtvaardigheid een iegelijk die gelooft’)

1-2 verghetenheyt der ghenaden: het vergeten, over het hoofd zien, van de genade

3 Rom. 1.: Romeinen 1:18-32 (Paulus somt de zonden op, waartoe degenen vervallen, die ‘God kennende, Hem als God niet hebben verheerlijkt of gedankt, maar zijn verijdeld geworden in hun overleggingen, en hun onverstandig hart is verduisterd geworden’)

5 Gen. 3.: Genesis 3:9-10 (‘En de HERE God riep Adam, en zeide tot hem: Waar zijt gij? En hij zeide: Ik hoorde Uw stem in den hof, en ik vreesde: want ik ben naakt; daarom verborg ik mij’); mistrauwen: (hier) vrees

6 Mat. 17.: Mattheüs 17:24-27 (Jezus laat door Petrus de didrachmen der tempelbelasting betalen, berustend op het voorschrift van Exodus 30:11-15 voor het hefoffer: ‘zo zullen zij een iegelijk de verzoening zijner ziel den HERE geven’); voldoeninghe: genoegdoening, betaling (van schuld of straf), ‘verzoening’ in de zin van Exodus 30

7 Dan. 12.: Daniël 12:11, waar sprake is van een ‘gedurig offer’ (‘En van dien tijd af, dat het gedurig offer zal weggenomen en de verwoestende gruwel zal gesteld zijn, zullen zijn duizend tweehonderd en negentig dagen’)

7-8 dat offer der Missen: het Mis-offer

9 2. Thes. 7.: (2 Thessalonicenzen telt slechts 3 hoofdstukken. De Franse versie heeft bij deze geslachtslijst geen marginalia; de Engelse, 91 r^o, vermeldt ‘2. Thess. 3.’ Waarschijnlijk wordt dus bedoeld 2 Thessalonicenzen 3:6-12, waar Paulus onder verwijzing naar zijn eigen voorbeeld de eis stelt dat ieder door eigen arbeid in zijn onderhoud zal voorzien, ‘want wij horen dat sommigen onder u ongeregeld wandelen, niet werkende maar ijdele dingen doende’. Dit laatste zou dan doelen op het gemakkelijke en luie leventje, dat aan de geestelijkheid werd verweten)

9-10 saluinghe der Papen: zalving der priesters (bij de priesterwijding)

[p. 338]

tekstkritische noten

1Matt. 15. Saluinghe der Papen heeft voortghebracht Super- ^{1 1-2} 2 stitie oft valschen Godsdienst.//

3 ^*Mat. 23. Superstitie heeft voort gebracht den Coninck ^{3 3-4} 4 Hypocrisie.

51. Tim. 6. Den Coninck Hypocrisie heeft voortgebracht Lief- ⁵ 6 de des ghelts vande vrouwe Offertorium. ⁶

7Apo. 9. Liefde des ghelts heeft voortghebracht het Vaghe- ⁷ 8 1, Cor. 15. uier, ende het Vagheuier heeft voortghebracht Be- ^{8 8-9(vor. kol.)} 9 setten ende Iaerghetijden. ^{9(vor. kol.)}

1Deut. 32. Besetten ende Iaergetijden hebben voortghebracht ¹ 2 Kercken rijcdom.

3Luc. 16. Ende Kercken rijcdom heeft voortghebracht den ^{3 3-4} 4 Schat der boosheyt.

5Iob. 12. Den Schat der boosheyt heeft voortghebracht ⁵ 6 ouervloet.

7Esa. 28. Ende Ouervloet heeft voortgebracht Satheit. ⁷

82. Tim. 3. Satheyt heeft voortghebracht Wreetheyt. ⁸

9Mat. 23. Ende Wreetheyt heeft voortghebracht Wtnement- ^{9 9-10} 10 heyt.

5. Den Coninck - T DenConinck 9 Iaerghetijden. - T Iaerghetijden,
7. Satheit. - T Satheit 9-10. voortghebracht Wtnementheyt. - T voortghebrachtWtnementheyt.

1 Matt. 15.: Mattheüs 15:1-9 (Jezus verwijt de Schriftgeleerden en Farizeeërs, dat zij eigen inzettingen stellen in de plaats van Gods geboden, ‘lerende leringen die geboden van mensen zijn’)

1-2 Superstitie: bijgeloof

* [L.8.v^o]

3 Mat. 23.: Mattheüs 23 (Jezus noemt de Schriftgeleerden en Farizeeërs ‘geveinsden’ en waarschuwt de scharen: ‘Daarom al wat zij u zeggen, dat gij houden zult, houdt dat en doet het; maar doet niet naar hun werken; want zij zeggen het en doen het niet’)

3-4 den Coninck Hypocrisie (= schijnheiligheid): naar analogie van Mattheüs 1:6a (‘En Jesse gewon David den Koning’)

5 1. Tim. 6.: 1 Timotheüs 6:10 (‘Want de geldgierigheid is een wortel van alle kwaad: tot welke sommigen lust hebbende, zijn afgedwaald van het geloof, en hebben zichzelve met vele smarten doorstoken’)

6 des ghelts: tot het geld; vande vrouwe Offertorium: uit de vrouw Offertorium (Offertorium is een deel der Mis. ‘Oorspronkelijk bestond het uit drie deelen: het aanbieden door geloovigen en geestelijkheid van hun gaven, brood en wijn, veelal door den diaken in ontvangst genomen en door dezen op altaar - op credens - geplaatst; dan de keuze uit deze gaven door den priester; eindelijk de gereedmaking daarvan op het altaar’ [Kath. Enc.]. Van der Noot wil dus zeggen, dat dit inzamelen van gaven de ‘moeder’ is geworden van Liefde-tot-het-geld)

7 Apo. 9.: Openbaringen 9:2 (‘En zij heeft den put des afgronds geopend; en daar is rook opgegaan uit den put, als rook eens groten ovens; en de zon en de lucht is verduisterd geworden van den rook des puts’)

8 1. Cor. 15.: 1 Corinthiërs 15 (Paulus spreekt over de opstanding van Christus als bewijs voor de opstanding der doden. Hier wordt wel in het bijzonder gedoeld op vs. 29, waar sprake is van de doop ten behoeve der doden: ‘Anders wat zullen zij doen die voor de doden gedoopt worden? Indien de doden ganselijk niet opgewekt worden, waarom worden zij voor de doden ook gedoopt?’)

8-9(vor. kol.) Besetten: verplichtingen, als voorwaarde aan een testamentaire begunstiging verbonden (b.v. om geregeld voor ‘Iaerghetijden’ ten behoeve van de erflater te zorgen)

9(vor. kol.) Iaerghetijden: Missen, op de verjaardag van iemands sterven voor de rust van zijn ziel gelezen

1 Deut. 32.: Deuteronomium 32:15 (‘Als nu Jeschurun [= Israël] vet werd, zo sloeg hij achteruit.... en hij liet God varen die hem gemaakt heeft, en versmaadde den rotssteen zijns heils’)

3 Luc. 16.: Lucas 16:1-12 (de gelijkenis van de onrechtvaardige rentmeester, waarbij in vs. 9 en 11 gesproken wordt van ‘de onrechtvaardige Mammon’)

3-4 den Schat der boosheyt: (bedoeld wordt) de onrechtvaardige Mammon (vgl. de Franse versie, M. 7. v^o, ‘Mammon d'iniquité’; en de Engelse, 91 v^o, ‘Mammon of iniquitie’)

5 Iob. 12.: (bedoeld wordt wel ‘Iob. 21.’: Job 21:7-16, waar Job een beeld geeft van de voorspoed en de overvloed der goddelozen, die toch God niet willen dienen)

7 Esa. 28.: Jesaja 28:1-22 (Jesaja's profetie over Samaria en tegen de leiders van Jeruzalem: ‘de hovaardige kroon der dronkenen van Efraïm’ en de priesters en profeten, die ‘zijn verslonden van den wijn, zij dolen van sterken drank, zij dwalen in het gezicht, zij waggelen in het gericht’); Satheit: dronkenschap (hier vooral in figuurlijke zin)

8 2. Tim. 3.: 2 Timotheüs 3:2-9 (Paulus somt de zonden op, waartoe ‘in de laatste dagen’ de mensen zullen vervallen; vgl. vooral vs. 3: zij zullen zijn ‘zonder natuurlijke liefde, onverzoenlijk, achterklappers, onmatig, wreed, zonder liefde tot de goeden’); Wreetheyt: (hier wel in de algemene zin van) liefdeloosheid, meedogenloosheid

9 Mat. 23. Mattheüs 23:5-7 (Jezus verwijt de Schriftgeleerden en Farizeeërs, dat zij zich door ostentatieve vroomheid een ereplaats onder het volk zoeken te verwerven: ‘zij beminnen de vooraanzitting in de maaltijden, en de voorgestoelten in de synagogen, ook de begroetingen op de markten, en van de mensen genaamd te worden Rabbi, Rabbi’)

9-10 Wtnementheyt: het uitsteken boven anderen

[p. 339]

tekstkritische noten

1Eze. 34. Wtnementheyt heeft voortghebracht Gewelt. ¹

2Eze. 16. Gewelt heeft voortghebracht Grooten pracht. ²

3Ioan. 5. Grooten pracht heeft voortgebracht Eerghiericheyt. ³

4Act. 8. Ende Eerghiericheyt heeft voortghebracht Sy- ^{4 4-5}5monie.

62. Thes. 2. Symonie heeft voortghebracht den Paus ende sijn ⁶ 7 broeders Cardinalen, in die oueruoeringe der Af- ^7-8 8 grijselycheyt. //

9Mat. 7. Ende na die oueruoeringe der afgrijselycheyt, heeft ⁹ 10 de Paus voortghebrocht verholentheyt der boosheyt. ¹⁰

111. Tim. 4. Ende verholentheyt der boosheyt heeft voortghe- ¹¹ 12 bracht verleydende Sophisterye. ^{12(vor. kol.)}

1Hier. 17. Verleydende Sophisterye heeft voortgebracht ver- ^{1 1-2} 2 worpenheyt der heyligher Schrift.

3Mat. 24. Ende verworpenheyt der heyligher Schrifturen ³ 4 heeft voortghebracht Tyrannie.

5Act. 7. Tyrannie heeft voortgebracht het dooden der ⁵ 6 heylighen.

7Psal. 32. Het dooden der heyligen heeft voortgebracht ver- ⁷ 8 achtinghe Gods.

9Psal. 50. Ende verachtinge Gods heeft voortgebracht ghe- ^{9 9-10} 10 dooch tot quaet.

11Apo. 15. Ghedooch totten quade heeft voort gebracht orlof ^{11 11-12} 12 totter sonden.

13Esa. 1. Ende orlof totter sonde heeft voortghebracht ¹³ 14 afgrijselicheyt.

11. gebracht orlof - T gebracht, orlof

1 Eze. 34.: Ezechiël 34:2-10 (de profetie tegen de slechte herders van Israël, die van hun positie slechts gebruik maken om zichzelf te bevoordelen: ‘Gij eet het vette en bekleedt u met de wol, gij slacht het gemeste, maar de schapen weidt gij niet’); Gewelt: macht

2 Eze. 16.: Ezechiël 16:1-34 (Jeruzalem, voorgesteld als een vrouw, heeft de schoonheid en rijkdom, die God haar gaf, misbruikt om er ontucht mee te bedrijven)

3 Ioan. 5.: Johannes 5:41 (Jezus betuigt, in tegenstelling tot de eergierigheid der wereld, ‘Ik neem geen eer van mensen’)

4 Act. 8.: Handelingen 8:5-24 (de geschiedenis van de tovenaar Simon, naar wie de simonie is genoemd)

4-5 Symonie: het kopen of verkopen van geestelijke ambten e.d. uit winstbejag

6 2. Thes. 2.: 2 Thessalonicenzen 2:3-4 (Paulus' tekening van de Antichrist als ‘de mens der zonde, de zoon des verderfs, die zich tegenstelt en verheft boven al wat God genaamd of als God geëerd wordt, alzo dat hij in den tempel Gods als een God zal zitten, zichzelven vertonende dat hij God is’)

7-8 in die oueruoeringe der Afgrijselycheyt: (parallel van Mattheüs 1:11b, ‘omtrent de Babylonische overvoering’) ten tijde van de overbrenging in de Afgrijselijkheid (= ten tijde dat de Kerk haar vrijheid verloor en met geweld onder het gruwelijk gezag van het Pausdom gebracht werd)

9 Mat. 7.: Mattheüs 7:15-20 (Jezus waarschuwt voor de valse profeten, ‘dewelke in schaapsklederen tot u komen, maar van binnen zijn zij grijpende wolven’)

10 verholentheyt der boosheyt: verberging der slechtheid

11 1. Tim. 4.: 1 Timotheüs 4:1-3 (Paulus waarschuwt tegen ‘verleidende geesten en leringen der duivelen’ en tegen ‘geveinsdheid der leugensprekers hebbende hun eigen geweten als met een brandijzer toegeschroeid’)

12(vor. kol.) Sophisterye: drogredenatie

1 Hier. 17.: Jeremia 17:23 (in verband met de door Hem gegeven geboden zegt God: ‘maar zij hebben niet gehoord noch hun oor geneigd, maar zij hebben hun nek verhard om niet te horen en om de tucht niet aan te nemen’)

1-2 verworpenheyt: verwerping

3 Mat. 24.: Mattheüs 24:9 (‘Alsdan zullen zij u overleveren in verdrukking, en zullen u doden, en gij zult gehaat worden van alle volkeren om mijns naams wil’)

5 Act. 7.: Handelingen 7 (de geschiedenis van de marteldood van Stefanus)

7 Psal. 32.: (in de nummering der Statenvertaling) Psalm 33 (Deze Psalm stelt tegenover de ‘verachtinghe Gods’ de verheerlijking van Diens almacht en constateert in vs. 10: ‘De HERE vernietigt den raad der heidenen, Hij breekt de gedachten der volkeren’)

9 Psal. 50.: (in de nummering der Statenvertaling) Psalm 51 (Deze boetepsalm van David, ‘toen de Profeet Nathan tot hem was gekomen, nadat hij tot Bathséba was ingegaan’, doet uitkomen waartoe ‘ghedooch tot quaet’ leidt)

9-10 ghedooch tot quaet: toestemmen in, toegeven aan, het kwade

11 Apo. 15.: Openbaringen 15 (in vs. 1 en 7 wordt daar gesproken over ‘de zeven gouden fiolen, vol van den toorn Gods die in alle eeuwigheid leeft’ en die uitgestort moeten worden over ‘de mensen die het merkteken van het Beest hadden en die zijn beeld aanbaden’)

11-12 orlof totter sonden: vergunning tot de zonde (misschien doelt Van der Noot hier op kerkelijke dispensaties)

13 Esa. 1.: Jesaja 1:4 (‘Wee den zondigen volke, den volke van zware ongerechtigheid, den zade der boosdoeners, den verdervenden kinderen. Zij hebben den HERE verlaten, zij hebben den Heilige Israëls gelasterd, zij hebben zich vervreemd, wijkende achterwaarts’)

[p. 340]

tekstkritische noten

1Apo. 13. Afgrijselicheit heeft voortgebracht lasteringe ¹

2Mich. 7. Lasteringe heeft voortgebracht Verwoestheit. ²

31. Tim. 1. Verwoestheit heeft voortgebracht questien, gekijf, ³ 4 ende strijdt om der waerheyt, waer doer dat geopen- ^4-5 5 baert is desen Romschen verderuer die genoemt wort 6 Antichrist. Amen.

7 ^*//Voorts hebt ghy gehoort Eerwerdighe Leser, hoe dat de ^{7 7-14} 8 Duyuel met alle sijnen aenhanck (achteruolgende Gods hey- ⁸ 9 lich ende warachtich woort, ende rechtuerdich ordeel) in het 10 eeuwich brandende ende onblusschelyck vier (dwelck voor hem, ^10-12 11 sijnen Enghelen, ende alle sijn dienaers ende nauolghers die 12 sijn teecken draghen van het beghintsel der werelt bereyt is) ^{12(vor. kol.)} 13 daer knerselinghe der tanden ende wringhinghe der handen ^{13-14(vor. kol.)} 14 wesen sal sonder eynde. Ende voorts hebt ghy ghehoort hoe 1 daer teghen Christvs noch sijn rijck, Kercke, noch alle ¹ 2 sijn lidtmaten, van deser werelt niet en sijn, ende daerom ² 3 van den aenuanck der werelt vanden duuel, vander werelt, ^3-4 4 ende vande vleesschelycke menschen ghehaet, veracht, ver- ⁴ 5 uolcht ende benaut hebben gheweest, ende noch sijn, ende ^{5 5-6} 6 sullen soo langhe als de werelt staen sal: hoewel datter altemet ⁶ 7 wel een stilte gheweest heeft, ende noch comen sal, dat heur 8 boose macht benomen sal worden, ende den godsaligen wat ⁸ 9 rusten ende gratien gebeuren sal. Eyndelinge hebdy ghehoort ⁹ 10 hoe Christus om onsen wille mensche gheworden is, ende nv 11 in het eewich leuen ende int rijcke sijns Vaders is, met 12 sijnen Apostelen ende wtvercoren vrienden, met alle 13 de ghene die deur heur in hem gheloouen, ¹³ 14 dat van den beghinne der werelt voor heur ¹⁴ 15 bereyt is, daer onwtsprekelicke blyschap ¹⁵ 16 is, ende inder eewicheyt wesen sal.

6. Amen. - T Amen 11. sijnen - T siinen
10. hoe Christus - T hoeChristus

1 Apo. 13.: Openbaringen 13:1-10 (de beschrijving van het Beest met zeven hoofden, ‘en op zijn hoofden was een naam van godslastering.... en aan hetzelve werd een mond gegeven om grote dingen en godslasteringen te spreken’); lasteringe: Godslastering

2 Mich. 7.: Micha 7:2-6 (Micha's klacht over de verwording van zijn volk: ‘De goedertierene is vergaan uit het land, en daar is niemand oprecht onder de mensen; zij loeren altemaal op bloed, zij jagen een iegelijk zijn broeder met een jachtgaren’); Verwoestheit: razernij

3 1. Tim. 1.: 1 Timotheüs 1:3-4 (Paulus herhaalt zijn opdracht aan Timotheüs om te Efeze te blijven, ‘opdat gij sommigen beveelt geen andere leer te leren, noch zich te begeven tot fabelen en oneindige geslachtrekeningen, welke meer twistvragen voortbrengen dan stichting Gods die in het geloof is’); questien: twistvragen

4-5 geopenbaert is: zich heeft geopenbaard

* M.j.v^o

7 voorts: (dit ‘voorts’ sluit aan bij de recapitulatie, die met reg. 15 op pag. 336 linker kolom aanving, maar werd onderbroken door het invoegen van ‘Het Boeck der geboorten Antichristi’); Eerwerdighe: vereerde, hooggeachte

7-14 hoe dat de Duyuel.... sonder eynde: (deze bijzin mist een praedicaat bij het onderwerp ‘de Duyuel’. Waarschijnlijk heeft Van der Noot ‘wesen sal sonder eynde’ mede als zodanig opgevat)

8 achteruolgende: overeenkomstig

10-12 dwelck (= hetwelk) voor hem.... bereyt is: vgl. Mattheüs 25:41c (‘....in het eeuwige vuur hetwelk den duivel en zijn engelen bereid is’)

12(vor. kol.) sijn teecken: zijn merkteken (vgl. Openbaringen 13:16-17); het beghintsel: het begin, (hier) de schepping

13-14(vor. kol.) daer (= waar) knerselinghe.... sonder eynde: vgl. Mattheüs 24:51b en 25:30b; knerselinghe der tanden: tandgekners

1 daer teghen: daarentegen

2 van deser werelt niet en sijn: (in modern Nederlands, dat de dubbele ontkenning niet kent, zou hier gelezen moeten worden) tot deze wereld behoren

3-4 vanden duuel (= duivel).... menschen: (‘van’ betekent hier telkens ‘door’)

4 vleesschelycke: op het zondige vlees gerichte, zondig-gezinde

5 hebben (gheweest): zijn (geweest; of: geworden. Ook in reg. 7 ‘gheweest heeft’ = geweest is)

5-6 noch sijn, ende sullen: (nu) nòg worden en (ook in de toekomst) zullen worden

6 staen: bestaan; altemet: soms, zo nu en dan

8 benomen: belet, beteugeld

9 gratien: gunst, geluk; gebeuren: te beurt vallen; eyndelinge: tenslotte; hebdy: hebt gij

13 deur heur: door hen (nl. Christus' ‘Apostolen ende wtvercoren vrienden’)

14 dat: (het antecedent van dit ‘dat’ is: ‘het rijcke sijns Vaders’ in reg. 11)

15 daer: waar

[p. 341]

tekstkritische noten

1 ^*//Hier sijn v verthoont gheweest GOD ende den duyuel, 2 Christus ende den Antichrist, Gods rijcke ende het 3 rijcke Sathans, Gods Kercke ende de Roomsche Kercke oft 4 vergaderinge der godlooser, den enghen ende den ruymen ^{4 4-5} 5 wech, den hemel ende de helle, het eewich leuen ende de 6 eewige doot. Hier mach nv een yeghelyck kiesen den eenen oft ⁶ 7 den anderen wech. Ick dencke datter schier niemant en sy, ^7-8 8 hy en soude lieuer het eewich leuen dan d'eewighe doot, 9 ende den hemel dan de helle verkiesen.

10Maer de ghene die salich willen wesen, die moeten wel ^10-11 11 voor heur sien dat sij heur niet en laten bedrieghen: want ¹¹ 12 ghelijck de ghiericheyt, houerdije ende wellust des vleeschs ¹² 13 de deuotie ende Godsdienst wt de eerste kercke verdreuen ¹³ 14 hebben: Also sal de duyuel noch tot alder tijt in sijn lidtmaten ¹⁴ 15 regneren, niet teghenstaende dat de sone des verlies verclaert is. ¹⁵ 16 Ia soect noch daghelycx deur dese dry voerschreuen beroerten ¹⁶ 17 ende tweedrachten in de gereformeerde Kercken te ver-1wecken, ende is te beduchten dat hy achterna meer ende meer ¹ 2 dienaers crijghen sal, want daer staet dat de boosheyt de ² 3 ouerhant houden sal, ende dat de liefde in veel menschen 4 vercouden sal. Maer alle de ghene die Godt lieuer hebben ^4-5 5 ende behaghen willen dan den duyuel, die moeten sien dat sij ⁵ 6 heur schicken te doene het ghene dat hem behaghelyck sy. ⁶ 7 Om het welcke te // doene en ist niet ghenoch den Antichrist ^{* 7} 8 met alle sijn valscheden te kennen ende te versmaden. Maer ⁸ 9 sij moeten voorts sien dat sij den Heere met ghanscher herten ⁹ 10 belijden, eeren, vreesen, gheloouen, betrouwen, ende lief 11 hebben, ende met den wercken wt liefden sijn voetstappen 12 na volghen. Want niet al die segghen Heere Heere en sullen ^12-14 13 salich worden (spreeckt Christus) maer die volbrenghen den 14 wille mijns Vaders. Wie sijn leuen op dese werelt lief heeft ^14-17 15 (spreect de selue Heere) die salt verliesen, ende wie sijn ¹⁵ 16 leuen op dese werelt haet om mijnen wille, die salt behouden 17 tot den eewighen leuen. Die my dienen wil die volghe my ^{17-19 17-18} 18 naer (spreect Christus noch) en waer ick ben daer sal mijn 19 dienaer oock sijn: die my diehen, sal mijn Vader eeren.

7. datter - T dateer 11. bedrieghen: - T bedriegben: 17. gereformeerde - T geereformeerde

* M.ij.r^o

4 vergaderinge: vereniging, gemeenschap

4-5 den enghen.... wech: de smalle en de brede weg (vgl. Mattheüs 7:13-14)

6 mach: kan

7-8 datter schier.... hy en soude: dat er haast niemand is of hij zou

10-11 wel voor heur sien: goed oppassen

11 heur: zich

12 ghiericheyt: begerigheid, hebzucht; houerdije: trots

13 de eerste kercke: de Kerk uit de eerste eeuwen na Christus

14 Also: (de hoofdletter duidt hier niet op het begin van een nieuwe zin, maar markeert slechts dat met het tweede deel der vergelijking een nieuw punt wordt aangeroerd); noch tot alder tijt: nog altijd

15 regneren: heersen; niet teghenstaende.... verclaert is: ofschoon de zoon des verderfs (= de Antichrist) zich geopenbaard heeft (en men dus zou mogen verwachten, dat men zich voldoende voor hem wachten kan. Vgl. 2 Thessalonicenzen 2:3, waar Paulus zegt dat de dag van Christus niet zal komen, ‘tenzij dat eerst de afval gekomen zij, en dat geopenbaard zij de mens der zonde, de zoon des verderfs’)

16 Ia soect: (de constructie hangt nog af van de vorige zin: ‘Also sal de duyuel.... regneren....’,) ja, zoekt hij; deur dese dry voerschreuen: door de drie hierboven genoemde dingen (nl. ‘de ghiericheyt, houerdije ende wellust des vleeschs’ in reg. 12); beroerten: onlusten, moeilijkheden

1 ende is te beduchten: en het valt te vrezen; achterna: naderhand

2 daer staet: nl. in Mattheüs 24:12 (‘En omdat de ongerechtigheid vermenigvuldigd zal worden, zo zal de liefde van velen verkouden’)

4-5 lieuer hebben ende behaghen willen: méér liefhebben en liever behagen willen

5 sien: er voor zorgen

6 heur schicken: zich er op toeleggen

* M.ij.v^o

7 Om het welcke te doene: (relatief-verbinding) En om dit te doen; ghenoch: genoeg

8 versmaden: verwerpen

9 voorts sien: er verder voor zorgen

12-14 Want niet al (= allen).... Vaders: vgl. Mattheüs 7:21 (‘Niet een iegelijk die tot Mij zegt: Here, Here, zal ingaan in het Koninkrijk der hemelen, maar die daar doet den wil mijns Vaders, die in de hemelen is’)

14-17 Wie sijn leuen.... leuen: In margine ‘Mar. 8. Luc. 9. Ioan. 12.’ (Van der Noot citeert hier vrij letterlijk Johannes 12:25; Marcus 8:35 en Lucas 9:24 geven parallel-teksten)

15 de selue: dezelfde

17-19 Die my dienen wil... Vader eeren: In margine ‘Ioan. 13. Luc. 6. Mat. 5.’ (‘Ioan. 13.’ moet zijn ‘Ioan. 12.’: Johannes 12:26, dat hier gevolgd wordt; in Lucas 6:20-49 en Mattheüs 5 zet Jezus uiteen welke eisen er gelden voor wie Hem willen navolgen)

17-18 volghe my naer: volge Mij na

[p. 342]

tekstkritische noten

1 Ist dat wij in die gheboden Christi blijuen, soo blijuen wij in ^{1-5 1} 2 sijnder liefden, ghelijck hy sijns Vaders gheboden ghehouden 3 heeft, ende in sijnder liefden ghebleuen is. Sijn ghebot is 4 dat wij malcanderen eeren, lief souden hebben ghelijck hy 5 ons lief ghehadt heeft. Hierom laet ons nu voorts aene na den ^{5-8 5} 6 wille des Heeren een goede wandelinge hebben, ende ons ⁶ 7 leuen voeghen na de leere ende het leuen Christi, houdende 8 des Heeren gheboden, ende en laet ons niet wraeckghierich 9 wesen, maer laet ons malcanderen lief hebben. Bidt (spreect ^{9 9-11} 10 de Heere Iesus) voor de ghene die v vervolghen ende ver-11vloecken. Ende syt volmaect gelijck ick volmaect ben: laet ^{11-13 (vlg. kol.)} 12 ^* ons sondich lichaem vernielt worden, op // dat wij de sonden ¹² 13 niet meer en dienen, want wie der sonden gestoruen is, is ¹³ 1 gerechtuerdicht van de sonden. Hierom laet ons ons seluen 2 voorhouden dat wij der sonden gestoruen sijn, ende Gode 3 doer Christum onsen Heere leuen: en laet de sonde in v ³ 4 sterffelick lichaem gheen heerschappije hebben (seyt S. Paulus) 5 maer syt Gods getrouwe dienaers tot den leuen, ende geensins 6 des duuels, des vleeschs, oft der werelt dienaers totter doot: 7 en begheeft vwe leden niet tot den dienst der onsuyuerheyt, ⁷ 8 oft ongherechticheyt: maer begheeft v nv voorts ane tot den ⁸ 9 dienst der gherechticheyt, op dat sij heylich worden, want als ⁹ 10 wij knechten der sonde waren, wat vreucht hadden wij dan 11 van dien dienst? van welcken wij ons nv schamen, want het ¹¹ 12 eynde van sulcken dienst is de doot: maer het eynde ende 13 de vruchten der gherechticheyt is dat eewich leuen. Lieue ^{13-5 (vlg. kol.)} 14 broeders tis nv den tijt vanden slape op te stane, want den 15 nacht is nv vergaen den dach is by ghecomen, God heeft sijn ¹⁵ 16 ghetrouwe dienaers vrijmoedich wt ghesonden, ende laet ¹⁶ 17 mildelyck sijn heylich woort vercondighen. Hieromme laet 18 ons wech worpen de wercken der duysternissen, ende aen- ^{18 18-19}19ueerden de wapenen des lichts: laet ons eerlyck (als inden ¹⁹

1-2. in sijnder liefden, ghelijck hy - T in sijnder liefden. Ghelick hy 7. leuen Christi, - T leuenChristi,
5. syt Gods - T sytGods 6. des vleeschs, - T desvleeschs,

1-5 Ist dat (= indien) wij.... lief ghehadt heeft: In margine ‘Ioan. 15.’ (Johannes 15:10 en 12, ‘Indien gij mijn geboden bewaart, zo zult gij in mijn liefde blijven, gelijkerwijs Ik de geboden mijns Vaders bewaard heb en blijf in zijn liefde. - Dit is mijn gebod, dat gij elkander liefhebt gelijkerwijs Ik u liefgehad heb’)

1 in die gheboden Christi blijuen: blijven bij, vasthouden aan de geboden van Christus

5-8 Hierom laet ons.... des Heeren gheboden: In margine ‘Gen. 16.’ (Ik weet hiermee geen weg, tenzij als drukfout voor ‘Gen. 17.’: Genesis 17:1, ‘Als nu Abram negen en negentig jaren oud was, zo verscheen de HERE aan Abram, en zeide tot hem: Ik ben God de Almachtige: wandel voor mijn aangezicht en wees oprecht’)

5 voortsaene: voortaan (ook in reg. 8 vlg. kol.); na: naar (ook in reg. 7)

6 wandelinge: levenswijze

9 laet ons malcanderen lief hebben: citaat van 1 Johannes 4:7a

9-11 Bidt.... volmaect ben: In margine ‘Luc. 6. Mat. 5.’ (Lucas 6:28, ‘Zegent degenen die u vervloeken, en bidt voor degenen die u geweld doen’; Mattheüs 5:44, ‘Maar Ik zeg u, hebt uw vijanden lief, zegent ze die u vervloeken, doet wèl dengenen die u haten, en bidt voor degenen die u geweld doen en die u vervolgen’ en vs. 48, ‘Weest dan gijlieden volmaakt, gelijk uw Vader die in de hemelen is, volmaakt is’)

11-13 (vlg. kol.) laet ons sondich lichaem.. eewich leuen: In margine, bij de eerste regels, ‘Rom. 6.’ (dit gehele stuk is een samenvatting van Romeinen 6:6b-23, waarvan de vss. 6b-7, 11-13, 20-22 vrijwel letterlijk zijn verwerkt)

* M.iij.r^o

12 vernielt: vernietigd, te niet gedaan

13 der sonden: (dativus singularis. Ook in reg. 2 vlg. kol.)

3 en laet: (‘en’ maakt met ‘gheen’ deel uit van de ontkenning, en moet dus niet als voegwoord worden opgevat)

7 en begheeft uwe leden niet: geeft uw leden niet over (Statenvertaling: ‘stelt uw leden niet’); onsuyuerheyt: onkuisheid

8 begheeft v: geeft uzelf over, wijdt u (misschien met nog iets van de oude betekenis: ‘sterft uzelf af’)

9 sij: nl. ‘vwe leden’

11 van welcken: over welke (dienst)

13-5 (vlg. kol.) Lieue broeders.... des gheests: In margine ‘Rom. 13. Colloss. 3.’ (dit gehele stuk is een uitbreiding van Romeinen 13:12-14, ‘De nacht is voorbijgegaan en de dag is nabij gekomen: laat ons dan afleggen de werken der duisternis en aandoen de wapenen des lichts; laat ons, als in den dag, eerbaar wandelen, niet in brasserijen en dronkenschappen, niet in slaapkameren en ontuchtigheden, niet in twist en nijdigheid: maar doet aan den Here Jezus Christus, en verzorgt het vlees niet tot begeerlijkheden’; Colossenzen 3:1-17 geeft een hiermee enigszins parallel lopende vermaning)

15 vergaen: voorbijgegaan; by: nabij

16 vrijmoedich: edelmoedig (dus: in groten getale)

18 worpen: werpen

18-19 aenueerden: aanvaarden, ter hand nemen

19 eerlyck: eerbaar, fatsoenlijk

[p. 343]

tekstkritische noten

1 dach) wandelen, seyt Paulus noch, niet in brasseryen ende ¹ 2 suyperijen: niet in traecheyt, dertelheyt, ende weelden, niet ² 3 in twist, nijdt noch strijdt, niet in den vleessche sijn lusten te ^3-4 4 boeten, maer naer den wille ende goet behaghen des Heeren, ⁴ 5 ^* //in alle de wercken des gheests: De wercken des vleeschs ^5-15 6 sijn openbaer, als ouerspel, hoererije, oncuysheyt, wellus-7ticheyt, Afgoderye, toouerye, vyantschap, twist ende kyuagie, ⁷ 8 toornicheyt, benijdinge, strijdinge, tweedracht, secten, haet, ⁸ 9 moort, dronckendrincken, ouervloedighe brasserijen, ende ⁹ 10 dierghelycke, der welcker dienaers hier de ellendichste slauen ¹⁰ 11 sijn, ende diese wel dienen ende sulcx doen, en sullen het ¹¹ 12 rijcke der hemelen niet besitten. Maer de vruchten des gheests 13 sijn liefde, vreuchde, vrede, lanckmoedicheyt, vriendelyckheyt, 14 goetheyt, ghelooue, saechtmoedicheyt, reynicheyt oft cuysheyt, 15 ende dierghelycke.

16Hier na sullen de Christenen wandelen ende heur vleesch ¹⁶ 17 cruyssen met te wederstaen ende te verworpen de wercken ¹⁷ 1 des vleeschs ende den ouden mensche die deur de lusten der ^1-2 2 dolingen verderft ende dooyt. Wordt vernieut inden gheest ^{2-10 (vlg. kol.)} 3 ws ghemoets, ende doet aen den nieuwen mensche die na ³ 4 Godt gheschapen is, in oprechter gherechticheyt ende hey- ⁴5licheyt. Daerom legt af de loghene ende sprect de waerheyt, ^{5-7 5} 6 een yeghelijck met sijnen naesten, want wij sijn leden onder 7 malcanderen. Wordt toornich ende en sondicht niet: en laet ^7-8 8 de sonne ouer v gramschappe niet ondergaen, noch en gheeft 9 den lastere geen plaetse. Wie ghestolen heeft, die en stele ⁹ 10 niet meer, maer erbeyde ende wercke met den handen dat ^10-11 11 redelyck is, op dat hy noch hebbe om den behoeftighen mede ^11-12 12 te deylen. En laet gheenen vuylen // clap oft oneerbare redenen ^{* 12-3 (vlg. kol.) 12}

19 (vor. kol.)-1. eerlyck (als inden dach) wandelen, seyt - T eerlyck (als inden dach wandelen) seyt 4-5. des Heeren, // in alle - T des Heeren. // In alle 7. ende kyuagie, - T eude kyuagie,
3. den nieuwen mensche - T den den nieuwen mensche 3-4. na Godt - T naGodt 7. malcanderen. Wordt toornich - T malcanderen. wordt toornich

1 wandelen: (hier) leven

2 dertelheyt: lichtzinnigheid; weelden: overvloed en brooddronkenheid

3-4 niet in den vleessche sijn lusten te boeten: niet in het bevredigen van de begeerten van het vlees

4 (naer den) goet behaghen: (naar het) welbehagen

* M.iij.v^o

5-15 De wercken des vleeschs.... ende dierghelycke: In margine ‘Gala. 5.c. 1. Cor. 6.b. Ephe. 5.a. Apo. 22.c. Ephe. 5.b.’ (dit gehele stuk is een vrijwel letterlijk citaat van Galatiërs 5:19-22; 1 Corinthiërs 6:10, Efeziërs 5:3-5 en Openbaringen 22:15 betuigen telkens weer dat bedrijvers van zonden als de hier genoemde het Koninkrijk Gods niet zullen binnengaan; Efeziërs 5:17-21 stelt daartegenover de eisen die voor de gelovigen gelden)

7 kyuagie: gekijf

8 benijdinge: jaloezie; strijdinge: twist; secten: ketterijen

9 ouervloedighe: overdadige

10 hier: nl. op aarde

11 diese wel dienen ende sulcx doen: degenen die ze (nl. ‘de wercken des vleeschs’) trouw dienen en (dus) zo doen

16 Hierna: hiernaar; sullen: moeten; wandelen: (hier) leven

17 cruyssen: kruisigen; met: door; verworpen: verwerpen

1-2 den ouden mensche.... dooyt (= doodt): In margine ‘Ephe. 4.c. Rom. 6.a. Collo. 3.4.’ (Efeziërs 4:22, ‘te weten dat gij zoudt afleggen, aangaande den vorigen wandel, den ouden mens die verdorven wordt door de begeerlijkheid der verleiding’; Romeinen 6:6 en Colossenzen 3:9 geven daarvan elk een paralleltekst, die zich in het laatste geval met vs. 10 ook uitstrekt over reg. 2-4. ‘Collo. 3.4.’ zal wel een drukfout zijn voor ‘Collo. 3.b.’)

2-10 (vlg. kol.) Wordt vernieut.... in Christo vergheuen heeft: (dit gehele stuk is een vrijwel letterlijk citaat van Efeziërs 4:23-32, waarbij de marginalia voor bepaalde onderdelen de parallelteksten vermelden)

3 na: naar

4 oprechter: ware

5-7 Daerom legt af.... onder malcanderen (= elkander): In margine ‘1. Pet. 2.a. Zach. 8.c.’ (parallelteksten in 1 Petrus 2:1 en Zacharia 8:16)

5 sprect: spreekt

7-8 Wordt toornich.... ondergaen: In margine ‘Matth. 5.d. Psal. 4.a.’ (parallelteksten in Mattheüs 5:23-24 en Psalm 4:5a)

9 den lastere: het kwaad

10-11 maer erbeyde.... redelyck is: In margine ‘2. Tess. 3.a.’ (2 Thessalonicenzen 3:10, ‘Want ook toen wij bij u waren, hebben wij u dit bevolen, dat zo iemand niet wil werken, hij ook niet ete’. De ‘a’ in de opgave zal wel ‘b’ of ‘c’ moeten zijn); wercke met den handen dat redelyck is: verrichte met zijn handen het werk dat in overeenstemming is met recht en billijkheid

11-12 op dat hy... mede te deylen: opdat hij ook nog iets hebbe om aan de armen te geven

* M.iiij.r^o

12-3 (vlg. kol.) En laet gheenen.... te hooren: In margine ‘Mat. 12.d. Ephe. 4.c.5.a. 1. Cor. 11.c.’ (‘Ephe. 4.c.’ herinnert er slechts aan, dat hier voortgegaan wordt met het citeren van Efeziërs 4:23-32; Mattheüs 12:36-37, Efeziërs 5:6 en 1 Corinthiërs 11:16 geven parallelteksten)

12 en laet: (‘en’ maakt met ‘gheenen’ deel uit van de ontkenning, en mag dus niet als voegwoord worden opgevat; een analoog geval ook in reg. 1 vlg. kol.); clap: praat; oneerbare redenen: onfatsoenlijke taal

[p. 344]

tekstkritische noten

1 wt uwen monde gaen, maer spreect dat orborlyck tot bete- ¹ 2 ringhe ende stichtinghe is, daert noot doet ende daert salich ^2-3 3 is te hooren, ende en bedroeft den heyligen geest Gods niet, 4 daer ghy in den dach der verlossinghe mede beseghelt sijt. ⁴ 5 Alle bitterheit, verbolghentheyt, gramschap, gheroep, laste- ⁵ 6 ringhe, achterclap ende alderley boosheyt sy verre van v, ⁶ 7 ende schout de ghene die sulcx hanteren, want sij en sijn ⁷ 8 geen Christenen: maer sijt onder malcanderen vriendelyck, ^8-10 9 bermhertich, ende vergheeft d'een den anderen, ghelijck 10 Godt v in Christo vergheuen heeft. Weest nv alsoo Gods ^{10-18 10-11} 11 navolghers, als lieue kinderen, ende wandelt inder liefden ^11-12 12 ghelijck als Christus ons lief ghehadt heeft, ende heeft hem- ^12-13 13 seluen voor ons ouerghegheuen tot een offerhande Gode tot 14 eenen soeten reuck: maer hoererye ende alderley onreynicheyt 15 oft ghiericheyt en laet van v niet gheseyt worden, ghelyckt den ¹⁵ 16 Heilighen betaemt, noch schandelycke woorden, sotten clap ^{16-17(vor. kol.) 16(vor. kol.)} 17 ende onnutte iockerijen dewelcke niet en betamen: maer veel ^{17(vor. kol.)} 18 meer danckbaerheyt.

1En laet v van niemanden verleyden met ydelen woorden, ^{1-11 1} 2 want om deser wille compt die gramschap Gods ouer de kin- ²3deren der ongheloouighen: daerom en verselt v met heur- ^3-4 4 lieden niet, noch en weest niet van heure medeghenooten, ⁴ 5 want ghy waert hier voormaels duysternisse, maer nv sijt ^5-7 6 ghy een licht inden Heere, hierom wandelt nv voorts ane ⁶ 7 ghelijck kinderen des lichts. // Die vrucht des gheests is alle ^* 8 goetheyt, gherechticheyt ende waerheyt. Proeft wat voor ⁸ 9 Gode behaghelyck is, ende en hebt gheen ghemeynschap met 10 den onuruchtbaren wercken ende werckers der duysternissen, 11 maer veel lieuer straftse. Siet toe hoe ghy voorsichtelyck ^{11 11-13 (vlg. pag. 2e kol.) 11-2}

1. met ydelen woorden, - T met ydelen, woorden, 7. des lichts. // Die vrucht - T des lichts, // Die vrucht 8-9. voor Gode - T voorGode

1 dat: hetgeen, wat; orborlyck: nuttig

2-3 daert noot doet.... te hooren: waar het nodig is en waar het heilzaam is er naar te horen (wanneer daaraan behoefte bestaat en er een heilzaam effect van kan uitgaan)

4 daer mede: waarmede

5 gheroep: geschreeuw

6 achterclap: kwaadsprekerij

7 schout: schuwt, vermijdt; die sulcx hanteren: die dit doen

8-10 maer sijt onder malcanderen (= elkander).... vergheuen heeft: In margine ‘Collo. 3.b. Matth. 6.b.’ (parallelteksten in Colossenzen 3:12-13 en Mattheüs 6:14-15)

10-18 Weest nv alsoo.... danckbaerheyt: In margine ‘Ephe. 5.a.’ (dit gehele stuk is een citaat van Efeziërs 5:1-4)

10-11 weest nv alsoo.... kinderen: In margine ‘Matth. 5.c.’ (de ‘c’ moet wel een ‘e’ zijn: Mattheüs 5:48, ‘Weest dan gijlieden volmaakt, gelijk uw Vader die in de hemelen is, volmaakt is’)

11-12 wandelt inder liefden.... lief ghehadt heeft: In margine ‘Ioan. 13.b.’ (Johannes 13:15, ‘want Ik heb u een voorbeeld gegeven, opdat gelijkerwijs Ik u gedaan heb, gijlieden ook doet’)

12-13 hemseluen: zichzelf

15 ghiericheyt: begerigheid, hebzucht; van v niet gheseyt worden: door u (zelfs) niet uitgesproken worden; ghelyckt: gelijk het

16-17(vor. kol.) noch schandelycke woorden.... betamen: In margine ‘Exod. 23. Eccle. 23.c.’ (Exodus 23:1a, ‘Gij zult geen vals gerucht opnemen’; het apocriefe boek Ecclesiasticus of Spreuken van Jezus Sirach 23:17, ‘Gewen uw mond niet aan lichtvaardige en onreine gesprekken, want die zijn zondig’)

16(vor. kol.) sotten clap: zottepraat

17(vor. kol.) iockerijen: grapjes, scherts

1-11 En laet v.... straftse: (dit gehele stuk is een citaat van Efeziërs 5:6-11)

1 van niemanden: door niemand

2 om deser wille: ten gevolge hiervan; die: de (ook in reg. 7)

3-4 daerom en verselt v.... medeghenooten: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘1. Cor. 5.6.’ (bedoeld is wel ‘1. Cor. 5.b.’: 1 Corinthiërs 5:9-11, met een gelijksoortige vermaning); en verselt v met heurlieden niet: gaat niet met hen om

4 medeghenooten: metgezellen

5-7 want ghy waert.... kinderen des lichts: In margine ‘1. Tess. 5.a. Gala. 5.a.’ (paralleltekst in 1 Thessalonicenzen 5:5-6; Galatiërs 5:1, ‘Staat dan in de vrijheid met welke ons Christus vrijgemaakt heeft, en wordt niet wederom met het juk der dienstbaarheid bevangen’)

6 voorts ane: voortaan

* M.iiij.v^o

8 proeft: onderzoekt

11 straftse: berispt ze

11-13 (vlg. pag. 2e kol.) Siet toe hoe ghy.... aenhanghen: (dit gehele stuk is een vrijwel letterlijk citaat van Efeziërs 5:15-31a. De voornaamste afwijkingen zijn: in reg. 3 vlg. kol. wordt vs. 17a, ‘daarom zijt niet onverstandig’, onmiddellijk verbonden met vs. 18b, ‘maar wordt vervuld met den geest’; in reg. 1-6 vlg. pag. 2e kol. worden vss. 25-27 bekort en tevens wordt daar óók de formulering van de paralleltekst in 1 Petrus 3:7 verwerkt; in reg. 7-10 d.a.v. wordt vs. 28a, ‘Alzo zijn de mannen schuldig hun eigen vrouwen lief te hebben gelijk hun eigen lichamen’, onmiddellijk verbonden met vs. 29, ‘Want niemand heeft ooit zijn eigen vlees gehaat.... enz.’)

11-2 Siet toe hoe ghy.... quade daghen: In margine ‘Collos. 4.a. Rom. 12.a.b 1.Thess. 4.a. Eccle. 31.c.’ (Colossenzen 4:5 geeft een paralleltekst; in Romeinen 12:3 vermaant Paulus ieder ‘dat hij niet wijs zij boven hetgeen men behoort wijs te zijn, maar dat hij wijs zij tot matigheid, gelijk als God aan een iegelijk de mate des geloofs toegedeeld heeft’; Romeinen 12:16c, ‘Zijt niet wijs bij uzelve’; 1 Thessalonicenzen 4:1, ‘Voorts dan, broeders, wij bidden en vermanen u in den Here Jezus, gelijk gij van ons ontvangen hebt hoe gij moet wandelen en Gode behagen, dat gij daarin meer overvloedig wordt’; het apocriefe boek Ecclesiasticus of Spreuken van Jezus Sirach 31:18b, ‘en houd u verstandig in alle dingen’)

[p. 345]

tekstkritische noten

1 moecht wandelen, niet als de onwijse maer als de wijse: windt ^1-2 2 ende coopt den tijt, want het sijn quade daghen. Daeromme 3 en wordt niet onuerstandich, maer wordt vol gheests, ende ³ 4 spreect met malcanderen van Psalmen, lofsanghen ende ^4-6 5 gheestelycke liedekens, singt ende speelt den Heere in uwer 6 herten, ende seght Gode den Vader ons Heeren Iesu Christi ^{6-7 6} 7 danck tot allen tijden, ende sijt deen den anderen onderdanich ⁷ 8 inder vreesen des Heeren. Die vrouwen sijn heuren mans ⁸ 9 onderdanich als den Heere: de man is der vrouwen hooft, 10 ghelijck Christus het hooft der ghemeynten is, ende hy is ^10-11 11 sijns lichaems besonder. Maer ghelijck de Ghemeynte Christo 12 onderworpen is, alsoo is oock de vrouwe heuren man in alle 1 saken. Ende diesgelijcx hebt ghy mannen oock wederom v ^1-4 2 vrouwen lief, verdraecht heur als crancke vaetkens, eertse ² 3 ende houdtse in weerden als mede erfgenamen des eewighen ³ 4 leuens deur ghenade: ghelijck Christus sijn Ghemeynte lief ^4-6 5 ghehadt heeft, soo dat hy hem seluen voor heur ghegheuen ⁵ 6 heeft, om heur te heyligen ende onberispelyck te maken. 7 Alsoo sullen de mans heur vrouwen lief hebben, als heur 8 eygen lijf, want niemandt en heeft oyt sijn eyghen // vleesch ^* 9 ghehaedt, maer hy onderhout ende voyt dat, ghelijck de ⁹ 10 Heere sijn Ghemeynte doet, want wij sijn leden sijns lichaems, 11 ende van sijnen vleessche, ende van sijnen gebeenten, daer-12omme sal een mensche Vader ende moeder verlaten, ende 13 sijn huysvrouwe aenhanghen.

14De kinders moeten heur ouders onderdanich wesen, in den ^{14-16 (vlg. kol.) 14-15} 15 Heere, want het is het eerste ghebot dat een beloefte heeft, ¹⁵

13. aenhanghen. - T aen hanghen.

1-2 windt (= wint) ende coopt den tijt: buit de tijd uit

3 wordt vol gheests: wordt vol van (de Heilige) Geest (In margine ‘Act. 2.b.’: Handelingen 2:17-18, de door Petrus op de Pinkstermorgen aangehaalde profetie van Joel over de uitstorting van Gods Geest op alle vlees)

4-6 spreect met malcanderen (= elkander).... in uwer herten: In margine ‘Collo. 3.b. Ephe. 5.b. Psal. 97.a.’ (Colossenzen 3:16 geeft een paralleltekst van de hier uit Efeziërs 5:19 geciteerde plaats; Psalm 98 - nummering der Statenvertaling - vs. 1a. ‘Zingt den HERE een nieuw lied’)

6-7 ende seght Gode... tot allen tijden: In margine ‘Colloss.3.c.’ (paralleltekst in Colossenzen 3:17)

6 ons Heeren Iesu Christi: (genitief-vorm) van onze Heer Jezus Christus

7 tot allen tijden: steeds; deen: de een

8 Die: De

10-11 hy is sijns lichaems besonder: hij is de beste vriend (d.w.z. de verdediger en verzorger) van zijn lichaam (vgl. voor deze betekenis van ‘besonder’ WNT i.v. bijzonder, II, 2, kol. 2682, sub 6, al. 3 en 4. Vgl. ook de Franse versie, N. 3.v^o, ‘& il est priué de son corps’; Godefroy noemt als betekenis voor privé als subst. o.m. ‘intime, confident’. De Engelse tekst, 96 v^o, vertaalt: ‘and is the sauioure of his bodie’); Christo: (datief-vorm) aan Christus

1-4 Ende diesgelijcx.... deur ghenade: In margine, hoewel iets te hoog, ‘1. Pet. 3.a.’ (1 Petrus 3:7, dat hier door de tekst van Efeziërs 5:25-27 is heengewerkt: ‘Gij mannen insgelijks, woont bij haar met verstand, aan het vrouwelijke vat, als het zwakste, ere gevende, als die ook mede-erfgenamen der genade des levens met haar zijt, opdat uw gebeden niet verhinderd worden’)

2 verdraecht heur als crancke vaetkens (= als zwakke vaten): (behoort hierbij wellicht de verwijzing in margine naar ‘1. Cor. 14.’, die noch in de Franse noch in de Engelse versie voorkomt? Ter plaatse waar zij staat, tezamen met ‘Gal. 2.c. Ephe. 5.a.’, bij reg. 4-6, heeft zij geen zin. Hier zou men kunnen denken aan 1 Corinthiërs 14:34-35, waar Paulus de vrouwen in de gemeente het zwijgen oplegt, ‘en zo zij iets willen leren, laat zij te huis haar eigen mannen vragen’)

3 in weerden: in ere

4-6 ghelijck Christus.... te maken: In margine ‘Gal. 2.c. Ephe. 5.a.’ (Galatiërs 2:20b, ‘hetgeen ik nu in het vlees leef, dat leef ik door het geloof des Zoons Gods, die mij liefgehad heeft en zichzelven voor mij overgegeven heeft’; Efeziërs 5:2 verwijst terug naar het begin van het hier door Van der Noot overgenomen hoofdstuk: zie boven, pag. 344, li. kol. reg. 11-14. ‘ende wandelt... soeten reuck’)

5 hem seluen: Zichzelf

* [M.5.r^o]

9 voyt: voedt

14-16 (vlg. kol.) De kinders moeten.... der persoonen en is: In margine ‘Ephe. 6.a.’ (dit gehele stuk is een vrijwel letterlijk citaat van Efeziërs 6:1-9, waarbij slechts vs. 3 is weggelaten)

14-15 De kinders moeten.... inden Heere: In margine ‘Collo. 3.c. Exod. 20.6.’ (Colossenzen 3:20-21 geeft een paralleltekst; ‘Exod. 20.6.’ moet zijn ‘Exod. 20.b.’: Exodus 20:12, het vijfde gebod uit de Decaloog, ‘Eer uw vader en uw moeder, opdat uw dagen verlengd worden in het land, dat u de HERE uw God geeft’)

15 dat een beloefte heeft: waaraan een belofte verbonden is (nl. ‘opdat uw dagen verlengd worden.... enz.’)

[p. 346]

tekstkritische noten

1 datmen sijn Vader ende moeder eeren soude. Diesghelijcx 2 ghy ouders en verwect v kinders niet tot gramschappe, maer 3 voedtse op in onderwijsinghe ende vermaninghe inden Heere. 4 De knechten sullen heure lichamelycken Heeren als Christo ^{4-12 4} 5 onderdanich wesen met vreesen ende beuen, ende in simpelheyt ⁵ 6 ende eenvoudicheyt heurder herten, niet alleenlyck met dienst ^6-7 7 voor ooghen als de menschen behaghende, maer als de 8 knechten Christi: dat sij sulcken dienst Gode met ghe- ⁸ 9 willigher herten doen, latende heur duncken dat sij den Heere ⁹ 10 ende niet den menschen dienen, wel wetende ende vastelyck ¹⁰ 11 betrouwende dat eenen yeghelycken (hy sij knecht oft vrije) ¹¹ 12 vanden Heere ontfanghen sal wat goet hy ghedaen heeft. 13 Hieromme behooren de Heeren diesghelicken teghen heur ^13-16 14 knechten te doene, verlatende het dreyghen, wel wetende ^{14(vor. kol.)} 15 dat heur Heere inden hemel is, voer wien gheen wtnemen ^{15-16(vor. kol.)} 16 der persoonen en is. Int gemeyn bid ick v van wat state ghy ^{16(vor. kol.)-6 16(vor. kol.)} 1 sijt, dat ghy v seluen een exempel der goeder wercken wilt ^1-2 2 bewijsen, // houdende v inde leeringe onscadelyck ende rede- ^{* 2 2-3} 3 lyck, ende hout dat woort heelsaem ende onstraffelyck, op ^{3 3-6} 4 dat de gene die daer tegen strijden beschaemt worden, niet ⁴ 5 quaets hebbende dat sij (met der waerheyt) teghen v souden ⁵ 6 moghen segghen. Hierom sijt den Prince ende de geweldighe ^{6 6-8} 7 onderdanich, der ouerheyt ghehoorsaem, ende weest tot alle 8 goede wercken bereyt: begort de lendenen uwes ghemoets, ^{8-1 (vlg. kol.) 8} 9 weest nuchteren, ende set heel v hope ende al v betrouwen

4. lichamelycken - T lichame-//melycken 8. dienst Gode - T dienst-Gode 11. yeghelycken - T yeghelycken, 12. vanden Heere - T vandenHeere 14. te doene, - T de doene,
2-3. redelyck, ende - T redelyck ende 5. dat sij (met der waerheyt) teghen v - T dat sij (met der waerheyt teghen v 6. den Prince - T denPrince

4-12 De knechten.... hy ghedaen heeft: In margine ‘Ephe. 6.a. Coll. 3.c. Titum 2.6. 1. Pet. 2.c.’ (‘Ephe. 6.a.’ herinnert er aan dat hier het begin van Efeziërs 6 wordt geciteerd, i.c. vs. 5-8; Colossenzen 3:22-25, Titus 2:9-10 en 1 Petrus 2:18 geven parallelteksten; ‘Titum 2.6.’ moet zijn ‘Titum 2.b.’)

4 sullen: moeten; heure Heeren als Christo: (datiefvormen) aan hun meesters als aan Christus

5 simpelheyt: oprechtheid

6-7 niet alleenlyck met dienst.... behaghende: niet alleen met een dienen dat in het oog valt, zoals wie er op uit zijn de mensen te behagen

8 sulcken dienst: zulk een dienen

9 latende heur duncken: zich voorstellende

10 wel: goed (ook in reg. 14)

11 eenen yeghelycken: ieder (nominatief!)

13-16 Hieromme behooren.... der persoonen en is: In margine ‘Eccle. 33.d. Collos 3.c.’ (het apocriefe boek Ecclesiasticus of Spreuken van Jezus Sirach 33:31b, ‘Hebt gij een knecht, dat hij geacht worde als waart gij het zelf; want gij hebt hem nodig, gelijk uw eigen leven’; de paralleltekst uit Colossenzen staat niet in ‘3.c’, maar in ‘4.a.’: Colossenzen 4:1)

14(vor. kol.) verlatende: afschaffende

15-16(vor. kol.) voer wien gheen wtnemen der persoonen en is: die geen onderscheid maakt tussen de een en de ander

16(vor. kol.)-6 Int gemeyn (= in het algemeen).... moghen segghen: (dit stuk is een, slechts in de aanvang gewijzigd, citaat van Titus 2:7-8, wat echter in margine niet wordt vermeld)

16(vor. kol.) state: rang of stand

1-2 dat ghy v seluen.... wilt bewijsen: In margine ‘2. Tim. 4.6. 1. Pet. 5.6.’ (bedoeld worden wel ‘1. Tim. 4.b.’ en ‘1. Pet. 5.a.’: 1 Timotheüs 4:12 en 1 Petrus 5:3, die beide een paralleltekst geven)

* [M.5.v^o]

2 leeringe: leer; onscadelyck: zonder letsel (dus: zuiver)

2-3 redelyck: rechtschapen

3 hout dat woort heelsaem ende onstraffelyck: houdt het Woord heilzaam en onberispelijk, bewaart het Woord in heilbrengende en onaanvechtbare staat

3-6 op dat de gene:... moghen segghen: In margine ‘1. Pet. 2.b. 3.b.’ (parallelteksten in 1 Petrus 2:12 en 3:16)

4 niet: niets

5 met der waerheyt: naar waarheid

6 moghen: kunnen
den Prince: de vorst; de geweldighe: de machthebbers

6-8 Hierom sijt.... bereyt: In margine ‘2. Timo. 3.a. Rom. 13.a. 1. Pet. 2.b.’ (De verwijzing naar 2 Timotheüs moet op een vergissing berusten: Van der Noot geeft hier namelijk een vrije weergave van Titus 3:1; Romeinen 13:1 en 1 Petrus 2:13-14 brengen parallelteksten)

8-1 (vlg. kol.) begort de lendenen.. aengheboden wordt: In margine ‘1. Pet. 1.c. Luc. 12.d.’ (1 Petrus 1:13, ‘Daarom opschortende de lendenen uws verstands, en nuchter zijnde, hoopt volkomenlijk op de genade die u toegebracht wordt in de openbaring van Jezus Christus’; Lucas 12:35, ‘Laat uw lendenen omgord zijn, en de kaarsen brandende’)

8 begort: omgordt

[p. 347]

tekstkritische noten

1 op de ghenade die v aengheboden wordt, v liefde sy onghe- ^{1-5 1-2}2ueyst, hatet quaet, hanghet goede ane, sijt met broederlycke ² 3 liefden onder malcanderen vriendelick: comt malcanderen 4 te ghemoete met eerbiedinge, en sijt in v voornemen niet ⁴ 5 traech, maer sijt vierich in den gheest:

6VOECHT V NA DEN TYT, ⁶

7sijt vrolyck inde hope, herbercht gheerne, gebenedijt die v ^{7-9 7} 8 vervolghen, ghebenedijt ende en vermalendijt niet, ende ⁸ 9 houdt (ist moghelyck) vrientschap met alle menschen: sijt ^9-13 10 eens sins ghesint ende eens ghemoets, hebt gelijcke liefde, en ^{10 (vor. kol.)} 11 doet niet deur twist oft deur ydel eere, maer rekent de eere ^{11 (vor. kol.)} 12 des anders meeste, deur ootmoedicheit, ende een yeghelyck ^{12 (vor. kol.)} 13 en soecke niet het sijne maer eens anders, hebt een oprechte ^{13 (vor. kol.)} 1 liefde, want sonder de liefde en ist al niet, hoe wij ons oock ^{1-2 1} 2 van tghelooue beroemen. De liefde is lanckmoedich ende ^{2-9 2} 3 vriendelick (seyt S. Paulus) sij en benijdt niet: de liefde en 4 verschalckt niet, sij en blaest haer seluen niet // op, sij en doet ^{* 4} 5 niet oneerbaerlyck, sij en soect het heure niet, sij en laet heur ⁵ 6 niet tot gramschappen trecken, sij en denct niet erchs, sij en ⁶ 7 verheucht haer niet van ongerechticheit, maer sij verheucht ⁷ 8 heur van de waerheyt: sij verdraghet al, sij hopet al, sij en ⁸ 9 verualt nymmermeer: wt liefden is Christus om onsent wille ^{9 9-12} 10 mensche gheworden, ende heeft hem deur de meeste ghehoor- ¹⁰11saemheyt om ons te verlossen (wt liefden) vernedert tot den 12 doot des cruys.

9. is Christus - T isChristus

1-5 v liefde sy.... in den gheest: In margine ‘Rom. 12.b. Deut. 15. Amos. 5.b. Eccle. 5.c.’ (dit gedeelte is een citaat van Romeinen 12:9-11b; Deuteronomium 15:11b, ‘Gij zult uw hand mildelijk opendoen aan uw broeder, aan uw bedrukte en aan uw arme in uw land’; Amos 5:15a, ‘Haat het boze en hebt lief het goede, en bestelt het recht in de poort’; het apocriefe boek Ecclesiasticus of Spreuken van Jezus Sirach 5:13, ‘Wees gereed te horen en antwoord hetgeen recht is; en overhaast u niet’)

1-2 ongheueyst: ongeveinsd, oprecht

2 hatet, hanghet: haat het, hangt het

4 en sijt: (‘en’ maakt met ‘niet’ deel uit van de ontkenning, en mag dus niet als voegwoord worden opgevat; een analoog geval ook in reg. 10-11); in v voornemen: in wat gij u voorneemt

6 VOECHT V NA (= naar) DEN TYT: vertaling van Van der Noots zinspreuk Tempera te tempori, maar tevens citaat van het onmiddellijk bij het voorgaande aansluitende Romeinen 12:11c, naar de Erasmus-tekst ‘tempori servientes’ (zie hierover de inleiding, pag. 12)

7-9 sijt vrolyck.... met alle menschen: In margine ‘Rom. 12. Prouer. 20.c’ (geciteerd worden hier Romeinen 12:12a, 13b, 14 en 18; Spreuken 20:22, ‘Zeg niet: ik zal het kwaad vergelden; wacht op den HERE, en Hij zal u verlossen’)

7 gebenedijt: zegent

8 vermalendijt: vervloekt

9-13 sijt eens sins.... eens anders: In margine ‘Rom. 12.c. 1. Cor. 8.c Philip. 2.a. Rom. 12.c. 1. Cor. 3.a.’ (de plaats is een vrij letterlijke weergave van Filippenzen 2:2b-4; Romeinen 12:16a, ‘Weest eensgezind onder elkander’; ‘1. Cor. 8.c.’ moet wel zijn ‘2. Cor. 8.c.’: 2 Corinthiërs 8:21, ‘....als die bezorgen hetgeen eerlijk is, niet alleen voor den Here maar ook voor de mensen’; Romeinen 12:17b, ‘Bezorgt hetgeen eerlijk is, voor alle mensen’; 1 Corinthiërs 3:3, ‘gij zijt nog vleeslijk. Want dewijl onder u nijd is en twist en tweedracht, zijt gij niet vleeslijk, en wandelt gij niet naar den mens?’)

10 (vor. kol.) eens sins ghesint ende eens ghemoets: eensgezind en van één gevoelen; gelijcke liefde: (onderling) even grote liefde (voor elkander)

11 (vor. kol.) niet: niets; deur ydel eere: om ijdele eer

12 (vor. kol.) meeste: de meeste, de grootste

13 (vor. kol.) maer eens anders: maar (zoeke het belang) van een ander

1-2 sonder de liefde.... beroemen: In margine ‘1. Cor. 13.a.’ (1 Corinthiërs 13:2b, ‘en al ware het dat ik al het geloof had, zodat ik bergen verzette, en de liefde niet had, zo ware ik niets’. De verwijzing duidt er tevens op, dat ook het onmiddellijke vervolg nog aan 1 Corinthiërs 13 is ontleend)

1 en ist al niet: is het alles niets

2-9 De liefde is.... nymmermeer: (dit gehele stuk is een citaat van 1 Corinthiërs 13:4-8a, met weglating van vs. 7a)

2 De liefde is lanckmoedich: In margine ‘Luc. 13.a.’ (blijkens de Franse en de Engelse versie wordt bedoeld ‘Luc. 17.a.’: Lucas 17:3-4, waar Jezus aandringt op een zevenmaal 's daags vergeven van de broeder die ‘tegen u zondigt’ en daarna berouw toont)

* [M.6.r^o]

4 verschalckt: misleidt
haer seluen: zichzelf

5 niet oneerbaerlyck: niets onbehoorlijks; sij en soect het heure niet: In margine ‘Philip. 26.’ (bedoeld wordt ‘Philip. 2.b.’: Filippenzen 2:21, ‘Want zij zoeken allen het hunne, niet hetgeen van Christus Jezus is’); heur: zich

6 niet erchs: niets kwaads

7 verheucht haer van: verheugt zich in

8 al: alles

9 verualt: gaat te niet; nymmermeer: nooit

9-12 wt liefden.... den doot des cruys: In margine ‘Philip. 2.a. 1. Petri. 2.c.’ (Filippenzen 2:8, ‘en in gedaante gevonden als een mens, heeft Hij zichzelven vernederd, gehoorzaam geworden zijnde tot den dood, ja den dood des kruises’; 1 Petrus 2:21-24 wijst eveneens op het geduldig lijden van Christus om onzentwil)

10 hem: zich; de meeste: de grootst mogelijke

[p. 348]

tekstkritische noten

1Aldus laet ons oock inde liefde blijuen ende goet doen sonder ^1-5 2 ophouden, want wat de mensche saeyt dat sal hy oock mayen: 3 sayet hy opt vleesch, soo sal hy vanden vleessche de ver-4derffenisse mayen: maer saeyt hy op den gheest, so sal hy 5 vanden gheest het leuen mayen. Hieromme gaet voort in de 6 deucht (al moet ghy van de werelt vercleente lijden ende ⁶ 7 veracht worden) ende weest met Abraham, Moysen, Iob, ⁷ 8 ende Tobiam, verduldich ende lijdtsamich in alle cruys, ver- ⁸9uolghinghe, lijden en verdriet. De Heere beghint sijn straffe ^9-10 10 aen sijn huys eerste: ende als hy ons om onse voorleden sonden ¹⁰ 11 castyden wilt, soo moeten wij dat lijdtsamelyck verdraghen. ¹¹ 12 Den gheloouighen is de vervolghinghe nootsakelyck, want ^12-14 13 in dit leuen is de lijdsamicheyt gheproeft, ende heur ghelooue ^13-14 14 versocht ende gheheyst. Abraham was hier versocht, ende ¹⁴ 15 Iob seer ghequelt, ende sij sijn beyde Godts gheloouighe ende ¹⁵ 1 ghetrouwe dienaers gheuonden. d'Apostolen verheuchden ^{1 1-3} 2 heur dat sij weer-//dich gheuonden werden versmaetheit ^* 3 ende spijtighe lasteringhen om den naem Christi te lijden. ³ 4 De Heere beproeft de rechtuerdighe als gout int forneys: ⁴ 5 hy castijt elcken knecht die hy lief heeft, gheesselt elcken ^{5-6 5} 6 sone die hy ontfanct: het is tgelooue alleene dat alle de quaden ^{6 6-8} 7 deser wereldt deur lijdtsaemheit ouerwint, ende de victorie 8 vercrijcht, de vrucht die tot den eeuwighen leuen spruyt ^8-9 9 ende oprijst, wordt wreedelyck int ghelooue ghepijnicht. ⁹

3. den naem Christi - T den naemChristi 8. de vrucht - T de vreucht (ik concludeerde tot een drukfout op grond van de Franse versie, N. 5.v^o, ‘le fruit sourdant à la vie eternelle’, wat door de Engelse tekst, 99 r^o, wordt gevolgd)

1-5 Aldus laet ons.... het leuen mayen: In margine ‘Gala. 6.a. 1. Tessa. 3.b.’ (vanaf ‘ende goet doen sonder ophouden’ is deze plaats een vrij letterlijke weergave van Galatiërs 6:9a, 7b en 8; ‘1. Tessa. 3.b.’ moet zijn ‘2. Tessa. 3.b.’: 2 Thessalonicenzen 3:13, ‘En gij, broeders, vertraagt niet in goed te doen’)

6 vercleente: vernedering

7 Moysen: (accusatief-vorm van) Moyses (Mozes)

8 Tobiam: (accusatiefvorm van) Tobias (de vrome Israëliet over wiens beproevingen, geloof en uitredding het apocriefe boek Tobia vertelt; vgl. Tobia 2:12, ‘Maar die beproeving liet God hem overkomen, opdat de nakomelingen een voorbeeld van lijdzaamheid hadden, gelijk aan den heiligen Job’); verduldich: geduldig; lijdtsamich: lijdzaam, geduldig

9-10 De Heere beghint.... eerste: de Heer begint allereerst met Zijn eigen huis (= Zijn kinderen) te straffen

10 voorleden: vroegere

11 wilt: wil

12-14 Den gheloouighen.. ende gheheyst: In margine ‘Matth. 6. Iacob. 1.’ (Mattheüs 6:24c, ‘Gij kunt niet God dienen en den Mammon’, en vs. 21, ‘Want waar uw schat is, daar zal ook uw hart zijn’; Jacobus 1:2-3, ‘Acht het voor grote vreugde, mijn broeders, wanneer gij in velerlei verzoekingen valt, wetende dat de beproeving uws geloofs lijdzaamheid werkt’)

13-14 is de lijdsamicheyt... ende gheheyst: wordt het geduld beproefd en hun geloof op de proef gesteld en (van hen) geëist

14 Abraham was hier versocht: Abraham werd hier (op aarde) op de proef gesteld (In margine ‘Gen. 12.22.’: Genesis 12 en 22, de geschiedenis resp. van Abrahams tocht uit Ur der Chaldeeën naar Kanaän, en van het offer van Isaäk)

15 Iob seer gequelt: In margine ‘Iob. 1.2.’ (Job 1 en 2, de geschiedenis resp. van Jobs verliezen, en van zijn lichamelijke beproeving)

1 gheuonden: bevonden

1-3 d'Apostolen verheuchden heur (= zich).... te lijden: In margine ‘Act. 4.’ (bedoeld wordt wel ‘Act. 5.’: Handelingen 5:41, ‘Zij dan gingen henen van het aangezicht des Raads, verblijd zijnde dat zij waren waardig geacht geweest, om zijns naams wil smaadheid te lijden’)

* [M.6.v^o]

3 spijtighe lasteringhen: krenkende smaad

4 De Heere beproeft.... int forneys: In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Pro. 17. Sapi. 3.’ en, twee regels lager, ‘Iacob. 1.’ (Spreuken 17:3, ‘De smeltkroes is voor het zilver, en de oven voor het goud; maar de HERE proeft de harten’; het apocriefe Boek der Wijsheid 3:6a, ‘Hij beproeft hen als goud in den oven’; Jacobus 1:12, ‘Zalig is de man die verzoeking verdraagt; want als hij beproefd zal geweest zijn, zo zal hij de kroon des levens ontvangen, welke de Here beloofd heeft dengenen die Hem liefhebben’); forneys: oven

5-6 hy castijt.... ontfanct: In margine ‘Heb. 12. Prouer. 3.’ (deze zin is een citaat van Hebreeërs 12:6; Spreuken 3:12 geeft een paralleltekst)

5 elcken knecht: ieder (‘knecht’ heeft hier eerder de algemene betekenis van ‘jongeman, man’ dan van ‘dienaar’)

6 ontfanct: (in genade) aanneemt (ook in reg. 8 vlg. kol. en 1 d.a.v.)

6-8 het is tgelooue... vercrijcht: In margine ‘2. Ioan. 5.’ (bedoeld wordt ‘1. Ioan. 5.’: 1 Johannes 5:4, ‘Want al wat uit God geboren is, overwint de wereld; en dit is de overwinning die de wereld overwint, namelijk ons geloof’)

8-9 de vrucht.... ghepijnicht: In margine ‘Ioan. 7. Iacob. 5.’ (in Johannes 7:7 getuigt Jezus van Zichzelf dat de wereld Hem haat, ‘omdat Ik van haar getuig dat haar werken boos zijn’; Jacobus 5:10 vermaant Zijn volgelingen: ‘Mijn broeders, neemt tot een voorbeeld des lijdens en der lankmoedigheid de profeten, die in den naam des Heren gesproken hebben’)

9 int ghelooue: ten aanzien van het geloof

[p. 349]

tekstkritische noten

1 Dit moet hier aldus in dit leuen daer wij onvolmaect sijn ge- ¹2schieden, om ons volmaect te maken. Hieromme laet ons ^2-3 3 hope vast en onsterffelyck wesen, lijdende verduldichlyck ³ 4 alle versmaetheyt, veruolch, ende verlies van vrienden ende ⁴ 5 goet, ghedenckende dat wij in veel geloont sullen worden, voor ^5-6 6 dat wij in luttel gequelt worden. God wil ons proeuen, ende ^{6 6-15 (vlg. pag. 1e kol.)} 7 hy sal ons (soo verre wij volstandich blijuen) als eenen aen- ⁷8ghenamen brantoffer ontfangen. Dus laet ons in hem gheloouen, 1 ende hy sal ons ontfanghen: laet ons in hem hopen, ende op hem 2 betrouwen, sonder van hem te wijcken, ende laet ons in deuchden 3 verouwen. Ouermerct lieue broeders alle die tijden, ende siet ^{3 3-5} 4 ofter yemant beschaempt gheworden is die inden Heere ⁴ 5 hoopten? Wie heeft hem met betrouwen aengheroepen ende ⁵ 6 is van hem versmaeyt geweest? want God is goedertieren ende ⁶ 7 ontfermhertich, ende hy vergheeft in de daghen der tribu- ^{7 7-8}8latien de sonden, ende hy is een beschermer van alle de gene 9 die hem inder waerheyt soecken ende in hem betrouwen: 10 Maer wee der be-//ureesder herten, den wijfelaers ende ^{* 10} 11 gheueysden spotters, faem beuleckers, achterclappers, twist- ¹¹12makers ende libertinen, die meer de menschen ende cattij- ^{12 12-13}13uighe Princen dan Godt vreesen: die meer sorghe voor het 14 ertsche dan het eewich goet dragen: die meer soecken de 15 werelt dan God te behaghen, want sij soecken heuren God 16 ende hemel hier op dese werelt (die inder waerheyt beter 17 een helle genoempt mach wesen) want nymmermeer en sijn ¹⁷ 18 sij wel gherust, noch van herten noch van conscientien. Noch ^{18 18-19} 19 nymmermeer en hebben sijt al na heuren sin, want sij en ^19-1

15. dan God - T danGod

1 in dit leuen daer (= waar) wij onvolmaect sijn: In margine ‘2. Cor. 13.’ (in 2 Corinthiërs 13:5 dringt Paulus aan: ‘Onderzoekt uzelve of gij in het geloof zijt, beproeft uzelve’; het doel daarvan blijkt uit vs. 9b ‘en wij wensen ook dit, namelijk uw volmaking’)

2-3 ons hope: onze hoop

3 lijdende verduldichlyck: terwijl wij geduldig verdragen

4 veruolch: vervolging

5-6 ghedenckende dat wij.... gequelt worden: In margine ‘Sapi. 3. 1. Pet. 1. Rom. 8.2. Cor. 5.’ (het apocriefe Boek der Wijsheid 3:5, ‘Zij worden een weinig getuchtigd, maar veel goeds zal hen wedervaren; want God beproeft hen en bevindt dat zij Hem waardig zijn’; in 1 Petrus 1:6-9 wijst Petrus er op dat de gelovigen in hun geloof worden beproefd, ‘nu een weinig tijds, zo het nodig is, bedroefd zijnde door menigerlei verzoekingen’, ter verkrijging van de volkomen zaligheid; Romeinen 8:18, ‘Want ik houd het daarvoor, dat het lijden dezes tegenwoordigen tijds niet is te waarderen tegen de heerlijkheid die aan ons zal geopenbaard worden’; 2 Corinthiërs 5:1, ‘Want wij weten dat, zo ons aardse huis dezes tabernakels gebroken wordt, wij een gebouw van God hebben, een huis niet met handen gemaakt, maar eeuwig, in de hemelen’)
voor dat: voor hetgeen

6 God wil ons proeuen (= op de proef stellen): In margine, hoewel enkele regels te hoog, ‘Exod. 16. Deut. 8.’ (Exodus 16 geeft het verhaal van het manna en de kwakkels waarmee God Zijn volk in de woestijn spijzigde, dat de achtergrond vormt van de vermaning in Deuteronomium 8, waar aan de Israëlieten wordt opgelegd de 40-jarige tocht door de woestijn te herdenken, welke God hen deed maken ‘opdat Hij u verootmoedigde om u te verzoeken, om te weten wat in uw hart was, of gij Zijn geboden zoudt houden of niet’, maar waarbij Hij hen spijzigde met het manna en voor alle gebrek behoedde, zoals een vader doet met de zoon die hij kastijdt)

6-15 (vlg. pag. 1e kol.) God wil ons proeuen, ende hy sal ons.... so is hy ooc bermhertich: In margine, hoewel iets hoger dan het begin van deze passage, ‘Eccle. 2.’ (dit gehele stuk is een, soms letterlijke, soms vrije en vooral uitbreidende, weergave van het 2de hoofdstuk uit het apocriefe boek Ecclesiasticus of Spreuken van Jezus Sirach)

7 soo verre: mits; volstandich: standvastig

3 verouwen: verouderen, oud worden
ouermerct: overdenkt, gaat in gedachten na; alle die tijden: (hier in de zin van) heel het verleden

3-5 Ouermerct.... hoopten?: In margine ‘Psal. 3. Esa. 26.’ (Psalm 3:5, ‘Ik riep met mijn stem tot den HERE, en Hij verhoorde mij van den berg Zijner Heiligheid’; Jesaja 26:3, ‘Het is een bevestigd voornemen: Gij zult allerlei vrede bewaren, want men heeft op U vertrouwd’)

4 ofter: of er

5 hoopten: hoopte (enkelv.)

6 van hem versmaeyt geweest: door Hem verworpen geworden

7 ontfermhertich: barmhartig

7-8 tribulatien: beproevingen

* [M.7.r^o]

10 der beureesder herten: (datief) het bevreesde hart; wijfelaers: weifelaars, aarzelenden

11 gheueysden: huichelachtige; faem beuleckers: bevlekkers van eens anders goede naam, lasteraars; achterclappers: kwaadsprekers

12 libertinen: vrijdenkers

12-13 cattijuighe Princen: nietige vorsten

17 mach wesen: kan worden; nymmermeer: nooit

18 wel gherust: helemaal rustig

18-19 Noch nymmermeer en hebben sijt al na heuren sin: (dubbele ontkenning) en nooit hebben zij het helemaal zoals zij zouden wensen

19-1 want sij en aenmercken.... niet: In margine ‘Esa. 26.b.’ (Jesaja 26:10, ‘Wordt den goddeloze genade bewezen, hij leert evenwel geen gerechtigheid, hij drijft onrecht in een gans richtig land, en hij ziet de hoogheid des HEREN niet aan’)

[p. 350]

tekstkritische noten

1 aenmercken de heerlycheyt des Heeren niet. Wee den sondigen ¹ 2 lippen, de slapende handen, den sondaer die op twee weghen ^2-3 3 gaet: Wee den ongebondenen van herten, want sij en sullen ³ 4 niet beschermt worden, om dat sij niet en geloouen: wee 5 ooc die de lijdsaemheyt verloren, ende den rechten wech 6 verlaten hebben, ende na den crommen wech geweken sijn: ⁶ 7 wee heur want wat sullen sij doen als heur de Heer versoeken ⁷ 8 sal? Hierom laet ons alle die Heer vreesen, hem lief hebben, 9 hem betrouwen ende geloouich sijn, ende synen wille volgen, ⁹ 10 ende de dingen die hem behagelic sijn ondersoecken, onse ¹⁰ 11 herten tot hem bereyden, ende onse sielen voor sijn aen- ^11-1212schouwen verootmoedigen: laet ons hem lijdsamelick ver- ^12-1313beyden tot dat hy ons vertrooste, seggende, tis beter vallen ^{13 13-14} 14 inde handen der menschen, dan inde handen des Heeren, ^{14 (vor. kol.)-1} 15 want gelijck hy almachtich is, so is hy ooc bermhertich, dus 16 laet ons lijdsamich sijn, ende dat meer is, ons beroemen ^{16-5 (vlg. kol.)} 1 van het lijden ende den druck, // wel wetende dat druck ^{* 1} 2 lijdsaemheyt voortbrenght, lijdsaemheyt proeuinghe, ende ² 3 proeuinghe de hope, ende de hope en laet ons niet beschaempt 4 worden: want de liefde Gods is in onse herten deur den hey-5lighen gheest wtghestort.

6Aldus gaet ende treedt nv voorts in deuchden. Lieue broe- ^{6 6-11 (vlg. kol.)}7ders sterct v inden Heere ende inder macht sijnder crachten: ⁷ 8 trect ane de wapenen Gods, op dat ghy staen moecht teghen ⁸ 9 de listighe aenuechtinghen des duyuels, want wij en hebben 10 niet te campen teghen vleesch oft bloet, maer teghen de ^10-11 11 ouerste, teghen de Vorsten machten ende gheweldighe deser ¹¹ 12 werelt, de regenten der duysterheden deser eeuwen, teghen ¹² 13 de gheestelycke boosheden, teghen de boose gheesten der 14 locht onder den hemel. Hieromme nempt de gheheele wapen ¹⁴

1. druck, // wel wetende - T druck, // Wel wetende 4. de liefde Gods - T de liefdeGods 8-1. wapen Gods, - T wapenGods,

1 aenmercken: zijn opmerkzaam op

2-3 die op twee weghen gaet: (nl. die van God en die van de wereld; dus: die twee heren wil dienen)

3 den ongebondenen: de niet (aan God) verbondenen

6 na: naar

7 versoeken: beproeven

9 (hem) geloouich sijn: (in Hem) geloven

10 de dingen die.... ondersoecken: nagaan welke dingen Hem aangenaam zijn

11-12 voor sijn aenschouwen: voor Zijn aangezicht, voor Hem

12-13 lijdsamelick verbeyden: geduldig wachten

13 vertrooste: verlosse

13-14 tis beter vallen.... des Heeren: (dat is het omgekeerde van wat Jezus Sirach 2:22 zegt: ‘Wij willen liever in de handen des Heren vallen dan in de handen der mensen’. Vermoedelijk speelt hier Hebreeërs 10:31 Van der Noot door het hoofd: ‘Vreselijk is het te vallen in de handen des levenden Gods’. Intussen is door deze verandering het verband met de volgende zin over Gods barmhartigheid, die weer aan Jezus Sirach is ontleend, weinig logisch geworden)

14 (vor. kol.)-1 (laet ons) ons beroemen van: (laat ons) trots zijn op

16-5 (vlg. kol.) ende dat (= wat) meer is.. wtghestort: In margine ‘Rom. 5. Iacob. 1. Esa. 57.’ en bovenaan op fol. M. 7.v^o nogmaals ‘Rom. 5.a.’ (deze gehele zin is een citaat van Romeinen 5:3-5; Jacobus 1:2-3, ‘Acht het voor grote vreugde, mijn broeders, wanneer gij in velerlei verzoekingen valt, wetende dat de beproeving uws geloofs lijdzaamheid werkt’; Jesaja 57:15b, ‘Ik woon in de hoogte en in het heilige, en bij dien die eens verbrijzelden en nederigen geestes is, opdat Ik levend make den geest der nederigen en opdat Ik levend make het hart der verbrijzelden’)

* [M.7.v^o]

1 wel: goed, zeker

2 proeuinghe: (ik vat dit woord op als ‘ondervinding, ervaring’; de Franse versie vertaalt echter met ‘probation’, wat de Engelse weergeeft als ‘trial or probation’)

6 voorts: voort

6-11 (vlg. kol.) Lieue broeders....inden gheest: (dit gehele stuk is een vrijwel letterlijk citaat van Efeziërs 6:10-18a, waarmee dus het citeren van Efeziërs 6, dat met reg. 16 op pag. 346, li. kol., was afgebroken, weer wordt voortgezet)

7 sterct v.... crachten: In margine ‘Ephe. 2.’ (in Efeziërs 2:11-13 vermaant Paulus de Efeziërs te bedenken, dat zij vroeger heidenen waren in het vlees en zonder God in de wereld, ‘maar nu in Christus Jezus zijt gij, die eertijds verre waart, nabij geworden door het bloed van Christus’. De parallel is niet overtuigend, maar ik kan geen andere plaats vinden die hier bedoeld zou kunnen zijn. Of hebben wij te doen met een drukfout voor ‘Ephe. 6.’, waardoor dus gewezen zou worden op het gehele citaat van reg. 6-11 vlg. kol.?)

8 trect ane de wapenen (= delen der wapenrusting) Gods: In margine ‘Collo. 3.b.’ (in Colossenzen 3:12-14 wekt Paulus op om de Christelijke deugden ‘aan te doen’); staen moecht: kunt stand houden

10-11 de ouerste: de overheden

11 machten: (hier) gezagdragers; gheweldighe: machthebbers

12 regenten: regeerders; deser eeuwen: (enkelv!)

14 nempt: neemt; wapen: wapenrusting

[p. 351]

tekstkritische noten

1 Gods, op dat ghy moecht wederstaen inden quaden dage, ¹ 2 ende van alle quaet beschermt worden. Dus staet dan v len- ²3denen omgort hebbende met der waerheyt, ende v borste 4 bedect met den creeft der gherechticheyt, ende aen v voeten ^{4 4-5} 5 geschoeyt tot bereydinghe des Euangeliums des vredes. In 6 alle saken ende tijden: grijpt ende hout den schilt des gheloofs, ^6-10 7 met den welcken ghy alle vierighe pijlen des boosen vyants 8 van v weiren ende wtblussen condt. Neemt ooc den helm ⁸ 9 der salicheit, ende het sweert des gheests, dat is, d'woort 10 Gods, ende bidt ghestadelyck (in alle v aenuanghen) sonder ^{10-11 10} 11 ophouden, met bedinghe ende smeekinghe inden gheest. ¹¹ 12 ^* Sijt nerstich, cloeck, ende // vroom, sijt voorsichtich als ^{12 12-13} 13 serpenten, ende sonder valscheyt als duyuen. Weest nuchteren ^{13-2 (vlg. kol.)} 14 ende waect, want v wederpartye de duyuel (seyt S. Peeter) ^{14 (vor. kol.)} 1 gaet omme als eenen briesschenden Leeu, soeckende wien 2 hy verslinden sal. Hy soect duysent listen, duysent schalcke ² 3 aenslaghen, duysent valsche aenuechtinghen, duysent be-4drieghelycke beroeringhen, wederstaet hem, vast sijnde int ^{4 4-5} 5 ghelooue, ende verweert v teghen hem met dese wapenen ^5-6 6 hier voren verhaelt: staet vromelyck, ende versterct telcken ⁶ 7 v sielen met de alderbeste spijse: dat is, de heylighe schrifture, 8 dwoort Godts, op dat ghy als een vroom campvechtere, hem ⁸ 9 ende alle loose ende bedrieghelycke aenslaghen, nacht ende 10 dach moecht wederstaen. Dus siet dat ghy hem oft de boosheyt ^{10 10-11} 11 gheen plaetse en gheeft, maer wederstaetse: als hy v met list 12 onder tdecsel van wat goets yet voren brenct om v te be- ¹²13drieghen (ghelijck hy hem in eenen Engel des lichts ver- ^13-1414scheppen can) so proeft terstont oft den gheest wt Godt is, ¹⁴ 15 ghelijckmen tgout op den toetsteen proeft, alsoo proeft alle ^15-16 16 ingeuen oock op dwoort Gods, comet daer mede ouer een ¹⁶ 17 soo houdet voor goet, maer soudt in eenigher manieren daer ^{17 17-18} 18 teghen sijn, soo verdrijuet terstont van v, ende en laet gheen 19 quaet voornemen in v herte verwortelen, maer roeyet ter- ¹⁹20stont wte.

11. wederstaetse: als hy v - T wederstaetse als hy v 13. Engel - T Enggel

1 moecht: kunt

2 van (alle quaet): tegen

4 creeft: borstharnas

4-5 aen v voeten.... des vredes: zodanig geschoeid dat gij steeds gereed staat om het Evangelie des vredes te dienen en voor te bereiden (In margine ‘Ephe. 8.b. Psal. 131.a.’ Het eerste is een drukfout voor ‘Eph. 6.b.’, dat hier immers wordt geciteerd; Psalm 132 - nummering der Statenvertaling - vs. 3-5, ‘Zo ik in de tent mijns huizes inga, zo ik op de koets van mijn bed klimme, zo ik mijn ogen slaap geve, mijn oogleden sluimering, totdat ik voor den HERE een plaats gevonden zal hebben, woningen voor den Machtige Jakobs!’)

6-10 grijpt ende hout.... d'woort Gods: In margine ‘1. Cor. 1.a. Sapi. 5.’ (1 Corinthiërs 1:4-8, ‘Ik dank mijn God allen tijd over u.... dat gij in alles zijt rijk geworden in Hem, in alle rede en alle kennis.... alzo dat het u aan geen gave ontbreekt.... om onstraffelijk te zijn in den dag onzes Heren Jezus Christus’; in het apocriefe Boek der Wijsheid 5:16-21 is eveneens sprake van de wapenrusting en het zwaard Gods, maar daar rechtstreeks op Hem betrokken)

8 weiren: afweren

10-11 bidt ghestadelyck (= voortdurend).... inden gheest: In margine ‘Philip. 6.b.’ (Filippenzen 6 bestaat niet; bedoeld wordt wel Filippenzen 4:6, ‘Weest in geen ding bezorgd, maar laat uw begeerten in alles door bidden en smeken, met dankzegging, bekend worden bij God’)

10 in alle v aenuanghen: bij alles wat gij onderneemt

11 bedinghe: gebed

* [M.8.r^o]

12 nerstich: ijverig; cloeck: sterk (van geest); vroom: dapper

12-13 sijt voorsichtich... als duyuen: citaat van Mattheüs 10:16b

13-2 (vlg. kol.) Weest nuchteren.. verslinden sal: citaat van 1 Petrus 5:8 (In margine ‘1. Petri. 5.6.’, wat moet zijn ‘1. Petri. 5.b.’)

14 (vor. kol.) wederpartye: tegenstander

2 schalcke: listige

4 beroeringhen: gemoedsbewegingen

4-5 wederstaet.... ghelooue: citaat van 1 Petrus 5:9a

5-6 dese wapenen hier voren verhaelt: de hierboven vermelde wapenrusting

6 staet vromelyck: houdt dapper stand; telcken: telkens

8 vroom: dapper

10 moecht: kunt

10-11 Dus siet dat.... en gheeft: vgl. Efeziërs 4:27 (‘en geeft den duivel geen plaats’)

12 onder tdecsel: onder het mom; yet voren brenct: iets voor ogen stelt

13-14 ghelijck hy hem (= zich).... verscheppen (= herscheppen, veranderen) can: vgl. 2 Corinthiërs 11:14b (‘want de satan zelf verandert zich in een Engel des lichts’)

14 proeft: onderzoekt (ook in reg. 15)

15-16 alle ingeuen: elke ingeving

16 comet: komt het (nl. deze ingeving)

17 houdet: houdt het; soudt: zou het; in eenigher manieren: in enig opzicht

17-18 daer teghen: daarmee in strijd

19 verwortelen: wortel schieten; roeyet: roeit het

[p. 352]

tekstkritische noten

1God is ootmoedich, alder suyuerste, lanckmoedich, ghena- ¹2dich, bermhertich, sober, matelyck, ende goet. Vindy dattet ^{2 2-3} 3 ^* ingheuen eenichsins dese // teghen is so sijt des seker dat ³ 4 den gheest des Heeren niet en is, ende keerten met dese voor- ^{4 4-5}5schreuen wapenen van v. Sijt sober ende ootmoedich, ende ⁵ 6 sijt met luttel te vreden, ende en laet v niet verleyden van de ⁶ 7 ghiericheyt, rijcdom ende eere deser werelt, noch van de ⁷ 8 vleeschelycke wulpsheit ende wellusticheyt die alle werelt-9licke ende vleeschelycke menschen van wat state sij sijn ⁹ 10 bedrieghen, ende in lijden brenghen, ende om v daer beter ^10-11 11 af te trecken ende te beurijen, so merct wel aen ende ouerdenct ¹¹ 12 wel hoe ydel, onseker, snoode, ende bedrieghelyck sij sijn, ¹² 13 ende wat verdriet daer deur comt, want alle vleesch en is ^13-19 14 maer hoy, alle sijn cracht, deucht ende glorie en is maer ghe- ¹⁴15lijck een bloeme opt velt, het gras verdroocht ende de bloeme 16 verwelckt ende valt af. Iae alle Princen ende alle volcken ¹⁶ 17 sijn hoy (seyt Esaias.) Den gheest des Heeren blaest, sij die ¹⁷ 18 hoy sijn verdorren, ende heur bloeme valt af: maer sijn woort 19 blijft inder eewicheyt. Ghy laet Heere den menschen daer ^{19-3 (vlg. kol.) 19-20} 20 henen varen, heeft Dauid ghesongen, ghelijck eenen water-1stroom, oft als eenen droom, ende alle dinck verandert ghelijck 2 gras dat tsmorghens bloeyt ende des auonts afghemaeyt wort, 3 ende verdroocht. Den tijt ons leuens (seyt den seluen) is ^{3-5 3} 4 70. Iaer, oft comet tot 80. Iaren, soo is te meerder den erbeyt ^{4 4-5} 5 ende pyne. Wat is de mensche (singht de selue noch) wat is ⁵ 6 sijn schalckheyt ende vernuft? Het ghetal sijnder daghen is ⁶ 7 ten hoochsten 100. Iaer, ende duysent Iaren en sijn te-//ghen ^{* 7-8} 8 eewich te ghelycken, niet soo veel als een druppel waters by 9 de see Oceane, oft als een stofken sants by al het sant van ⁹ 10 Afriken, want dat soude een eynde moghen hebben, maer ¹⁰ 11 eeuwich duert altijt. Alle vleesch veroudert gelijck een cleet, ¹¹ 12 ende al watter ghemaect is oft ghesien wordt verualt metter ¹² 13 tijt: de generatie des vleeschs ende bloets is alsulcx dat deene ¹³ 14 geboren wordt, ende dander sterft: deen rijck nempt toe, ¹⁴ 15 ende dander gaet af. Wie quade dingen werct die sal daer ¹⁵ 16 mede wech ghaen: maer wel den mensche die in de wijsheyt ¹⁶ 17 goede dingen oeffent, ende met verstant ende voorsichticheyt ¹⁷ 18 heylighe dinghen verclaert. Dit hebben veel Heydensche ¹⁸

20 (vor. kol.) - 1. ghelijck eenen waterstroom, - T Ghelijck eenēwaterstroom, 3. (seyt den seluen) - T mist de haakjes 9-10. van Afriken, - T vāAfriken,

1 ootmoedich: goedertieren (Of bedoelt Van der Noot hier ‘nederig’, in parallellie met reg. 5?); alder suyuerste: in de hoogste mate (dus: volkomen) rein

2 matelyck: gematigd, zonder buitensporigheden

2-3 Vindy dattet.. teghen is: bevindt gij, dat de ingeving in enig opzicht met deze (eigenschappen) in strijd is

* [M.8.v^o]

3 des: daarvan; dat: dat het

4 keerten: weert hem

4-5 dese voorschreuen: de bovengenoemde

5 ootmoedich: nederig

6 van: door (ook in reg. 7)

7 ghiericheyt: begerigheid, hebzucht

9 state: rang of stand

10-11 om v daer beter af te trecken ende te beurijen: om uzelf daarvan des te beter los te maken en te bevrijden

11 merct wel aen: let er goed op

12 snoode: waardeloos

13-19 alle vleesch... inder eewicheyt: In margine ‘Esa. 40.’ (dit gehele stuk is een enigszins vrije weergave van Jesaja 40:6b-8; de toevoeging ‘Iae alle Princen ende alle volcken sijn hoy’ is samenvattend ontleend aan vss. 22-24)

14 hoy: hooi (‘gras’ zegt de Statenvertaling)

16 Princen: vorsten

17 den gheest des Heeren: (Oud-Testamentische uitdrukking voor) de wind

19-3 (vlg. kol.) Ghy laet Heere.... verdroocht: In margine ‘Psal. 90.’ (deze passage is een vrije weergave van Psalm 90:5-6)

19-20 daer henen varen: voorbijgaan

3-5 Den tijt ons leuens (= onze levensduur).... ende pyne: citaat van Psalm 90:10

3 den seluen: deze, hij (ook in reg. 5)

4 comet: komt het, als het komt

4-5 soo is te meerder.... pyne: dan is de moeite en inspanning des te groter

5 Wat is de mensche: In margine ‘Psal. 18.’ (bedoeld wordt ‘Psal. 8.’: Psalm 8:5, ‘Wat is de mens dat Gij zijner gedenkt, en de zoon des mensen dat Gij hem bezoekt?’)

6 schalckheyt: slimheid

* N.j.r^o

7-8 teghen eewich te ghelycken: vergeleken bij de eeuwigheid

9 de see Oceane: de zee die Oceaan genoemd wordt

10 Afriken: Afrika; moghen: kunnen

11 veroudert gelijck een cleet: vgl. Hebreeërs 1:11b (‘en zij zullen alle als een kleed verouden’)

12 verualt: gaat te niet

13 de generatie.... is alsulcx: de wijze waarop vlees en bloed (= de mens) wordt voortgebracht is van zodanige aard

14 deen rijck nempt toe: het ene rijk neemt (in macht en aanzien) toe

15 gaet af: vermindert

16 wech ghaen: (hier) sterven

17 oeffent: zich bezig houdt met

18 verclaert: (aan anderen) uitlegt, mededeelt

[p. 353]

tekstkritische noten

1 Philosophen ende wijse mannen deur natuerlyck verstant ¹ 2 wel connen beuroyen ende hebben de rijckdommen ende ² 3 hoocheden om de onrusten ende quaden dier deur comen ³ 4 versmaet, op dat sij den tijt die sij te leuen hadden ouer- ^4-55brenghen ende besteden mochten in deuchden ende wijsheden, ⁵ 6 met ruste ende vrede des gheests ende der herten.

7Cecilius Metellus een vroom Romeyns Capiteyn, en wilde noyt ⁷ 8 het Dictateurschap datmen hem gaf aenueerden, noch d'officie ⁸ 9 van Consul te sijne datmen hem presenteerde: segghende 10 dat hy met ruste ende vrede eten ende verteiren wilde dat ¹⁰ 11 hy met grooten erbeyt in de orloghe vercregen hadde. De ¹¹ 12 Philosooph Anatillus weygherde ende ontseyde tot drij reysen ¹² 13 toe het Prinschap van Athenen, seggende dat hy lieuer een ¹³ 14 ^* dienaer // van de goeden hadde te wesen, dan een castijder ¹⁴ 15 vande quaden. Nicodius en achte den schat niet met allen ¹⁵ 16 die hem den grooten Coninck Cyrus gaf, om hem in d'orloghe ^16-17 17 te volghen. Aristoteles verliet het goet onderhout ende ghe- ¹⁷18selschap van den grooten Alexander om wederomme te gaen 19 lesen de Philosophie in sijn schole. Appollonius Thianeus ¹⁹ 1 verliet ende verachte sijns Vaders lant, ende deur reysde 2 gheheel Asien om den Philosoph Hirarchus in Indien te gaen ² 3 versoecken. M. Curius verachte de Talenten gouts die hem ³ 4 de Samnites presenteerden, den wijsen Philosoph Crates (daer ^4-5 5 wij int eerste van desen onsen boeck af vermaent hebben) 6 wierp sijnen rijckdom inde zee, de inwoenders van d'Eylanden 7 genoempt Barales, wel verstaende de giericheyt heurder ghe- ⁷8bueren wierpen alle heuren schat, gout, ende siluer inde zee, 9 om dat heure ghebueren om die selue te crijghen heur gheen ⁹ 10 orloghe maken en souden. Inde teghenwordicheyt van den 11 Coninck Philips van Macedonien gherees op eenen sekeren ¹¹ 12 dach een vraghe onder die Philosophen die ontrent hem ¹² 13 waren op het punct van wat het meeste dinck der werelt is, ¹³ 14 waer op deen seyde dat het de Sonne was, ghemerct heure ¹⁴ 15 claricheyt die de ghantsche werelt verclaert. Een ander seyde ¹⁵ 16 dat de zee hem het grootste docht te wesen, om dieswille datter ¹⁶

9. van Consul - T vanConsul
4. Samnites - T Sannites 4-5. Crates (daer wij - T Crates, (daer wij 7. genoempt Barales, - T genoemptBarales,

1 deur natuerlyck verstant: (in tegenstelling tot de voorlichting door de Heilige Geest bij de Christenen)

2 wel: goed; beuroyen: begrijpen

3 hoocheden: hoge ambten; dier deur comen: die er het gevolg van zijn

4-5 ouerbrenghen: doorbrengen

5 mochten: konden

7 Cecilius Metellus: (ondanks de hulp van verscheidene classici is het mij niet gelukt over deze anecdote nadere bijzonderheden te vinden); vroom: dapper; Capiteyn: bevelhebber

8 d'officie: het ambt

10 verteiren: verteren, verbruiken; dat: wat

11 erbeyt: moeite, inspanning

12 Anatillus: ?? (als bij reg. 7); ontseyde: sloeg af; drij reysen: driemaal

13 Prinschap: (hier) archontaat

* N.j.v^o

14 hadde te wesen: wilde zijn

15 Nicodius: ?? (als bij reg. 7); niet met allen: helemaal niets

16-17 om hem te volghen: opdat hij hem zou volgen

17 Aristoteles: deze kwam in 343 v. Chr. aan het Macedonische hof als opvoeder van de jonge Alexander de Grote, bleef daar aanvankelijk ook na diens troonsbestijging in 336, maar keerde in 335 naar Athene terug; het goet onderhout: het kostelijk onthaal

19 lesen: les geven in; Appollonius Thianeus: Apollonius van Tyana in Cappadocië (± 50 n. Chr.) schonk zijn vermogen aan de armen en zwierf door Azië en Europa, waarbij hij ook Voor-Indië bezocht

2 Hirarchus: (bedoeld wordt) Iarchas (vgl. Philostratus' Leven van Apollonius van Tyana, II, 40 (83))

3 versoecken: bezoeken; M. Curius: (M. moet zijn M'.) Manius Curius Dentatus behaalde als Romeins consul in 290 v. Chr. een definitieve overwinning op de Samnites (Latijnse vorm van: Samnieten). Toen dezen hem trachtten om te kopen, weigerde hij: goud had hij niet nodig, aardewerk was voor hem voldoende, en hij regeerde liever over mensen die goud bezaten dan dat hij dit zelf in eigendom had

4-5 Crates (daer wij.... vermaent hebben): Crates, over wie wij in het begin van dit boek van ons hebben verteld (zie pag. 239, li. kol., reg. 6-10 en de daarbij behorende noot)

7 Barales: (bedoeld worden wel) Balearen (van de inwoners daarvan wordt door de Griekse historicus Timaeus meegedeeld, dat zij geen edele metalen toelieten, o.m. om zich te vrijwaren voor aanvallen van zeerovers); wel verstaende: goed kennende; giericheyt: hebzucht

9 om dat: opdat; die selue: deze

11 Philips van Macedonien: Philippus II van Macedonië (359-336 v. Chr.), vader van Alexander de Grote; gherees: kwam op

12 ontrent hem: in zijn nabijheid, in zijn gevolg, aan zijn hof

13 op het punct van: ten aanzien van; meeste: grootste

14 ghemerct: vanwege

15 claricheyt: licht; verclaert: verlicht

16 om dieswille datter: omdat er

[p. 354]

tekstkritische noten

1 meer waters alleene is inde werelt, dander van alle andere ¹ 2 dinghen tsamen is. Een ander seyde dat het den berch Olimpus 3 ^* was, wins hoochde deur de // wolcken strect. D'ander seyde ³ 4 dat den berch Athlas het grootste dinck der werelt was. Een ⁴ 5 ander seyde dattet den grooten ende gheleerden Poët Homerus 6 was die in sijn leuen soo vermaert was, ende na sijn doot so 7 beclaecht wert, datter seuen groote steden langhen tijt sware ^{7 7-9} 8 orloghe teghen malcanderen voerden, om sijn ghebeente voor 9 heylighe reliquien te hebben.

10Maer de wijste seyde, dat het grootste dinck dat meest ¹⁰ 11 gheacht behoort te worden, is een herte ende eenen moet dat ¹¹ 12 groote ertsche dingen versmaeyt. Seer veel deser ghelijcke ¹² 13 soude ick hier moghen by brenghen indien dat den tijt toeliet. ¹³

14Hebben dit Heydensche menschen ghedaen, hoe veel te 15 meer behoordent de Christenen te doen? Dus om v beter 16 van alle ydele ende snoode dinghen (die de menschen tot ¹⁶ 17 alle quaet brenghen) te trecken, ende om v voorts aen van ¹⁷ 18 ganscher herten tot den Heere te begheuen, so ghedenct de ^18-19 19 gramschappe ende den tijt der gramschappen ouer de dienaers 20 der werelt, des duuels ende des vleeschs, inde laeste dagen, 1 ende daer teghen den lieffelycken loon der dienaren Gods. ¹ 2 Den tijt loopt snellyck deur ende wordt verandert vanden ² 3 morghen tot den auont. Hierom weest wijs ende vreest God ^3-11 4 in alle dinghen, ende wacht v van sonden inde daghen der ⁴ 5 misdaden. De dwase menschen en mercken op de tijden ⁵ 6 niet: maer alle cloecke ende verstandighe kennen wijsheyt ⁶ 7 ende onderwijsinghe, en die de wijsheyt vint die salse // 8 achten ende prijsen. De wijse in woorden (seyt den wijsen ^{* 8-11} 9 man) hebben oock wijselyck gedaen, sij hebben de waerheyt 10 ende gherechticheyt bekent, ende sij hebben de byspraken ¹⁰ 11 ende ordeelen ghesocht. Hieromme trect v (wilt ghy voor ¹¹ 12 Gode wijs gheuonden worden) van de ydelheden deser werelt, ¹² 13 ende worpt alle vleeschelicke lusten ende qvade begheer- ¹³14lyckheden van v, want ist dat ghy de quade sinnelycheyt ¹⁴ 15 volcht, ende uwer sielen heure quade begheerten gheeft ende ¹⁵ 16 toelaet, soo sullen heur uwe vyanden ouer v verblijden. ¹⁶ 17 En stoort oft en quelt v daer in niet al siedy de boose hier ^{17-7 (vlg. kol.) 17} 18 dicmaels voorspoedich, geacht, weeldich en verheuen: noch ¹⁸

2. tsamen is. - T tsamen. 4. den berch Athlas - T den berchAthlas 17. om v voorts aen - T om voorts aen

1 dander: dan er

* N.ij.r^o

3 wins hoochde deur de wolcken strect: welks hoogte tot boven de wolken reikt; d'ander: weer een ander

4 dat den berch Athlas.... was: (deze berg werd immers geïdentificeerd met de Titan Atlas, die het hemelgewelf op zijn schouders torste)

7 beclaecht: betreurd

7-9 datter seuen groote steden.... te hebben: (Van der Noot overdrijft hier; van een oorlog is nooit sprake geweest, en bovendien ging het niet om Homerus' gebeente, maar om de eer zijn geboorteplaats geweest te zijn; de zeven steden die elkaar deze eer betwistten, waren Smyrna, Rhodos, Kolophon, Salamis op Cyprus, Ios, Argos en Athene)

10 meest: het meest

11 moet: gemoedsgesteldheid

12 versmaeyt: versmaadt; deser ghelijcke: dergelijks, van deze aard

13 moghen: kunnen; by brenghen: meedelen; indien dat: (indien dattet) indien het

16 snoode: waardeloze

17 te trecken: los te maken; voorts aen: voortaan

18-19 de gramschappe: (nl. de toorn Gods, zoals deze aan de hand van de Apocalypsis hierboven uitvoerig beschreven is)

1 daer teghen: in tegenstelling daarmee

2 loopt snellyck deur: gaat snel voorbij

3-11 Hierom weest wijs.... ghesocht: (deze passage is als het ware een korte samenvatting van de Spreuken van Salomo, ‘den wijsen man’ uit reg. 8-9. Vgl. bijvoorbeeld Spreuken 3:7b, ‘vrees den HERE en wijk van het kwaad’, en 3:13a, ‘Welgelukzalig is de mens die wijsheid vindt’)

4 van (sonden): voor

5 mercken: letten

6 cloecke: verstandigen

* N.ij.v^o

8-11 De wijse in woorden.... ghesocht: (dit is geen citaat, maar een zeer vrije bewerking van Spreuken 1:5-6 (‘Die wijs is, zal horen en zal in leer toenemen, en die verstandig is, zal wijzen raad bekomen, om te verstaan een spreuk en de uitlegging, de woorden der wijzen en hun raadselen’)

10 bekent: onderkend, erkend; byspraken: spreekwoorden, spreuken

11 ordeelen: uitspraken

12 gheuonden: bevonden

13 worpt: werpt

14 ist dat: indien; sinnelycheyt: begeerte

15 uwer sielen: (datief) aan uw ziel

16 heur: zich

17-7 (vlg. kol.) En stoort oft.... in deuchden: In margine ‘Psal. 37.’ (dit gehele stuk is een uitbreiding van Psalm 37:1-3a: ‘Ontsteek u niet over de boosdoeners, benijd ze niet die onrecht doen; want als gras zullen zij haast worden afgesneden, en als de groene grasscheutjes zullen zij afvallen. Vertrouw op den HERE en doe het goede’)

17 En stoort v niet: maakt u niet boos (‘en’ maakt met ‘niet’ deel uit van de ontkenning, en mag dus niet als voegwoord worden opgevat); siedy: ziet gij

18 dicmaels: vaak; weeldich: in overvloed en vreugde levend; verheuen: in hoge ambten gesteld

[p. 355]

tekstkritische noten

1 en benijt noch en veriont de godloose, wereltlycke ende ¹ 2 vleeschelycke lieden, Libertynen, Atheisten, Epicureen, Sar- ^{2 2-3}3dinapalen, ende dierghelycke, den corten voorspoet niet die 4 God heur hier op der eerden toelaet, want sij sullen haest ⁴ 5 inde verderfenisse vallen: sij sullen vergaen als eenen roock, 6 ende verslensen gelyck het gras des velts: maer betrout ghy ⁶ 7 op den Heere, ende gaet voorts in deuchden. Ick seg v mijn ^{7 7-9} 8 vrienden (spreect Christus selue) en vreest v niet voor dyen ⁸ 9 die dat lijf dooden, want de siele die God in sijn bewaernisse ⁹ 10 heeft en quetsen sij niet, dewelcke hy namaels tsamen met den 11 lichame sal doen versamen ende verrysen, om de eewige ¹¹ 12 blijschap inder eewicheyt te ghenieten ende te besitten: ende 13 daer teghen en sijn de boose die de godsalige veruolghen, ^{13 13-16} 14 ^* ghelijck nv doet Duc d'Alba met sijn//mede Tyrannen ^14-15 15 beulen der Papisten, niet anders dan een quaet ende schan-16delyck eynde te verwachten, hier op deser werelt ende hier 17 namaels d'eewighe verdoemenisse, ghelijck alle heur voor- ^17-1818uaders de Heydensce boose Tyrannen geuaren hebben. 1 Ghelijck Nero, Diocletianus, Dioscorus, Maximius, ende noch ¹ 2 eenen anderen Maximius die Iouianus toeghenompt was, ² 3 Maxentius, Licinius, Constantius, Phocas, ende veel andere ³ 4 so wel van voorleden tijden als in onse tijden, dwelcke onse ⁴

1. ende - T end 15. der Papisten, niet anders - T der Papisten niet anders
3. Constantius, Phocas, - T Constantius Phocas,

1 veriont: misgunt

2 Libertynen: vrijdenkers; Epicureen: (hier in de algemene zin van) genotzoekers

2-3 Sardinapalen: losbandigen (koning Sardanapalus van Assyrië zou in de 9de eeuw v. Chr. geregeerd hebben en geldt als het type van een losbandig en verwijfd vorst)

4 haest: weldra

6 verslensen: verwelken

7 voorts: voort

7-9 Ick seg v... dooden: In margine ‘Luc 12 a. Matt. 10.d.’ (Lucas 12:4a, dat hier geciteerd wordt; Mattheüs 10:28a geeft een paralleltekst. Ook het vervolg sluit nog bij deze teksten aan, maar wordt geheel met eigen woorden weergegeven)

8 en vreest v niet: maakt u niet bevreesd; dyen: degenen

9 dat lijf: het lichaam; bewaernisse: bescherming

11 versamen: zich verenigen

13 daer teghen: in tegenstelling daarmee

13-16 sijn te verwachten: hebben te verwachten

* N.iij.r^o

14-15 Duc d'Alba met.... Papisten: de Hertog van Alva met zijn medetyrannen, namelijk de beulen der Papisten

17-18 ghelijck alle heur.... geuaren hebben: zoals het al hun voorgangers, de boze heidense tyrannen, gegaan is

1 Nero: keizer van Rome van 54-68, berucht om zijn Christenvervolgingen, pleegde zelfmoord; Diocletianus: keizer van 284-305, eveneens een vervolger der Christenen, werd door een zware ziekte gedwongen afstand te doen van de troon, waarna hij nog tot 313 leefde; Dioscorus: bisschop van Alexandrië van 444-451 (dus eigenlijk geen ‘Heydensce’ tyran), steunde op de door hem beheerste synode van Efeze in 449 de ketterse Eutyches (zie over hem de noot bij reg. 6-7 op pag. 248, li. kol.) en liet o.m. diens aanwezige tegenstanders gruwelijk mishandelen. Tenslotte werd hij afgezet en stierf hij in ballingschap; Maximius: bedoeld is wel Maximianus Herculius, van 286-305 mede-keizer van Diocletianus, aan wiens Christenvervolgingen hij als zodanig medewerkte. (Ook bij de volgende namen moet telkens rekening gehouden worden met het voorkomen van medekeizers). Later trachtte hij nogmaals naar de macht te grijpen, raakte in gevangenschap van zijn schoonzoon Constantijn de Grote en werd tenslotte opgehangen in zijn kamer gevonden

2 eenen anderen Maximius: bedoeld is wel Galerius Maximianus, keizer van 305-311, die aan een langdurige zware ziekte stierf, welke de Christenen als een straf des hemels beschouwden voor de zware vervolgingen die zij van hem te verduren hadden gehad. Ten onrechte identificeert Van der Noot hem met keizer Flavius Jovianus (363-364), die zelf Christen was; toeghenompt: bijgenaamd

3 Maxentius: zoon van Maximianus Herculius, schoonzoon van Galerius Maximianus en zwager van Constantijn de Grote. Hij was keizer van 306-312. De overlevering volgens welke Van der Noot hem als Christenvervolger beschouwt, berust op een latere vervalsing der feiten, die hem tot het aartstype van de boosaardige tyran maakte. Hij verdronk in de Tiber na een nederlaag tegen Constantijn; Licinius: keizer van 308-324, wordt eveneens ten onrechte door de overlevering als verbitterde tegenstander van het Christendom aangeduid. In de voortdurende strijd met zijn zwager Constantijn leed hij tenslotte een definitieve nederlaag, kort daarop werd hij van hoogverraad beschuldigd en terechtgesteld; Constantius: bedoeld is wel Constantius II, zoon van Constantijn de Grote en na de dood van zijn beide broeders alleenheerser over diens rijk (353-361). Hij was een aanhanger van het Arianisme en liet zelfs Athanasius door een concilie veroordelen. Hij stierf bij het optrekken tegen een door opstandige troepen uitgeroepen tegenkeizer; Phocas: keizer van het Oostromeinse Rijk (602-610), berucht om zijn wreedheid, werd tenslotte van de troon gestoten en ter dood gebracht

4 voorleden: vroegere; dwelcke: hetgeen

[p. 356]

tekstkritische noten

1 tyrannen wel een verschricken behoorde te doen hebben, ¹ 2 en waren sij in heur boosheyt niet verhert ende versteent ² 3 deur het rechtuerdich ordeel Gods. ³

4Als wij dan het eynde deser booser Tyrannen sien, ende 5 daer teghen het goet eynde ende den troost die wij deur het 6 suyuer woort Gods hebben, so hebben wij groote orsake om 7 ons met een onwtsprekelycke blijschap in onsen staet te ver- ⁷8heughen ende den Heere met al onser herten te dancken 9 dat hy ons tot sulcken weldaet gheroepen heeft, ende ons ^{9 9-10} 10 weerdich kent iet om de rechtueerdicheyt te laten lijden. 11 Ende nv aldus wel gemoyt sijnde, nempt v cruys op uwen ^{11 11-13} 12 hals ende volcht Christum uwen Coninck ende hooftman ¹² 13 getrouwelyck na, ende om dit lichtelycker te doene, soo ver- ¹³14smaet (ghelijck hy gedaen heeft) alle ghierichheyt, werelts ¹⁴ 15 eere, ende vleeschelicke lusten ende begheerlyckheden, en 16 ghy sult beuinden dat het al veel lichter is den Heere te dienen, ¹⁶ 17 ^* dan der we-//relt slaue te sijn: want sijnen last is licht ende ^17-18 18 sijn jock is soete. Dus wordt versterct met den heylighen 1 gheest, ende en peyst noch en begheert niet met woorden ¹ 2 oft met wercken iet te doene dat hem mishaghelyck is, set 3 op hem al v hope ende betrouwen: ende ghy in v seluen ^3-4 4 vast wesende, laet hem sijn den doel, de pinne ende het wit ⁴ 5 daer ghi na schiet, de zee sterre, het compas, ende het seker ⁵ 6 teeken daer ghy op seylt, den wech daer ghy in wandelt, den 7 steen daer ghy op staet, den gront daer ghy op bout, de borcht ⁷ 8 ende tslot daer ghy v in betrout, het eynde daer ghy na trect, ⁸ 9 het goet dat ghy soect, het leuen dat ghy begheert, den troost 10 daer ghy om wenst, den schat daer ghy nae erbeyt, v glorie, ¹⁰ 11 volmaectheyt, al uwen troost ende al v betrouwen. Alsoo ^{11-7 (vlg. pag. 2e kol.)} 12 salt sijn dat v gheenderley misual en sal moghen beroeren: ¹² 13 noch water, noch vier, verlies van werelts eere, vrouwe, 14 kinderen, vrienden, van lant oft sant, neiringhe, oft berooft ¹⁴ 15 te sijne van huys en hof, van huysraet, ghelt, ende goet, 16 cleederen noch juweelen, versmaetheden, lachter, achterclap, ¹⁶ 17 vervolginghe, verbanninghe om sijnen naem gheschiedende.

6. woort Gods - T woortGods 12. uwen Coninck - T uwenConinck 16. den Heere - T denHeere
17. vervolginghe, - T vervoluinghe,

1 een verschricken behoorde te doen hebben: schrik behoorde aan te jagen

2 en waren sij niet: als zij niet waren; verhert: verhard

3 deur het rechtuerdich ordeel Gods: vgl. Johannes 12:40 (‘Hij heeft hun ogen verblind en hun hart verhard, opdat zij met de ogen niet zien, en met het hart niet verstaan en zij bekeerd worden, en Ik hen geneze’)

7 staet: toestand

9 sulcken: zulk een

9-10 ende ons weerdich kent.... laten lijden: en ons waardig oordeelt ons iets terwille van de rechtvaardigheid te laten lijden

11 wel gemoyt: welgemoed

11-13 nempt (= neemt) v cruys.... getrouwelyck na: vgl. Mattheüs 16:24b (‘Zo iemand achter Mij wil komen, die verloochene zichzelven, en neme zijn kruis op en volge Mij’)

12 Christum: (accusatiefvorm van) Christus

13 lichtelycker: gemakkelijker

14 ghierichheyt: begerigheid, hebzucht

16 al: in alle opzichten

* N.iij.v^o

17-18 want sijnen last.... soete (= aangenaam): In margine ‘Iere. 8.d. Matt. 11.d. 1. Ioan. 5.a.’ (geciteerd is hier Mattheüs 11:30; ‘Iere. 8.d.’ zal wel moeten zijn ‘Iere. 6.b.’: Jeremia 6:16, waarin een paralleltekst voorkomt van het onmiddellijk aan het geciteerde voorafgaande Mattheüs 11:29, ‘Neemt mijn juk op u.... en gij zult rust vinden voor uw zielen’; 1 Johannes 5:3b, ‘En Zijn geboden zijn niet zwaar’)

1 peyst: beraamt

3-4 ghy in v seluen vast wesende: terwijl gij (zodoende) in uw hart stevig staat

4 pinne: doelpin, doelwit

5 na: naar; zee sterre: poolster; seker: betrouwbaar

7 gront: grondslag, fundament; borcht: burcht

8 tslot: het kasteel; daer ghy v in betrout: waarin gij u veilig acht; het eynde daer ghy na trect: het doel waarheen gij u begeeft

10 daer ghy nae erbeyt: waarvoor gij u inspant

11-7 (vlg. pag. 2e kol.) Alsoo salt sijn.... vander liefden Gods trecken: (dit gehele stuk is geïnspireerd op Romeinen 8:38-39, ‘Want ik ben verzekerd, dat noch dood noch leven, noch.... ons zal kunnen scheiden van de liefde Gods, welke is in Christus Jezus onzen Here’)

12 gheenderley misual: generlei onheil, tegenspoed; moghen beroeren: kunnen schokken

14 vrienden: verwanten; lant oft sant: in cultuur gebracht of onontgonnen land; neiringhe: broodwinning, middel van bestaan

16 cleederen noch juweelen: (wij zouden hier in plaats van ‘noch’ eerder ‘ende’ verwachten); versmaetheden: smadelijke behandelingen (ook in reg. 3 vlg. kol.) (De hier beginnende reeks hangt niet meer af van ‘berooft te sijne’); lachter: smaad; achterclap: laster

[p. 357]

tekstkritische noten

1 En acht op de vlieghende Fortune, noch op de onsekerheyt ^{1-2 1} 2 ende veranderinghe der rijcken ende tijden niet, soo suldy ² 3 in ermoeden rijck sijn, in versmaetheden gheacht, in benaut- ³4heden vrij van herten, in droefheyt verheucht sijn inden Heere, ⁴ 5 Iae gheuanghen tusschen mueren, ende in boyen gheslaghen, sal ⁵ 6 ^* uwen gheest vrij ende vranck hemel ende eerde // deurwandelen. ⁶

7Hierom trect v herte van alle ertsche, vleeschelycke ende 8 verganckelycke saken, ende laet uwen gheest tot hemelsche 9 ende onuerganckelycke saken opghetrocken worden, soo suldy 10 deur den heylighen gheest herboren, ende met het woort Gods 11 versterct sijnde, eenen Microcosmus, dat is, een geheel werelt 12 op den cleynen voet, ghenompt moghen wesen. Ghy sult war- ^{12 12-13}13achtighe Christenen, Coninghen, ende Priesters sijn: achtende ^13-14 14 nochtans v seluen altijt cleyne ende onnutte knechten te wesen. ¹⁴

15Ghy sult gheluckich leuen, ghy sult in alle dinghen gherust 16 ende wel te vreden wesen, ghy sult v seluen kennen, ende ¹⁶ 17 sonder verdrayt ende onseker met allen winden te keeren ¹⁷ 18 suldy by v seluen blijuen, gheenderhande passie, nijdt, gram- ¹⁸1schap, anxt, oft pyne en sal v quellen oft letten, ghy sult ^{1 (vlg. kol.)} 2 alle boosheden van v verdrijuen, de ertsche dinghen en suldy 3 niet groot achten, want uwen geest ende uwe wandelinge sal ^{3-4 (vlg. kol.)} 4 inden hemel wesen, ende sult God ende sijn rijck soo nauwe ^{4 4-5} 5 ende wel bemercken dat ghy in uwer herten alle vergancke- ⁵6lycke saken verachten sult, niet en sal v hier moghen be- ⁶7roeren, ontstellen oft vander liefden Gods trecken: maer ^7-9 8 voortgaende van deucht tot deucht allenskens meer ende 9 meer, tot dat den Heere ghelieuen sal onse sielen wt dit ⁹ 10 sterffelyck lichaem te trecken, dan sullen wij hem aensicht ^10-11 11 aen aensicht volcomelyck aenschouwen. Tot welcker vol-// ¹¹12maectheyt ons wil brenghen den Almoghenden Heere, ende ^{* 12} 13 God de Vader ons Heeren Iesu Christi, deur ende inden ¹³ 14 naem des selfden synen eenigen wtuercoren Soons. ¹⁴ 15 Hem sy lof, glorie, prijs, eere, vreese, danck ende 16 grootmakinghe inder eewicheyt, ende alle ^{16 16-17} 17 goede gheloouighe rust, vrede in den hey-18lighen Geest, hier op der erden, ende 19 hier na het eeuwich leuen, deur 20 den seluen onsen Heere. ²⁰

21AMEN.

15. gheluckich - T gheluchich
11. aenschouwen. - T aenschouwI. 20. den seluen - T den selnen

1-2 En acht op - niet: bekommer u niet om (‘en’ maakt met ‘niet’ deel uit van de ontkenning en mag dus niet als voegwoord worden opgevat)

1 de vlieghende Fortune: de snel-wegvliegende Fortuna (godin van het wisselvallig geluk)

2 suldy: zult gij (ook in reg. 9, 18 en 2 vlg. kol.)

3 gheacht: geëerd

4 vrij: onbekommerd, blij

5 boyen: boeien

* [N.4.r^o]

6 vranck: vrij

12 op den cleynen voet: op kleine schaal; ghenompt moghen wesen: genoemd kunnen worden

12-13 Ghy sult Priesters sijn: vgl. Openbaringen 1:6a (‘die ons gemaakt heeft tot koningen en priesters Gode en Zijnen Vader’)

13-14 achtende te wesen: vgl. Lucas 17:10 (‘Alzo ook gij, wanneer gij zult gedaan hebben al hetgeen u bevolen is, zo zegt: Wij zijn onnutte dienstknechten, want wij hebben maar gedaan hetgeen wij schuldig waren te doen’)

14 cleyne: onbelangrijke

16 wel: zeer

17 sonder verdrayt (= op een dwaalspoor geraakt)... te keeren: vgl. Efeziërs 4:14a (‘opdat wij niet meer kinderen zouden zijn, die als de vloed bewogen en omgevoerd worden met allen wind der leer’); keeren: draaien, veranderen

18 by v seluen blijuen: u aan uzelf houden, uzelf blijven; gheenderhande: generlei; nijdt: haet, wrok

1 (vlg. kol.) pyne: leed; letten: hinderen, deren

3-4 (vlg. kol.) uwe wandelinge (= levenswijze).... wesen: vgl. Filippenzen 3:20a (‘Maar onze wandel is in de hemelen’)

4 ende sult: en gij zult

4-5 soo nauwe ende wel: zo nauwkeurig en goed

5 bemercken: aanschouwen

6 niet: niets; moghen: kunnen

7-9 maer voortgaende.... meer ende meer: (in deze vorm is de zin zeker corrupt. Waarschijnlijk is er iets weggevallen, b.v. ‘suldy allenskens meer ende meer voorderen’ = zult gij allengs meer en meer vorderen. Vgl. de Franse versie, O.iij. v^o, ‘ains allant de bien en mieux, profiterez peu à peu’)

9 tot dat: totdat het

10-11 aensicht aen aensicht: van aangezicht tot aangezicht (vgl. 1 Corinthiërs 13:12b, ‘alsdan zullen wij zien aangezicht tot aangezicht’)

11 welcker: (datiefvorm) welke

* [N.4.v^o]

12 wil: (conjunctief-vorm) moge willen

13 ons Heeren Iesu Christi: (genitief-vorm) van onze Heer Jezus Christus; deur: ter wille van (ook in reg. 19)

14 des selfden... Soons: van deze Zijn enige, uitverkoren Zoon

16 grootmakinghe: verheerlijking

16-17 alle goede gheloouighe: (datief-vorm) aan alle goede gelovigen

20 den seluen: deze

Tot den Leser. 6. wtlegghen, - T wtlegghen 8. voorsichtichlyck - T voorsichstichlyck.

3-4. Onwetenheyt. - T Onwetenheyt,
3. der ghenaden heeft - T der ghenaden, heeft 6. voortghebracht - T voortghebrach 10. Papen. - T Papen,