Memoires 1998-B

[p. 7]

Inleiding

In de periode dat het ‘dossier’ Oltmans speelde, werkte ik al lange tijd bij een klein, zeg maar mini-bureau dat onder andere wob-zaken afwikkelde; daar is het hele verhaal min of meer ontstaan. Ik was assistent van het hoofd van het bureau en er was een persoon voor secretariële ondersteuning en dat was het zo'n beetje.

In 1998 was ik al weg bij dat bureautje, maar volgde alles nog wel en ik sprak de heer Peter van Velzen, mijn voormalige chef, ook nog regelmatig. Van Velzen was juridisch onderlegd, zeer geschoold en recht in de wob-leer. Hij deed er alles aan om deze wet zo strak en goed mogelijk uit te voeren. Ik assisteerde hem daarbij en wist goed de weg in de archieven van het ministerie, wat toen ook al een zeldzaam ‘asset’ was.

Ik ben later, na een periode bij het bureau van de Secretaris-Generaal te hebben gewerkt, betrokken geraakt bij de bekendstelling in het buitenland van de ‘Maror-gelden’, financiële compensatie aan de Joodse gemeenschap en ‘het gebaar’ aan de Indische gemeenschap, vanwege onregelmatigheden en onrecht hen aangedaan na de Tweede Wereldoorlog. Daarna ben ik de diplomatieke dienst ingegaan en heb gediend in Berlijn, Saigon, China, Djakarta en als laatste post Tokio, tot einde 2019.

Met een wob-verzoek begon het allemaal; als jonge ambtenaar werd ik met de behandeling ervan belast, althans met het zoekwerk naar de documenten. Uiteindelijk kreeg Willem Oltmans een omvangrijke collectie documenten uit het bz-archief te zien over hemzelf en zijn werkzaamheden in het buitenland. Dit waren voornamelijk de dossiers uit het departementsarchief (het Haagse deel van het archief van het ministerie van Buitenlandse Zaken). Erna kwamen er mondjesmaat kleinere dossiers bij van onze ambassades in het buitenland die natuurlijk een soort communicerend geheel vormen met het departementsarchief, maar vaak aanmerkelijk minder informatierijk waren, in Den Haag werd immers het beleid gemaakt of kwam alles bij elkaar. Deze ambassadedossiers waren niet altijd makkelijk terug te vinden. Daar waar op het departement sprake was van professionele en structureel goede archiefvorming, was dat op de ambassades en consulaten niet altijd het geval.

[p. 8]

Het was lastig uit te leggen, intern, maar vooral ook aan Willem Oltmans zelf, dat er soms iets niet (meteen) te vinden was of, en dat was nóg lastiger te accepteren voor Oltmans, dat er geen papieren over zijn bezigheden aanwezig waren of bewaard waren gebleven, of in elk geval niets belastend in zijn ogen. Hij redeneerde zoals minder ervaren onderzoekers gebruikelijk plegen te doen: als het door mij bedachte document niet aanwezig is, dan is het vernietigd of heeft iemand het verstopt, want het kán niet zo zijn dat een door mij gewenst document niet bestaat... dat is altijd lastig uitleggen dan.

Ik was een beginnend ambtenaar destijds; maar als junior medewerker van het kleine bureau wob zat ik wel bij de zittingen van de bezwaarschriftencommissie die op het ministerie werden gehouden. Na een van de zittingen zag Oltmans mij in mijn kamer zitten en sprak me spottend aan met ‘excellentie’. In het voorbijgaan zei hij ook voor mij duidelijk verstaanbaar ‘je moet die diplomaten altijd stroop om de mond smeren, daar kicken ze op’ of woorden van gelijke strekking. Maar ik was nog geen diplomaat, laat staan een ‘excellentie’ Dat woord werd trouwens al jarenlang niet meer gebruikt op het ministerie, ook niet voor de minister, dus werd het eerder als azijn (of ironie) dan als stroop ervaren.

Nadat de wob- en de daarmee samenhangende bezwaarprocedures waren afgerond werden alle beschikbare dossiers aan Oltmans ter inzage gegeven. Het vervulde hem met grote verontwaardiging. Oltmans ging altijd uit van kwade trouw en hij richtte zijn toorn op het gehele ministerie. Het kan heel goed zijn dat in de jaren 50 en 60 men op een manier reageerde op ‘buitenstaanders’ zoals Oltmans schetste; echter in de jaren na 1970 was er een wezenlijke verandering; ook het ministerie vormde een afspiegeling van de samenleving en er werd geheel anders gereageerd op verzoeken en openbaarheid; de hele wob is daar natuurlijk een voorbeeld van.

Maar Oltmans vroeg steeds maar weer om meer stukken want er móést, zoals ik al eerder heb uitgelegd, in zijn ogen gewoon meer zijn...

Door de verkregen documenten zwol de stroom aan brieven en faxen, een medium waar Oltmans veel gebruik van maakte, aan en werden de ingenomen stellingen en ‘eisen’ steeds radicaler. Het werd een grotere zaak dan de gebruikelijke wob-verzoeken. Oltmans mobiliseerde en verkreeg veel persaandacht en dat werd in de loop van de hele procedure niet minder. Soms vormden de uit-

[p. 9]

barstingen van Willem Oltmans een beetje een vrolijke noot; maar men besefte maar al te goed dat Willem Oltmans veel lawaai kon maken en dat velen zijn kant hadden gekozen. Toch werden in mijn beleving al zijn verzoeken netjes of zo goed als maar mogelijk was gehonoreerd of beantwoord.

Oltmans eiste geld van het ministerie voor de naar zijn mening onheuse en onjuiste daden jegens zijn persoon. Met name oud minister Luns had een hoofdrol gespeeld bij het hem hinderen in zijn werk en door het uitbrengen van geheime instructies aan ambtenaren om hem dwars te zitten. Volgens Oltmans was dat, al die jaren later, nog steeds zo. Hij ging ervan uit, nee wist 100% zeker, dat de houding van het ministerie niet veranderd was.

Op het departement werd dat met enigermate lede ogen aangezien. Het was een lastig dossier. Niemand had zin om z'n handen eraan te branden. Tegelijkertijd slaagde Oltmans er wel in het naar andere niveaus te tillen: de publiciteit bespelen. Journalisten namen het niet zelden op voor hun vakbroeder, of men nu wel of niet met Oltmans door een deur kon.

Om de impasse te doorbreken trok ik op zeker moment de stoute schoenen aan. Ik nam een ongebruikelijke stap in het erg hiërarchische Buitenlandse Zaken van destijds. Ik ging op eigen houtje te rade bij een van de belangrijkste politieke adviseurs van die tijd de heer Paul Polak. Ik legde hem mijn visie voor, namelijk dat dit niet een louter juridisch probleem was, maar dat er ook andere, misschien zelfs belangrijker elementen aan kleefden. Ik stelde onder meer een onafhankelijk historisch onderzoek voor. Polak was bereid mee te denken, maar gaf aan dat het gedragen moest worden door ambtelijk bz. En dat bleek niet het geval. Uiteindelijk schatte Polak in dat deze weg kennelijk op te veel weerstand zou stuiten. Hij vertelde dat mijn conceptvoorstel en bijhorende notitie niet door de ambtelijke molen zou raken; en dus geen zin had.

De procedures gingen dus door en er kwam maar geen einde aan. Het bureau wob kreeg ook een taak in het begeleiden van degenen die bij de Haagse rechtbank opgeroepen werden voor het voorlopige getuigenverhoor. Het werd een eindeloze sleep aan zeer bekende en minder bekende personen. Max van der Stoel was er een van. Hij was toen hij bij een zitting aanwezig was zeer verontwaardigd dat hij in een Nederlandse rechtszaal zo onheus door Oltmans werd bejegend. Stamelend en ontdaan kwam hij naar buiten.

[p. 10]

Uiteraard speelt de landsadvocaat een grote rol in dit soort zaken en er was dan ook veel overleg met zijn bureau. Dat was een grote belasting voor het minibureautje waar ik werkte. Toegegeven, ‘never a dull moment’ want elke brief of fax van Oltmans bevatte wel een (al dan niet verstopt) dreigement, of een karakterisering van collega's of anderen die op het randje waren of er net over. Er zat een zekere humor in die aan het hilarische grensde. Ook Secretaris-Generaal Bot kwam wel eens lachend een nieuwe fax van Oltmans brengen waar met name collega Van Velzen het soms in moest ontgelden als ik me niet vergis. Desondanks gingen we gewoon verder met het werk en gingen op de verzoeken van Oltmans zo goed mogelijk in.

In de Memoires zien we meerdere kanten natuurlijk. Naast de bekend voorkomende tirades en uitbarstingen ook een menselijke kant van Oltmans, gevoelig, misschien zoekend en een beetje onzeker soms over zijn medische problemen die hij zo vrijuit beschrijft. Wij kenden die in het geheel niet destijds. Maar naar buiten toe was hij steeds de ‘grand seigneur’ die door de lelijke overheid altijd was dwarsgezeten. Ondanks het venijn in onze richting, was voor mij en mijn collega's nooit aan de orde om Oltmans niet te geven waar hij volgens onze inschattingen recht op had. Vele zoekuren zijn besteed aan de verzoeken van Oltmans. Destijds stond er 12 kilometer archief in de depots van het Ministerie in Den Haag. Een niet geringe opgave dus om de steeds maar meer vragende Oltmans te accommoderen door óf het verzoek te honoreren door de dossiertjes die nog restten op te sturen, óf hem ervan proberen te overtuigen dat er niets was of slechts een heel klein mapje. Dat kon en wilde Oltmans niet geloven en dan ontstak hij in een van zijn en voor ons inmiddels bekende tirades en uitbarstingen.

Tegen deze achtergrond werden de zittingen van de Rechtbank van Den Haag gehouden. Langzaam maar zeer zeker ontstond er door toedoen van Oltmans zelf een web van medestanders, politici, journalisten en bekende Nederlanders die er zeker van waren dat alles wat Willem Oltmans te zeggen had wel zo'n beetje klopte en rechtgezet zou moeten worden. Iedereen was ervan overtuigd dat hij onrechtvaardig was behandeld en dat het tot op de huidige dag doorging. Dat maakte het leven ‘op de werkvloer van hoog tot laag niet eenvoudiger en de zaak groeide maar door en door. Er was ook een begin van irritatie merkbaar bij de politiek. Dat zou uiteindelijk leiden tot een doorbraak, een schikking via de instelling van een arbitragecommissie en een royale schadevergoe-

[p. 11]

ding. Over deze uitkomst kan iedereen denken wat hij wil. De zaak was tot een einde gekomen, en dat was voor velen een opluchting. Voor mij was het een bijzondere en leerzame tijd waar ik mijn hele latere diplomatieke loopbaan profijt van heb gehad.

Ton van Zeeland

Met grote dank aan Bert van der Zwan, hoofd van de historische eenheid van het Ministerie van Buitenlandse Zaken