Memoires 1999-B

[p. 7]

Inleiding

Het zwarte schaap

In 1999 kreeg ik een verzoek van de vara om een nieuw programma op te zetten. Het had al een titel: Het zwarte schaap. Op een half A'4tje stond een schets van wat bedenker Jan van Friesland voor ogen had: hij wilde mensen die letterlijk uit de maatschappelijke kudde waren gestoten in debat brengen met hun tegenstanders. Het moest gaan over eenlingen die eenzaam strijdend tegenover de massa stonden, maar niet per definitie ongelijk hadden. Ik zag dat format wel zitten en maakte een lange lijst met potentiële gegadigden. Willem Oltmans stond bovenaan. Indertijd lag dat voor de hand, want Oltmans werd door velen als een querulant gezien, een ruziemaker die herrie zocht met iedereen die het niet met hem eens was of hem te kritisch ondervroeg. Maar tegelijkertijd waren er sterke aanwijzingen dat hij gelijk had; hij kreeg het alleen niet. Een uitermate geschikte persoon voor ons programma.

Eind jaren '90 sleepte de rechtszaak die Oltmans tegen de Staat voerde eindeloos voort en kwam er maar geen uitspraak, ook al was inmiddels wel duidelijk dat de Staat hem eindeloos lang had tegengewerkt. Dat maakte hem verbitterd waardoor hij steeds harder om zich heen ging slaan. In zijn woedeaanvallen leek Willem Oltmans geen enkel onderscheid meer te maken tussen zijn echte vijand, de Nederlandse Staat, en de mensen die hem steunden. Allemaal kregen ze de wind van voren als zij zich in zijn ogen misdroegen.

Neem Hans Verploeg, de secretaris van de nvj. Deze vakbond van journalisten financierde jarenlang de processen die Oltmans voerde tegen de Staat en dat had de nvj honderdduizenden guldens gekost. Denk maar niet dat dit op enige dankbaarheid van Willem Oltmans kon rekenen, nee eerder het omgekeerde. Hij nam het hen kwalijk dat ze niet nog meer moeite deden om die ‘klootzakken’ aan de paal te nagelen, negeerde vervolgens schriftelijke afspraken en gooide alle vertrouwelijke informatie gewoon op straat. De druppel die de emmer voor de nvj deed overlopen, was dat Oltmans de inhoud publiceerde van de schikking die de Staat aanbood en daarmee een zorgvuldig voorbereid schikkingsbod om

[p. 8]

zeep had geholpen. Tegen dagblad Trouw zegt Hans Verploeg: ‘Je kunt niet bemiddelen als de ene partij de ander direct weer onderuithaalt.’ De ruzie die daarop volgde, leidde ertoe dat de nvj haar steun aan Willem Oltmans introk.

Wie bij Willem Oltmans zelf te rade gaat en zijn Memoires erop naslaat, leest een andere lezing over de breuk. Het begon ermee dat de nvj volgens Oltmans de neiging vertoonde akkoord te willen gaan met een deal die veel te laag zou uitvallen, omdat de Staat de periode in Zuid-Afrika en daarna niet meetelde in de vaststelling van het schadebedrag. Maar de echte oorzaak van de breuk ontstond toen Oltmans erachter kwam dat de nvj samen met bemiddelaar Gijs van der Wiel, de oud-directeur van de rvd, in alle stilte overleg voerde met landsadvocaat Den Hertog. De vakbond van journalisten die voor zijn recht hoorde te vechten, voerde buiten hem om besprekingen met de vijand. Oltmans ontplofte en gooide alles naar buiten. Maar dit verhaal haalde de kranten van toen niet. En zo werd eens temeer dat beeld van Oltmans bevestigd als de man die altijd ruzie maakte. Oltmans, de querulant.

Later is de ruzie tussen Willem Oltmans en de nvj weer bijgelegd, maar mij leerde deze en de vele andere ruzies rondom Oltmans dat we in Het zwarte schaap niet de echte vijanden van hem moesten uitnodigen, maar zijn vrienden. Dat is veel interessanter, want de ruzies met zijn vrienden toonden zijn wanhoop aan, zijn verbittering over het feit dat hem geen recht was gedaan, dat hij woonde op een piepklein kamertje op driehoog in een verwaarloosde woonkazerne en moest leven van een paar honderd gulden per maand. En dat ook zijn beste vrienden hem niet konden helpen, hoe hard ze ook riepen dat te doen.

We nodigden Hans Verploeg uit en nog een zestal andere gasten. Allemaal mensen die Oltmans en diens strijd tegen de Staat toegedaan waren. Een van hen was oud-Kamerlid Piet Stoffelen die jarenlang had geijverd om een schikking te treffen met Oltmans. Hij werd ongewild de hoofdrolspeler in het programma en de kop van jut van Oltmans. Op een goed moment zei hij tegen Oltmans dat het grotendeels aan hemzelf lag dat die schikking nog niet rond was. Want bij het minste of geringste maakte hij mensen voor rotte vis uit. Wat er vervolgens gebeurde, was te voorspellen: Oltmans barstte in een woedende tirade los: ‘Wat zou u doen als u van 1956 tot 1999 genaaid en getreiterd was? (...) Voor mijn part betalen ze nooit, maar ik zal nooit buigen voor smeerlappen. (...) Toen Melkert in 1994 minister van sociale zaken was heb ik hem gesmeekt: mag ik alstublieft in de aow.(...) Maar de PvdA deed niets, meneer Stoffelen. Melkert heeft nooit iets van zich laten horen. Dat is nu een kroonprins van de sociaaldemocratie!’ En zo

[p. 9]

ging het nog even door en Piet Stoffelen zat erbij en was duidelijk aangedaan. Maar aan het eind van de uitzending hervond hij zichzelf en zei: ‘Oltmans heeft zozeer gelijk dat ik vurig hoop dat deze zaak snel wordt opgelost. Ik vind het verschrikkelijk voor Oltmans.’

Later bleek dat hij de daad bij het woord had gevoegd en naar Melkert is gestapt om aow voor Oltmans te bewerkstelligen. En deze keer lukte het wel, althans als de je de kranten uit die tijd moet geloven zoals dagblad Trouw dat kopte: ‘Oltmans krijgt alsnog aow dankzij tv-programma’. Helaas voor Oltmans was dit niet waar, want Willem kreeg zijn eerste aow pas na de afwikkeling van de arbitrage, dus toen het eigenlijk niet meer nodig was. Maar dat is, bij mijn weten, nooit in de kranten gekomen.

Er lagen enkele weken tussen de opname en uitzending van Het zwarte schaap. In die periode was Willem Oltmans woedend op mij; ik had hem genaaid, hem in dit waardeloze programma gelokt, hem belachelijk gemaakt. In een stel woedende brieven aan de vara verweet hij mij van alles en nog wat en drong aan op mijn ontslag.

En toen kwam de uitzending van Het zwarte schaap. Na afloop werd de vara overstelpt door telefoontjes van kijkers die hun steun wilden uiten voor Willem Oltmans en iets voor hem wilden doen. En in de dagen erna stroomden er honderden, duizenden brieven binnen, allemaal steunbetuigingen. Zoiets hadden we maar zelden meegemaakt en ook niet verwacht. De uitzending met Willem Oltmans had duidelijk iets losgemaakt bij mensen.

Het is misschien wat aanmatigend, maar achteraf bezien heb ik de neiging te zeggen dat de uitzending een keerpunt was in de strijd van Willem Oltmans voor genoegdoening. In plaats van eindeloos doorprocederen voor de rechtbank kwam er een arbitragecommissie onder leiding van Pierre Vinken die vaststelde dat Oltmans 8 miljoen gulden schade had opgelopen door de tegenwerking van de overheid. Alle partijen hadden zich op voorhand gecommitteerd aan het besluit van de arbitragecommissie en Willem Oltmans ontving derhalve zijn miljoenen. Hij betaalde er de advocaatkosten mee, kocht een appartement aan het Singel, en een Steinway-vleugel. Zo werd Willem Oltmans weer de heer van stand die hij in wezen was. Onze relatie herstelde zich en Willem en ik werden opnieuw goede vrienden.

Lang heeft hij niet kunnen genieten van zijn nieuwe leven, want Oltmans werd ziek en begreep dat hij dood zou gaan. Ik stelde hem voor om zich nog een keer te laten interviewen door Theo van Gogh. Ze kenden elkaar uit de tijd dat Theo en ik samen-

[p. 10]

werkten aan een tv-serie over het leven van Willem Oltmans. Die serie is nooit uitgezonden omdat geen enkele omroep het wilde. Eén gek teveel, zei een omroepdirecteur ooit tegen me. Pas na beider dood wilden alle omroepen het verhaal hebben.... Tja. Tijdens de wekenlange interviews raakten ze op elkaar gesteld. Geen wonder, want ze leken op elkaar in hun kijk op de wereld en in de wijze waarop ze conflicten wensten te beslechten. Beiden deden dat op zo'n hoge toon dat de vorm het zicht op de inhoud ontnam. Dat lawaai deed Theo noch Willem goed en beschadigde uiteindelijk hun reputatie, maar ze konden er niet mee ophouden. Voor Theo was het vrije woord heilig en moest alles gezegd kunnen worden. En voor Oltmans moest de waarheid, zijn waarheid, ten koste van alles worden verdedigd.

Willem stemde in met het interview, ‘zolang we het niet over de dood hebben’. Een paar dagen later vond het gesprek plaats en de eerste vraag van Theo was: ‘Willem, ben je bang voor de dood.’ Er volgde geen woedeuitval, maar een prachtig gesprek dat onmiddellijk na zijn overlijden op 30 september 2004 werd uitgezonden. Vijf weken na de dood van Willem Oltmans, op 2 november 2004, stierf Theo van Gogh; hij werd vermoord. En zo overleden ineens en kort na elkaar de meest kleurrijke journalist en misschien wel de beste interviewer van Nederland. Wat een gemis!

Rens Broekhuis