Memoires 2000-A

[p. 7]

Inleiding

Oltmans, Buitenlandse Zaken en de integriteit van het Openbaar Bestuur

In de wereldgeschiedenis is het een minuscule kwestie. Maar omdat de zaak raakte aan de integriteit van het openbaar bestuur in Nederland vond ik het belangrijk om in 2000 de knoop door te hakken in het - te lang - slepende conflict tussen Willem Oltmans en de Nederlandse Staat.

Ik kende Oltmans niet persoonlijk en had mij nooit verdiept in zijn venijnige opinies over het Nederlandse buitenlands beleid in het algemeen en dat inzake Indonesië en Nieuw-Guinea in het bijzonder. Maar - het lijkt een wonderlijke speling van het lot - ik had wel een beeld van de impact die de kwestie Nieuw-Guinea en de rol van de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken, Jozeph Luns, had op de Nederlandse politiek en vooral op het kabinet De Quay.

Ik was toen nog een schooljongen. Maar mijn vader maakte deel uit van dat kabinet, als minister van Volkshuisvesting. Niet bepaald een portefeuille met raakpunten met buitenlands beleid. Bovendien was dat het exclusieve domein van Luns. Maar er kwam een moment waarop zelfs mijn vader, die zijn handen vol had aan het woningbouwbeleid, zich ging opwinden over een zaak van buitenlandse politiek: de kwestie Nieuw-Guinea.

Het Nederlandse buitenlands beleid was Luns' beleid. En Luns was, diep in zijn hart, een kolonialist. Nieuw-Guinea was het laatste restje van ons koloniale rijk van Insulinde. De Nederlandse regering wilde dat onder zware druk van Luns, met de publieke opinie aan zijn kant, met alle middelen verdedigen. Ook toen het Luns zelf steeds duidelijker moet zijn geworden dat Amerika ons daar niet in zou steunen. De Nederlandse regering stuurde een legertje van 5.000, deels dienstplichtige, militairen naar de andere kant van de wereld om een gebied van 323.000 km² te beschermen tegen Indonesische infiltraties.

Voor het koude-oorlog-beleid van het State Department was het Indonesië van Soekarno veel belangrijker dan de zeer loyale, maar kleine bondgenoot Nederland. De pleidooien van Luns maakten geen enkele indruk. Zeker niet op Robert Kennedy, de broer van

[p. 8]

de Amerikaanse president, die in februari 1962 een kort bezoek aan Den Haag bracht. ‘Bij de betrokken ministers naderde ook jaren later de bloeddruk ongezonde hoogten wanneer zij binnenskamers vertelden over het bezoek van Robert Kennedy aan Nederland op 25 februari 1962,’ schreef Albert Kersten later in de Volkskrant. Ik kan dat uit eigen waarneming bevestigen. Mijn vader, een gematigd en altijd hoffelijk man, verklaarde thuis razend dat Kennedy ‘een vlerk’ was. Hij heeft die mening nooit bijgesteld. In augustus 1962 werden de leden van het kabinet De Quay teruggeroepen van vakantie. De regering legde zich neer bij de politieke realiteit; de minister-president kondigde in een tv-toespraak aan dat Nederland het bewind over Nieuw-Guinea zou overdragen aan de Verenigde Naties.

In dat klimaat is het wel te begrijpen dat het pro-Soekarno standpunt van Willem Oltmans, luidkeels uitgedragen in zijn bekende provocerende stijl, het effect van een rode lap op een stier had. Vooral op Luns en in zijn kielzog de diplomaten waarover hij heerste. Ook na de onvermijdelijke overdracht van Nieuw-Guinea bleef er voortdurend ergernis over het gedrag en de uitlatingen van dit bête noire. Een ergernis die, naar later zou blijken, zich uitte in regelrechte tegenwerking.

De juridische gevechten waartoe deze tegenwerking heeft geleid, zijn elders al uitvoerig uit de doeken gedaan. Vooral Oltmans zeer vasthoudende, veelgeplaagde advocaat, Ellen Pasman, heeft daar in haar boek Oud zeer minutieus verslag van gedaan.

Deze erfenis van Luns werd mijn verantwoordelijkheid nadat ik in 1998 was aangetreden als minister van Buitenlandse Zaken. Er was al een zekere dooi ingetreden in de relatie met het departement. Zo was het gelukt Oltmans op de lijst van geaccrediteerde journalisten te krijgen bij het staatsbezoek van koningin Beatrix aan Rusland in december dat jaar. Maar dat bezoek werd op het allerlaatste moment door de Russen afgeblazen. Oltmans had toen al tweemaal een voorstel voor financiële compensatie afgewezen. Juridische argumenten over en weer hadden de zaak niet verder gebracht. Ik besefte dat ik persoonlijk de knoop moest doorhakken. Niet alleen om humanitaire overwegingen zoals aangevoerd door politici en journalisten die zijn zaak kwamen bepleiten. Evenmin als oordeel over het gedrag van Oltmans zelf.

Het voornaamste voor mij was het gedrag van Buitenlandse Zaken, van de Nederlandse staat, dat in het geding was. Om zeker te zijn van mijn zaak heb ik mij op een dag in december 1999, gesteund door de zeer deskundige ambtenaar P.J. Polak, in een klein archiefkamertje door het omvangrijke dossier-Oltmans gewerkt.

[p. 9]

Het leverde niet echt nieuwe informatie op. Maar ik vond het wel heel confronterend om zwart op wit, in keurige ambtelijke taal beschreven te zien hoe Buitenlandse Zaken decennia lang had geprobeerd een Nederlands burger dwars te zitten. Geen van de opvolgers van Luns, en evenmin de ambtelijke leiding, hadden tot kort tevoren onder ogen willen zien dat dit een grove schending was van de integriteit van het openbaar bestuur. Het was duidelijk dat niemand de eenmaal ingeslagen weg had durven verlaten.

Het primaat van de politiek staat voor mij voorop in het bestuur van dit land. Daarbij moeten bestuurders kunnen rekenen op de loyaliteit van hun ambtenaren. Omgekeerd moeten de loyale ambtenaren erop kunnen rekenen dat een minister staat voor zijn of haar departement. Maar voor alles hebben minister èn ambtenaren de principes van de rechtstaat hoog te houden. Hoe loyaal ook, ambtenaren hebben de plicht een bewindspersoon daaraan te herinneren, wanneer die zich op dwaalwegen dreigt te begeven. Ook als dat politiek niet zo goed uitkomt. Het zag ernaar uit, dat zij dit in de kwestie-Oltmans niet hadden gedaan.

Er was maar een manier om hier een punt achter te zetten. Geen gechicaneer meer over de hoogte van de vergoeding. Ik nam een suggestie van de nvj voor een onafhankelijke arbitragecommissie over. De meerderheid van die commissie-Vinken kwam in april 2000 met een bedrag waar zelfs Oltmans van opkeek. Buitenlandse Zaken kon na bijna 50 jaar een streep zetten onder de kwestie-Oltmans.

Zoals hij voor de camera's had aangekondigde, stuurde hij mij een hortensia. Later hebben we in een Haags hotel een kopje koffie gedronken. Het was de eerste keer dat ik hem ontmoette. De kwestie die zijn leven beheerst had, kwam niet aan de orde. Het ontspannen gesprek ging over het onderwerp dat ons beiden na aan het hart ging en waar wij beiden uitgesproken meningen over hadden: internationale politiek en het Nederlandse beleid op dat terrein. Ik werd stevig gekapitteld over een, volgens hem veel te vriendelijke omschrijving van president George H. Bush (de vader, niet de zoon zoals Oltmans later zou beweren).

Maar het duurde niet lang voor ik, zoals zovelen voor mij, een typische, tierende Oltmans-brief ontving. Bij nader inzien was ik toch ‘een crook, net als al die anderen’.

Ik heb het daar maar bij gelaten.

JJ van Aartsen.

Den Haag, maart 2020.