Memoires 2000-B

[p. 7]

Inleiding

Sine persona

Hoe dichtbij kon je tot Willem Oltmans komen? In de jaren dat we met elkaar omgingen, waren er maar spaarzame momenten dat ik tot de ‘echte’ Willem kon doordringen; dat je elkaar op - zeg maar - zielsniveau aanraakte.

Natuurlijk waren we verbonden in de strijd. Een strijd tegen een leger van overheidsfunctionarissen dat op de vernietiging van Willem gericht was, eiste een inzet en verbondenheid van ons ‘team’ die verder ging dan zakelijke afspraken. We waren méér dan de advocaten, en dat geldt vooral voor Ellen Pasman (‘de freule’ in de woorden van Willem) en voor mijzelf (steevast ‘de professor’).

Wat verbond ons? Dat moet méér geweest zijn dan professionele inzet en de ambitie om het monster van Staat en Koningshuis in zijn hok terug te duwen. We spraken er nooit over. Het was een soort natuurlijk verbond. Wat hebben we met z'n drieën vaak gelachen! Maar ook met tranen in de ogen gestaan. Het raakte aan iets dat je eigenlijk alleen in een gezin kan ervaren. Maar tegelijk bleven Ellen en ik op gepaste afstand van Willem om onze professionaliteit te handhaven.

We konden die jaren niet zonder elkaar, zo voelde dat wel. Het explosiegevaar dat bij Willem een bekend fenomeen was, liet ons koud. Heel wat keren kwam er een fax van Willem bij me binnen, waarin hij meldde dat hij me had ontslagen. Die ging dan meteen de prullenbak in. En een uurtje later ging de telefoon: ‘He Peeeh...’ en was tussen Willem en mij weer alles goed. Was het toeval dat ik net zo heette als zijn vriend voor het leven, met wie hij vlak voor zijn dood nog trouwde omdat het voor de erfenis dan fiscaal beter uitpakte? Was het toeval dat zijn handschrift geheel hetzelfde was als dat van mijn beste vriend? En wat er tussen Willem en ‘de freule’ was, dat was ook bijzonder. Ik geloof dat hij er wel eens op gezinspeeld had, dat ze konden trouwen .... maar ook zag ik hoe hij ervan genoot als ‘de freule’ de hoofden op hol bracht van andere mannen, die als hulptroepen ons team soms bijstonden.

Wat was spel en wat waren echte gevoelens? Persona non grata was de titel die Willem koos voor zijn aanklacht die hij in 1994

[p. 8]

schreef: ‘In dit boek is in een notendop beschreven hoe ik 38 jaar door de overheid en de inlichtingendiensten ben geterroriseerd,’ zo schreef Willem in het voorwoord. En twee jaar eerder had hij het pamflet Vogelvrij gepubliceerd, waarin hij aangaf: ‘Wat de Staat op bevel van Luns deed, was een vorm van karaktermoord met voorbedachten rade, met als gevolg dat ik in 1992 nog altijd een discutabel persoon ben.’

Ging het Willem om een juridisch gelijk of om een wezenlijk verlangen dat hij ‘gezien’ zou worden zoals hij ten diepste was? Was het niet een dubbel gevecht; een juridische strijd die openlijk werd gevoerd, maar tegelijkertijd een onderhuids - maar in ons team wel voelbaar - gevecht voor menselijke erkenning?

Persona non grata, de term komt uit het Verdrag van Wenen over diplomatiek verkeer. Maar persona nog grata betekent gewoon vertaald: iemand die ongewenst is, die niet welkom is, niet ‘gezien’ wordt. Was dat Willems geuzennaam?

In de door Anne Reijers geschreven korte biografie van Willem op www.willemoltmans.nl/leven-en-werk/ lezen we: ‘Oltmans ervoer de relatie met zijn ouders en broers als afstandelijk, haast zakelijk en weinig liefdevol. (...) Huis De Horst in Bosch en Duin vormde het toneel van zijn jeugd, waarin hij als klein jongetje al worstelde met zijn identiteit. Dit werd mede veroorzaakt door de weinig liefdevolle benadering van zijn ouders, iets waar Willem Oltmans ook in zijn latere leven nog vaak in zijn dagboeken naar verwijst.’

In één van de recent verschenen delen (Memoires 1997-B) noteerde Willem op 28 oktober 1997: ‘Een psychologe in de televisieshow van Ricky Lake zegt: “Parents should never shame their children.” Ik ving die zin toevallig op, terwijl ik aan mijn schrijftafel zat. Dat was exact iets van mijn jeugd dat ik nooit heb kunnen vergeten.’

Heeft Willem zich ooit echt ‘gezien’, gevoeld, als iemand die er mag zijn zoals hij is, met alle gebreken en onhebbelijkheden erbij? Wie Het drama van het begaafde kind van Alice Miller heeft gelezen, begrijpt de importantie van die vraag. ‘Maar, geen twijfel, de schade was geleden,’ zo sloot Willem zijn geciteerde constatering op 28 oktober 1997 af.

Wat ‘de freule’ en ‘de professor’ met Willem verbond in die jaren dat we bijna dagelijks contact hadden, moet met die levensvraag te maken hebben gehad. Het ging voorbij de vraag van het juridisch gelijk van Willem en was verbonden met de existentiële behoefte die we bij Willem voelden, een behoefte die onuitgesproken bleef, maar die de relatie wel inkleurde.

[p. 9]

Ik vroeg mij vaak ook af hoe al die mensen die op enig moment aan Willem zijn kant waren gaan staan, maar vervolgens door hem werden afgeserveerd, toch ergens trouw aan hem bleven en soms met grote moeite toch nog voor hem bleven pleiten. Dat kon ik slechts begrijpen door het inzicht dat ook die mensen onderhuids de verbinding hadden gevoeld met het niet-geziene kind in Willem dat naar onvoorwaardelijke liefde en steun hunkerde. Het opheffen van de banvloek persona non grata raakte het leven van Willem inderdaad ten diepste.

Er is nog een ander aspect, en dat associeer ik met de ‘persona’ en niet met het ‘non grata’. Het begrip ‘persona’ is verbonden met het masker in het theater van de Griekse oudheid. De acteurs droegen een masker waar zij doorheen praatten (personare = doorheen klinken); een masker dat de persoonlijkheid van de acteur verborg of dat - pregnanter gesteld - een ‘persoonlijkheid’ uitstraalde die bezit nam van de acteur die zich erachter verschool. De psychiater Jung gebruikte het begrip persona zelfs als een archetype dat ons in staat stelt om het gezicht te tonen van de persoonlijkheid dat de wereld mag zien; een getoonde persoonlijkheid overigens die ons - in de wisselwerking met de wereld - ook kon worden opgedrongen.

‘“Bááááástards!” Niemand kon dat zo temerig uitroepen als Willem Oltmans. In die kreet, steevast een halve octaaf te hoog ingezet, balden veel kanten van de razend ingewikkelde persoonlijkheid Oltmans zich samen. Hij was trots en joyeus, achterdochtig en openhartig, behaagziek en prikkelbaar, hij daagde uit, beledigde en schoffeerde, en ook zijn nichterigheid klonk erin door,’ begon Jaap Stam de dag na het overlijden van Willem zijn artikel in de Volkskrant.

Ging dat over de persoon Willem Oltmans of over de ‘persona’ die met zijn persoonlijkheid was verbonden en die - zo bleek maar al te vaak - tot karikatuur kon worden verheven?

Als Willem het had over ‘karaktermoord’ doelde hij op decennia lang geheim gehouden stukken waarin de overheid hem als een onbetrouwbaar sujet afschilderde, een persoon die liefst het zwijgen moest worden opgelegd. Dat was één van de ‘persona's’ waarmee een karaktermoord werd gepleegd. Maar het imago van Willem dat in de media was ontstaan en dat hem goed beschouwd achtervolgde omdat hij geen kans meer kreeg om de echte Willem te tonen en steevast de rol ging spelen die hem werd opgedrongen, was dat niet een ervaring van een veel zwaardere karaktermoord die hij moest ondergaan?

[p. 10]

Hoe kan je je met het leven verzoenen, als je diepste zelf nooit aan bod komt?

De ‘man van acht miljoen’ had meer levensmogelijkheden dan de man die decennia in een klein appartementje in de Jordaan moest hokken. Maar wat die mogelijkheden betreft, misschien was als gevolg van de dubbele karaktermoord de grond zo opgedroogd dat een nieuw opbloeien in een rustig bestaan onmogelijk was geworden. De innerlijke rust die Willem gegund was, kwam niet met de miljoenen maar kwam pas in beeld toen de dood naderde. In 2002 werd kanker geconstateerd en snel ging zijn lichamelijke conditie achteruit. We bleven elkaar zien en de naderende dood was voor Willem weer een ander ‘project’ dat veel geregel vergde. Maar ondanks dat zag ik langzaamaan de ‘persona’ van Willem afkalven, voelde ik een mildheid in hem varen en een opening ontstaan naar erkenning van wat zorg voor elkaar, anders dan professioneel, kon bijdragen aan het gevoel van ‘gezien’ worden. Eigenlijk zag ik toen pas goed hoe eenzaam hij was. En zo zonder masker verdween steeds meer het boze kind, de stoere knaap, de ‘man die het zelf allemaal kan’. Er kwam ruimte voor een ontwikkeling van een ‘persona non grata’ op weg naar een man ‘sine persona’, op weg naar een mogelijke blik op de ongemaskerde Willem. Een ventje dat er helemaal alléén voor stond...

Willem bleef - ziek en wel - alles zelf regelen. Door hem betaalde jongens (die hij eigenlijk niet vertrouwde) zorgden af en toe voor hem. Vrienden zag hij niet of nauwelijks. Zijn levenspartner Peter, die in hetzelfde gebouw samen met Edwin een appartement had, keek soms naar hem om. Goed beschouwd niet de warmte die hij in die laatste levensfase verdiende. Als ik bij hem was, moest ik - zijn advocaat - hem naar het toilet dragen...

Hij zette de wekker voor zijn dood. Op 30 september 2004 om 21.00 uur zou het spuitje worden toegediend. Henk Krol, toen nog hoofdredacteur van de Gay krant, zou - zo had Willem geregeld - op dat uur zijn dood bekend mogen maken; ook typisch nog een opdracht van Willem die paste bij zijn oude ‘persona’, zijn bn'er imago.

Het grote nieuws van het overlijden van Willem werd door Krol inderdaad op 30 september 2004 om 21.00 uur wereldkundig gemaakt. Later hoorde ik van Peter dat het niet meteen ‘gelukt’ was met het spuitje, en dat Willem pas veel later zijn laatste adem had uitgeblazen. De imago-Willem (met ‘persona’) overleed op 30 september 2004 stipt om 21.00 uur. De ‘echte’ Willem (‘sine

[p. 11]

persona’) overleed op dat tijdstip echter nog niet; die stelde zijn afscheid nog uit, alsof hij wraak wilde nemen op het dictaat van de ‘persona’. Een geslaagde karaktermoord, maar van een heel ander kaliber.

‘In 2004 zit ik met tranen in de ogen voor mijn computer,’ schrijft Willem in het Familie Album vol met foto's dat hij in het jaar van zijn dood liet drukken. ‘Wat is er toch allemaal gebeurd? En waarom ben ik geworden zoals ik ben?’ vraagt hij zich af. Het is een boekje waar je stil van wordt. De ‘echte’ Willem toont zich eindelijk, niet opzichtig, maar verholen in de keuze van de foto's en bescheiden teksten. ‘Soms had ik als kind het gevoel dikwijls te zijn geregeerd door blikken,’ merkt hij nuchter op. Meer nog dan via de veelheid aan details uit de 76 delen van zijn Memoires maakt de lezer in dat wonderschone familiealbum ineens kennis met een Willem die zich tot de kern beperkt en inzicht toont in zijn persoonlijkheid zonder ‘persona’. Hij heeft het over een ‘blik die iemand tot niets reduceert’ die hij bij zijn grootmoeder regelmatig had ervaren. ‘Ik betrap me er zelf trouwens herhaaldelijk op dat ik in dezelfde fout verval en soms dermate scherp uit de bus kan komen, dat ik mensen tot in het merg van hun botten raak. Dat is weer die roulette van genetische overdracht, die er nu eenmaal is, of we willen of niet,’ vervolgt hij.

De hunkering naar zijn moeder (‘mam’) en de mildheid die plaats heeft gemaakt voor de kritiek richting zijn ouders zijn ontroerend. ‘Ik wil met dit album, na een halve eeuw als journalist te hebben gewerkt, aan het einde van de rit, de 80 naderende, nog eens nalopen, in de context van mijn afkomst en ouders hoe het allemaal begon. Mede uit affectie en diepgevoelde dankbaarheid tegenover ouders en voorouders,’ schrijft hij.

Hoe aanwezig is de zachte en milde Willem in de keuze van de foto's. De eerste foto in het familieboekje is van zijn moeder, op glasplaat gefotografeerd als meisje op het conservatorium. Het bijna aaibare en geheimzinnige licht, de verdeling van scherpte en onscherpte, de rust van haar houding en de vredige uitdrukking van haar gelaat, de dromerige bijna religieuze sfeer, het is een iconisch beeld voor een familiealbum dat liefde en dankbaarheid wil uitdrukken; een album waarin Willem, die vanaf zijn vijfde jaar cello speelde, een ode brengt aan de muziek en aan zijn ‘mam’: ‘Van niets heb ik zoveel genoten als van muziek. Dankzij mijn lieve moeder.’

Willem sluit het familieboekje af met: ‘Waarom wil ik terugkeren

[p. 12]

in het graf van mijn ouders? Omdat tenminste een van de drie ventjes die in 1948 de wereld in vlogen, moet terugkeren naar waar hij hoort. Dat is thuis.’

Ja, wat hield ik van Willem, niet van de ‘man van acht miljoen’ maar van het jongetje dat zo graag ergens thuis wilde zijn.

Amsterdam, 16 maart 2021

Peter Nicolaï.