Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants

Nox. Nacht, van S^r. Giov. Zaratino Castellini, van d'oude Poeeten, en van Pausanias.

Een vleessige Vrouwe met duyster bruyne hayren gehult en met Maenekoppen gekroont, hebbende op de schouderen twee groote swarte vleugels, wijt genoegh van den anderen gespreyt. 't Kleed sal swart zijn vol lichte sterren geborduyrt, houdende in de rechter arm een wit Ionghsken dat in slaep is, in de slincker een swart kindeken dat slaeperigh is, alle beyde mette beenen over malkanderen geslagen.

De Nacht wort in de Theogonia van Hesiodus een Dochter van Chaos en een suster van Erebus geheeten: maer Varro seyt, datse een Dochter van Erebus is.

Nox, de Nacht, seytmen heer te komen van nocere, dat is van beschadigen, want zy beschadight de oogen, haer beroovende van haere volmaecktheyt, dat is van de werckinge van haer gesicht, om dat zy de verwe en schoonheydt van de dingen verberght, waer in 't oogh haer behagen schept.

Nae 't gemeen gevoelen schijnt het, dat de Nacht niet anders is als een schadu van 't Aerdrijck, daer zy nochtans in de afkomst der Goden van Bocatius, voor een Dochter gehouden wort. Vyt een onseecker Vaeder, seyt Paulus, is de Nacht geweest een Dochter van de Aerde. En niet sonder reeden, want de tusschenkominge van 't Aerdrijck verhinderen de Sonnestraelen, en belet ons dat wy de Sonne niet sien. Daerom doet het niet alle schadu, maer alleen die geene waer van de Sonne geen oorsaecke is, als zy ondergaet, maer alleen voor soo veel dat deel van 't Aerdrijck belanght, alwaer het Nacht is, gelijck Suidas seght. Ick weet wel dat andere met een scherpsinnigheyt staende houden, dat de nacht veel eer een werckinge is van de schadu des Aerdrijx, uyt kracht van de woorden van Cicero in zijn boeck van de Natuyre der Goden, uytgedruckt, daer hy seyt, self de schadu des Aerdrijx de Sonne belettende, maeckt de Nacht. Waer mede Bartholomaeus de Engelsman overeen stemt, seggende, de Nacht komt voort van de schadu des Aerdrijx. Maer soo wy totte spitssinnigheden willen gaen, soo sullen wy eenige van onser sijde by brengen. Ten eersten sullen wy seggen, dat de schadu van 't Aerdrijck geen werckende oorsake van de Nacht en is, maer liever het duystere lichaem en de dickte van het Aerdrijck, dat ons beneemt het gesichte van de ondergaende Sonne, daerom soude hy moeten seggen dat de Nacht een dochter van 't Aerdrijck is, want soose een werckinge van de schadu was, soo mostse een Dochter van de schadu, en een Nichte van 't Aerdrijck wesen. Ten tweeden sullen wy seggen, dat de Nacht veel eer een werckinge is van de ondergaende Sonne, want de Sonne met haer aenkomst en hulpe, maeckt den Dagh, en met haer scheyden en dervinge van haer licht, maecktse den Nacht; wesende de Sonne, wanneerse is

[p. 342]

ondergegaen, oorsaeck van de schadu, nae 't seggen van Suidas. Waer over Bartholomaeus de Engelsman gaet weyen, als dat het lichtende lichaem, 't welck grooter is als het aerdrijck, een scherpe schadu maeckt: waer uyt hy besluyt, dat de Sonne, wesende grooter als het aerdrijck, een scherpe schadu maeckt. En so de Sonne een scherpe schadu maeckt, soo volght daerom niet, dat zy met dese schadu, de werckende oorsake van de nacht soude zijn. Ten derden sullen wy 't op een ander maniere bewijsen, dat de nacht niet kan weesen een schadu van 't aerdrijck, maer veel eer een oorsaecke van dieselve schadu. De schaduwe is niet anders als een dervinge van een rechte en voornaemste doorgangh en instortinge van 't licht in een seeckere bepaelde grootheyt, die veroorsaeckt wort in eenigh lichaem, door de tusschen-stellinge van een duyster lichaem, 't welck tegen het klaerlichtende lichaem gestelt wort. Dit aldus gestelt zijnde, soo kan de Nacht geen schadu van 't Aerdrijck geseyt worden, om dat de schadu een vast en bepaelt beeld in haer begrijpt, dat in 't beschaduwt lichaem wort vertoont, en een groot deel in dese beeldnisse bestaet. Maer de Nacht besluyt niet noodsaecklijck soodaenigen beeld in sich, waer uyt, alhoewel by nacht-tijden, het Aerdrijck tusschen beyden gestelt zijnde, in de locht een scherpe schadu veroorsaeckt, soo is niet te min soodaenige schadu een beeldnisse buyten het wesen van de Nacht. Doch toegelaeten zijnde, dat het Aerdrijck geene schaduwe veroorsaeckte, soo soude het nochtans door de slechte duysternisse en dervinge van 't licht, nacht wesen. Niet min kan men seggen, dat de Nacht een werckinge is, van de schadu van 't Aerdrijck, maer veel eer een oorsaecke van soodanigen schadu, als een algemeene merckpael, wesende de Nacht, gelijck geseyt is, in der daed een beroovinge van 't licht, soo wel van d'een als van d'ander halve Sphaera, en dat door de tusschen-stellinge van 't Aerdrijck, welcke duysterheyt ingekort en te samen getrocken zijnde, tot het onderscheyt van sekere uytstreckinge en beeldnisse, is oorsaecke van de bovengeseyde schadu. Dese verschillen en tegenstrijdige oorsaecken komen voort, om datmen dickwijls siet op de oorsaeck, die in sich een oorsaecke is van andere oorsaeken, dickwijls op een oorsake die verre te soecken is, dickwijls op eene die nae by is, dickwijls meer op d'eene bepaelinge als op d'ander. Maer genomen, laet de Nacht al wesen, of een werckinge van de ondergaende Sonne, of van 't duystere lichaem van 't Aerdrijck, of van de schadu des Aerdrijx, of laet de Nacht wesen, als een dervinge van 't licht, jae selve de oorsaeck van de schadu, soo is nochtans, in alle manieren, de Nacht een schadu: En men magh seggen dat de Nacht ten deele een schadu van 't Aerdrijck is, om dat dieselve eene van die bepalingen in haer begrijpt, die te samen gaen om de schadu te maecken. Plato beweert oock in zijne Timaeus, dat de Aerde niet alleen een werckende oorsaecke van de Nacht is, maer oock van den dagh. Hy heeft gewilt dat het Aerdrijck, onse opheffersche, die ontrent den Pool door 't geheel is uytgespreyt, aen den dagh is vast gemaeckt, en is werckster en bewaerster van de Nacht. Nox de Nacht, komt in 't Latijn van Nocere, dat is van 't beschaedigen, seyt Catulus over Varro, om dat dieselve alle dingen door den dauw en rijp, nat maekt en bederft, ten waere dat de Sonne, die weder te recht bracht. Oock beschaedightse door duysent ongebondentheden, mishandelingen en schelmeryen, die door de stoutigheyt van de stille Nacht worden bedreven. En om Lucianus woorden te gebruycken, die hy in zijne Minnespreucken heeft, soo seyt hy dat de Nacht een algemeene Masque of Momaengesicht is, waer onder de Zeedige, tot een roof van de onbeschaemtheyt worden overgegeven. Basilius seyt, de duysterheeden achten de schaemte kleyn. Hesiodus maeltse af datse een Moeder is van bedrogh, jammer en ellende, en datse Momus heeft voortgebracht, met d'ellende vol smerte: noch heeftse Nemesis, de Goddinne der Wraecke, geteelt tot een neerlage voor de stervende Menschen: de schaedlijcke Nacht, seyt hy, heeft hier nae noch Bedrogh en Vriendschap gebaert. Zy wort oock tot Moeder van de Vriendschap gemaeckt, door 't vermoeden van de dertle en geyle Vriendschappen, oorsaecken van de boven-geseide bedriegerien, ongemacken en moorden van Menschen. By Nacht is alles vol quaed vermoeden, seyt Ambrosius. Moeder van twist, seyt Hesiodus. De Nacht beschadight meerendeels door haere schadelijcke Locht, beswaerende

[p. 343]

die geene, die daer in wandelen, alhoewel die gesondt zijn, en is oock den krancken schadelijcker, om dat die onder haren swarten Mantel meest gequelt en beswaert worden, stervende oock meer Menschen by nachte als by dage. En alhoewel de Nacht in 't Latijn haeren oorsprongh neemt van 't beschadigen, soo isse nochtans behulpigh, en matight de schadelijcke sorgen, zijnde een Moeder en Voedster van den slaep en van de ruste, en een voortteelster van alle dingen, gelijck van Aristoteles is aengemerckt.

Vleessigh en van bruyne hoofdhayren is zy gemaelt, om dat haer aengesicht doncker is. En zy is met Maenekoppen gekroont, om dat die, al soetjens, stilte, ruste en slaep aenbrengen, 't welck het eygen van de Nacht is.

Zy heeft groote swarte uytgespreyde vleugels, om dat haere schadu het geheele Aerdrijck omarmt, gelijck verscheyden Poëten verhaelen.

Zy wort oock vreedsaem geheeten, om dat de Nacht, alhoewel die een uytvoerster is van twist, gramschap en besondere kyvagien, oock vreedsaem is, want men plagh daer in niet te oorlogen tegens openbaere Legers van gemeene Vyanden, maer yder Soldaet vertreckt dan in zijne beschansingen en bolwercken, geensins van den Nacht den Dagh makende, ten eynde in een donckere slagh, het Krijghsheyr niet werde verstroyt; gelijck Nonnus de Griexsche Poeet seyt, te weten dat de aenkomende Nacht den slagh of de Heyrlegers doet scheyden.

Het swarte kleed vol sterren geborduyrt, bediet, dat haer swartigheyt niet sonder glans is. Euripides kleed haer in 't swarte, vol lichte sterren. Want haer past een swart kleed, als wesende een schaduw van 't Aerdrijck, die de Werld duysternisse aenbrenght: En daerom wordtse oock van de Poëten swart genaemt. En de sterren op 't swarte kleed, maecken haer met een aengenaem gesicht uytblinckende, daerom maelt haer Claudianus af, met den schoot vol sterren, gelijck Ovidius mede doet.

De twee kinderkens, die de Nacht in den arm heeft, daer in hebben drie seer geleerde Mannen dapper verschilt. Vincent Catarri in zijne beeldnissen der Goden, seyt dat het swarte kind de dood is. Natalis Comes valt in dieselve dolinge. Catarri stelt het witte kindeken in de slincker arm, gelijck oock Romulus Amasaeus doet, daer hy hadde behooren te seggen, het witte in de rechter arm. Voorder verkeert hy de maniere, seggende, dat het swarte alleen de beyde beenen krom heeft, daer hy hadde behooren te seggen, dat zy beyde kromme beenen hebben. Tot volle vernoeginge is te weeten, dat Pausanias seyt, dat in 't graf van Cipselus den Tyran in Elia, een Vrouwe was, die een wit slapend kindeken in de rechter, en een swart in de slincker arm hadde dat oock sliep, alle beyde met kromme voeten, door 't eene den slaep, en door 't ander den dood uytbeeldende. De Vrouwe was de Nacht, die een Voedster van beyde was. Willende door het eerste witte kindeken, de bleecke en vaele dood uytbeelden, om dat zy den dood wit en bleeck maekt. Want de bleeckheyt en wittigheyt heeft by den Poëten eene beteycknisse. Horatius seyt, de witte bleeckheyt verwt den mond: Iae vreese, de quade conscientie en de gramschap, maecken wel den mond wit, maer de dood aldermeest, gelijck Virgilius, Statius en meer andere verhaelen.

Met kromme voeten wort hy gemaelt, om dat, of het wel schijnt dat de dood snel is, als wanneer hy de wackerste en sterckste Iongelingen snellijck aenvalt, niet te min soo komt hy aen hincken met langhsaeme en sachte stappen: Want soo haest als iemand geboren is, soo komt hem de dood al soetjens en soetjens vervolgen, jae in de selve dagh als wy worden geboren, en het leven beginnen te scheppen, dan sterven wy. Waer over oock Seneca seght, Wy vallen soo terstont niet in de dood, maer gaen al gemacklijck voort eñ sterven alle dage, jae alle dage worter een deel van ons leven afgesneden.

Lam wort hy gemaeckt, om dat de dood veele van onse gedachten en voorwerpsels verstoort en lam maeckt. En is de dood, in 't korte een beroovinge van 't leven, weghnemende 't leven van veele Iaeren in een oogenblick. Waer over dit grafschrift is gemaeckt:

Caesius Aequidicus had hondert Iaer geleeft,
Maer al dit groot geluck een uyr bedorven heeft.

Door het tweede swarte kindeken, wort de slaep verstaen, om dat het gemoed, door den slaep in de duysternisse is begraven, en wort

[p. 344]

krom van voeten als een lam Mensch. Want de slaep is een beroovinge van de beweginge, welcke beweginge en omdraginge van het leven op de voeten gegrondet is. Krom zijnse oock, want de slaep breeckt af en verlamt ons van het halve deel van ons leven, also dat ons sinnen als lam zijn, terwijl men slaept, en de werckingen van 't verstand gaen manck in de slaeprigheyt, als niets konnende uytvoeren, verdonckert zijnde door den swarten slaep.

De Nacht is in dese beeldnisse van Pausanias, voor een Voedster van de slaep, maer van Hesiodus, in zijne Theogonia isse een Moeder van de slaep en van de dood gestelt, sulx datse als broederkens, in den arm, van haer Moeder de Nacht staen, en van Homerus oock voor broederkens gehouden werden; want hy seyt in zijn XIV Iliade, dat Iuno in de stad Toante, in 't eyland Lemnos gingh, alwaer zy den slaep, den broeder van de dood, tegen quam. Orpheus is de eerste geweest, die de Nacht, in zijn gesangh van de slaep, broeder van de dood en vergetentheyt, heeft genoemt, en dat door de gelijckheyt, die de slaep mette dood heeft. En Ovidius seyt: Ghy sott, wat is de slaep anders als een beeldnisse van de kille dood? en hierom wordense beyde slaepende gemaeckt, in de arm van haer Moeder en Voedster de Nacht. Door dese gelijcknisse seyt Catullus:

Als eens 't kort licht is afgesneen,
Dan slaeptm' een Nacht van eeuwigheen.

De Nacht is een Moeder van de slaep, want de vochtigheyt van de Nacht, doet de dampen van de Maegh aenwassen en toenemen, diewelcke opstijgende totte opperste deelen van 't lichaem, en aldaer kout gemaeckt zijnde, door de koudigheyt van de herssenen, soo komen zy daer nae nederdaelen, en verwecken in ons den slaep, diewelcke, als Aristoteles getuyght, veel snelder aenkomt, wanneer het duyster is. Door dese bovengeseyde redenen seggen eenige Poëten, dat de Nacht de Moeder van den slaep is. De Eliaci hadden haer tot Voedster gemaeckt, om dat de Nacht niet alleen den slaep baerde, maer oock in haere duystere Nachten, dieselve voede. B. Anglicus, verhaelende de woorden van Basilius, seyt, de duysternisse neemt de schoonheyt van de verwen wegh, zy vermindert de schaemte, en voed de slaeprigheyt.