Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 1

[p. 178]

XIV. Hoofdtstuk.
Van de Boeken die nu by de Jooden in achting zyn; en of die eenig nut den Christenen konnen doen.

⁺ Reeds heeft men weleer verscheiden Registers van Joodsche Boeken onder den naam van Rabbynsche Bibliotheek uitgegeeven. Wy zouden 'er hier noch veele anderen konnen aanwyzen, waarvan men geen gewag heeft gemaakt; maar 't zal volgens onze gedachten meer nut doen, datwe het gebruik 't welk men 'er van maaken kan, aanmerken, dan zich alleen te vergenoegen met de naamen der zelven aan te wyzen. Wy bekennen dat 'er byna geene wetenschappen zyn, waarvan men niet eenig Boek in 't Rabbynsch Hebreeusch geschreeven vind: maar om de waarheit te zeggen, zeer weinig worden 'er die naaukeurig zyn, gevonden; want wat de konsten en wetenschappen aangaat, de Jooden hebben byna niet gedaan dan Arabische Boeken af te schryven, die zy naar hunne wyze hebben overgezet. Hierom is 't, volgens ons oordeel, dat men op de Boeken der Jooden weinig staat maaken kan, dan alleen wat hunnen Godsdienst betreft: en dit moet noch met een goed oordeel geschieden, ten minsten als men die met alle hunne dromeryen niet wil goedkeuren.

Om deeze onderscheiding met een soort van Oordeelkunde te doen, zal men de Godtsdienst der Jooden in zich beschouwen, volgens het opzicht dat die met den Christen Godtsdienst heeft. Indien men die op de eerste wyze wil inzien, is 't klaar dat de Boeken die enkelyk van 't Jodendom handelen, den Christenen van weinig nut konnen zyn. By voorbeeldt; waar toe dient het een Christen te weeten hoedanig een Joodt zyne Tent of Hut toestelt om zyn Loofhutten-Feest te vieren? 't Is genoeg dat men weet waarin dit Feest bestaat en van de reden zyner instelling kundig zy; 't welk men welvoegelyk in de Bybeltext, of de Verklaringen verneemen kan, indien 'er iet vereischt word verder onderrichting te verlangen. Eveneens is 't met alle de andere Feesten der Jooden; waarop de Rabbynen op een ongemeene wyze afgerecht zyn. En alzoo het grootste gedeelte van de Misnah en Guemara byna niets anders dan deeze soort van geslepenheit behelzen, konnen deeze Boeken den Christenen van weinig gebruik zyn, uitgezondert eenige Traktaten waarin men eenige Plechtigheden en gebruiken vind, die eenig opzicht met die der Christenen hebben, en waar uit men eenig licht ter verklaring van zekere Schriftuurplaatsen des Nieuwen Testaments zoude konnen scheppen. Wy willen ons dan vergenoegen met den verkorten Talmud door Rabbi Moses byeen gestelt, zonder ons met de Misnah noch Talmud te bemoeyen, die wy den Jooden overlaaten, vermits men die niet leezen kan zonder de Jooden bespottelyk te maaken, en hen te overtuigen, door den waan waar in zy ten opzicht der Overleveringen hunner Voorvaderen zyn. 't Zal zelf genoeg zyn het Werk van Rabbi Moses in te zien, 't welk echter niet t'eenemaal van alle deeze dromeryen gezuivert is, alhoewel eenige verzeekert hebben dat hy de eenigste onder de Jooden was die zich met geene dromeryen beholpen heeft: Solus inter Judaeos nescit delirare R. Moses. Waar is 't dat men 'er by hem minder dan by andere Rabbynen aangeteekent vind: maar men kan niet zeggen dat hy 'er t'eenemaal van vervreemt zou hebben geweest; anders had hy geen oprechte Joodt konnen zyn. Men zal echter veele Schriftuurplaatsen vinden door de aloude Joodsche Geleerden in den Talmud verklaart: maar zeer weinig zyn 'er naar de letter uitgelegt. Ieder Geleerde neemt het vermaak zyn vernuft te doen blyken door leenspreuken en kinderlyke zinspelingen die geenzins met haar onderwerp overeenkomen. Indien zy al eenigermaaten den letterlyken zin naderen, geschied dit nochtans op de Joodsche wyze, en ten opzicht hunner Plechtigheden; overzulks deeze Boeken geen nut dan aan de Jooden konnen toebrengen, om de Schriftuur te verklaaren, of veel eer om hen hartnekkiger in de Vooroordeelen van hunnen Godtsdienst te maaken.

Zy hebben andere Boeken waarvan de⁺ Christenen tot verklaring van 't Oude Testament groot nut konnen trekken. Gelyk alle de uitleggingen zyn die zy naar de letter over den Bybel hebben t'zamengestelt, en echter weinig in getal zyn. Want het meerendeel, voor al de Alouden zyn genegener geweest zich aan den leenspreukigen zin te verknochten, dan hunne Texten uit te leggen; en aldus konnen deeze beruchte verklaringen, die men Zohar noemt, en waar voor de Jooden een zoo groote eerbie-

+ Van welke Joodsche Schriften de Christenen nut trekken konnen; van anderen onderscheiden, die geen dienst konnen doen.

+ Welke Joodsche Boeken den Christenen tot verklaring hunner gewyde schriften dienen konnen, aangeweezen.

[p. 179]

digheit hebben, insgelyks de Medrascim, en andere Leenspreukige uitleggingen, weinig nut dan aan de Jooden doen. De verzameling der Rabbynen die men in den grooten Bybel van Venetië heeft geplaats, waarvan verscheiden drukken zyn, en vervolgens in die van Bazel, kan zeer veel dienst doen om den letterlyken zin te verstaan, waarby men de verklaringen van Isaak Abrabanel over het voornaamste gedeelte der Schriftuur voegen kan. Wy zouden noch andere Joodsche Schryvers konnen bybrengen, die op een letterlyke wyze de Text van 't Oude Testament hebben verklaart: maar deeze laatste uitlegger, te weeten, Abrabanel heeft alles in zich vervat.

Wat hunne Godtgeleerdheit aanbelangt, men behoeft, naar ons oordeel, niet dan de werken der geenen te leezen die de voornaamste Artykelen van hunnen Godts-dienst hebben verklaart; en om keur van een groot getal deezer Boeken te doen die onder hun gevonden worden, zullen wy de voorkeur geeven aan Sepher Ikkarim, of 't Boek der grondleggingen, door Joseph Albo een Spaansche Joodt, geschreeven, voegende daar eenige andere Rabbynen by, die de beginselen van Rabbi Moses over deeze stoffe hebben onderzocht, en onder anderen Isaak Abrahanel, waarvan we reeds gesproken hebben, en Rabbi Hasdai. Men moet vooral zorgvuldig de redenen onderzoeken die zy bybrengen, om te toonen dat Godt geene verandering onderworpen zynde, de Wet eens door hem gegeeven, mede geene verandering moet onderhevig weezen; want zy meenen daar door te toonen, dat de Christenen de plechtigheden van Moses Wet niet moesten t'eenemaal vernietigt hebben: maar de tegenwerpingen die zy zich zelf over deeze stoffe voorstellen, en door hen niet konnen opgelost worden, zyn klaare bewyzen van de valschheit van hun beginzel. Wat meer is, het zoude ook wel noodig zyn eenige andere Rabbynen te leezen, die over de beginzelen van den Joodschen Godtsdienst voor Rabbi Moses geschreeven hebben, en onder andere het Boek van Saadias Gaon 't welk Sepher Emunoth, of Boek der Schepping genoemt word. Want schoon dit Werk is t'zamengestelt in een tydt dat de Jooden meer tot de dromeryen van den Talmud genegen waren, dan tot de verklaring hunner Godtgeleertheit, en dat deeze Schryver weinig naaukeurig zy, belet dit echter niet te ervaaren, vergelykende zyne gevoelens met die van Rabbi Moses, dat de Godtgeleertheit deezer Gueonim, of Vitmuntenden, niet t'eenemaal konnen paaren, met deeze der hedendaagsche Jooden. Deeze Joodsche Godgeleerden handelen niet alleen van 't geen opzicht op hunne Leer heeft: maar zy ondernemen boven dien somtyds het Christen Geloof te wederleggen; en dus konnen ons hunne Boeken eenige verlichting over de geschilstoffen geeven die grondiger en voornamentlyker door Rabbi Lipman in een werk verhandelt zyn, 't welk hy onder den tytel van Sepher Nitsahon, of't Boek van Overwinning in 't licht heeft gebragt.

Wy zullen ons niet ophouden met de⁺ beste Boeken der geenen aan te tekenen die van de Godtgeleerdheit volgens de beginzelen der Cabbala gehandelt hebben, naardien die van een ongerymden zin zyn. Echter is 't byna ontgelooflyk hoe veel 'er de Jooden mede voor hebben, voornamentlyk in 't Oosten, die zich op de bespiegelende Cabbala toeleggen. De redelykste behandeling van deeze wetenschap schynt op eenige verklaringen van de toëigeningen of eigenschappen Godts gegrondt, by voorbeeldt, als die van zyne Eenigheit en Eeuwigheit zyn: maar zy bouwen op dit onderwerp niets dan 't geen uit de Platonische Wysgeerte genomen is, waar aan zy andere geslepenheden gevoegt hebben, om de beginzelen deezer Wysgeerte met hunne Wet te paaren. Zy merken als den grondslag van deeze Godtgeleertheit aan, een klein Boekje, 't welk den tytel van Sepher Jetsira, of Boek der Schepping voert, en eenige onder hun den Aartsvader Abraham toeëigenen, als of het de gansche Godtgeleertheit der aloude Patriarchen behelsde, alhoewel het waarlyk niets 't welk gegrond is, vervat. Maar de Jooden die sedert op deezen grondt gearbeid hebben, 't zy in 't samenstellen der Uitleggingen over dit klein Werkje, of in 't uitgeeven van gansche Boeken hunner Cabbalistische Godtgeleerdheit, hebben zeldzaame openbaaringen van de verwonderingswaardige geheimen deezer gewaande Goddelyke Wetenschap, zelfs met zodanig een indruk verzelt, dat 'er Christenen gevonden worden, die aan alle de gewaande verborgenheden van der Jooden Cabbala geloof geeven. In het Register der Joodsche Boeken, die men meent aan Ian Pic, Grave van Mirandola te hebben behoort, ziet men een groot getal van deeze Boeken: en wy twyffelen niet of de Jooden die een grooter begeerte hadden zich zelfs te verryken, dan de Bibliotheek van deezen Jongen Heer, zullen 'er hem eenige vervalschte⁺ in de handt gestopt hebben. Voor 't overige, wien het op geen tydverzuim aankomt, en zich in de beginzelen deezer wetenschap zouden willen oeffenen, hebben zich maar toe te leggen op het Werk van

+ Hunne Cabbalistische Boeken doorgaans den Christenen onnut, en waarom.

+ Welke Schryvers onder des Cabbabalisten de voornaamste zyn,

[p. 180]

Rabbi Moses Cordovero, die alles in 't kort onder den tytel van Pardes rimonim, of den Hof der Granaatappelen heeft vervat. Indien men met deeze Verkorting niet is voldaan, en wenschte deeze wetenschap in den grondt te leeren verstaan; kan men de volgende Boeken leezen, te weeten: Mappetah Hakkabala, of Sleutel der Cabbala; Sud Sudot, of 't Geheim der Geheimen; Sepher Bahir, of Vitmuntend Boek; Sepher Happelia, of 't Boek van Wonderen. Van de werkende Cabbala zullenwe geen gewag maaken, alhoewel die geen die zich in deeze gewaande kunst oeffenen, opentlyk betuigen dat zy 'er de waare uitwerking van kennen door veele ervarenissen beproeft, scheppende vermaak den geenen te bedriegen, die hen op hun woord gelooven willen. Wy zullen dit alleen van deeze oeffenende⁺ Cabbala zeggen, dat de Boeken die zy, betreffende de invloeying van 't Gestarnte, met zekere Afbeeldzels hebben t'zamen geflanst, waar uit hunne Talismannen ontsprooten zyn, insgelyks de kracht hunner letteren en veele andere diergelyke dingen, die geen anderen grondt dan de bygelovigheit der Cabbalisten Geleerden hebben, die zich op de Stipwaarzeggery, Handkykkunde en Voorhoofdkykery toeleggen.

⁺ Ook zyn de Jooden van veele Philosofische Boeken verzien, in 't Rabbynsch Hebreeusch overgezet; als de Werken van Aristoteles, en de Uitleggingen van Averroes, nevens veele andere Arabische Schryvers, die over de Redeneerkunst, Natuur-en Overnatuurkunde geschreeven hebben: doch die t'eenemaal de beginzelen van Aristoteles zyn opgevolgt, of veeleer de Arabysche Wysgeeren die over Aristoles schreeven. En alzoo hunne Philosofische Boeken alleen hun eigen Landaart nuttelyk zyn, 't en zy men door hun middel eenige Arabische Schryvers konde ontdekken, wiens Werken zelden te vinden zyn, en onder de Jooden die de zelven overgezet hebben, moeten opgezocht worden. De Boeken van Averroes zelf die gedrukt zyn, heeft men uit het Rabbynsch Hebreeusch en niet uit het Arabisch overgezet. Zy hebben, wat meer is, eenige Werken onder den naam van Aristoteles, die wy in 't Grieksch niet hebben: maar deeze Werken zyn waarschynlyk door de Arabiers versiert, en vervolgens in 't Rabbynsch vertaalt. De Jooden in Italië zyn ook van eenige Philosofische Boeken uit het Latyn overgezet, verzien; maar wy raaden niet om de Wysgeerte van Aristoteles te leeren, zich van deeze Overzettingen te bedienen, die wy in 't Grieksch of ten minsten in 't Latyn leezen konnen, en veel naaukeuriger dan die der Rabbynen zyn overgezet.

Immers zyn 'er Joodsche Schryvers genoch⁺ om 'er een gansche Bibliotheek van op te rechten, die mede over de Wiskunst en Geneeskunde geschreeven hebben: maar het meerendeel van hunne Werken zyn niet dan Vertalingen uit Arabische Boeken gedaan. Zy hebben, by voorbeeldt, ten opzicht der Wiskundigen, de Almagestus van Ptolemeus, en de Verkorte Almagestus uit het Arabisch vertaalt. Men vind, wat meer is, de Werken van Alphragan en veele anderen van deeze natuur in 't Rabbynsch Hebreeusch. Echter zyn zy niet alleen Overzetters; maar ook Schryvers in navolging der Grieken en Arabieren, van Rekenkundige, Meetkundige, Starrekundige en Starrekrachtkundige Boeken. Alben-Esra een der Geleerste Uitleggeren der Schriftuur, is onder hun de eenigste die over alle de Deelen der Wiskunde geschreeven heeft, en ook zelfs een traktaat over de Starrehoogtemeeting, 't welk Sepher Astrolab le Aben Esra ten tytel voert. Rabbi Mardochai-Ben Comtino, heeft over de zelfde Stoffe geschreeven, en zyn Boek Sepher tikkon celi Hannechoset genoemt, te weeten: van 't maakzel van 't koper werktuig. Deeze Rabbyn heeft mede over Meetkundige en Starrekundige Stoffe geschreeven.

Reeds hebben de Jooden voor lang het⁺ gebruik der Wiskunstenaren in hunne Tydwyzer opgevolgt, naardien ze niet meer van de eerste verschyndag van de Maan hunne tydt reekenen, of als zy begint te verschynen, vermits zy zich verplicht gevonden hebben, om hunne Feestdagen te schikken, de Starrekundige Tafelen in te zien. Men kan hier het Boek van Rabbi Isaak ben Ioseph leezen, 't welk Jesud Olam of Grondtlegging der Waereldt word genoemt, en de Starrekundige Tafels van Emanuel ben Iacob baal Haccenaphaim: waar by men de Maandwyzer der Hebreeuwen die Munsterus heeft doen drukken, voegen kan.

Wat de Boeken der Geneeskunde aangaat, die mede van een groot getal onder de Jooden zyn, men moet die voor 't meerendeel als Vertalingen aanzien die zy van Arabische Schryveren hebben gedaan, en zelfs van eenige Christen Schryvers. De voornaamste Werken die zy uit het Arabisch hebben overgezet, zyn van Hippocrates en Galenus: en behalven deeze hebbenze in 't Rabbynsch Hebreeusch byna alle de Boeken der Geneeskunde in 't Arabisch geschreeven, overgezet, waar van 'er echter zeer weinig gedrukt zyn, en zelden in 't Arabisch: maar

+ en nochtans met veele dromeryen zyn opgevult

+ Welke Philosopfische Boeken de Jooden gebruiken en uit het Arabisch hebben overgezet.

+ Verscheiden soorten van weetenschappen zyn 'er nochtans door eenige Jooden beschreeven.

+ Hoe zy hunne Tydrekenkunde naar 't Wiskundig gebruik hebben geschikt,

[p. 181]

noch wel in 't Rabbynsch Hebreeusch te bekomen zyn. Ook hebbenze in deeze taal de Werken van Christen Artsen overgebragt, waar van zy somtyds gewag maaken, voornamentlyk die van Monpellier.

⁺ Zelfs zyn 'er Jooden geweest die een naaukeurige kennis van de Grieksche en Arabische Taalen hebben gehad, om de Aphorismen van Hippocrates nevens de Verklaring van Galeên uit het Grieks en Arabisch over te zetten: ten minsten eigent men het een zeekeren Rabbi Hanan ben Isaak toe, deeze vertaling uit het Grieksch in 't Arabisch te hebben gedaan, en dat Rabbi Nathan dit vervolgens uit het Arabisch in 't Rabynsch Hebreeusch met byvoeging van aanmerkingen heeft overgebragt. Eindelyk zullen we van verscheiden Werken der Wondheelkunde onder hun in gebruik, niet ophaalen, en van veele Boeken die van Geneeskruiden handelen; nademaal 'er waarschynelyk by de Christenen over deeze Stoffe by hun geen voordeel te behaalen is.

+ 't Welk eenige van hun in de Arabische en Grieksche Taaloeffening heeft kundig gemaakt