Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 1

XXX. Hoofdtstuk.
Van de Vermaaningen en Leerredenen in de Kerke gebruikelyk.

Dit deel van den Goddelyken Dienst is te zeer gewichtig, om 'er alhier geen gewag van te maaken. Onder den naam van deeze Vermaaning leert ons het Gewoonte-Book van Alet, dat men de Onderwyzing begrypen moet, die men den volke voorhoud, de noodzaakelykheit hunner Zaligheit betreffende; de Gebeden die de Kerk voornamentlyk voor de Gelovigen doet; de verkondiging der Feesten, van Vasten, van Geboden of Aankondigingen, van Gewyde Ordes, van Huwelyken en andere zaaken de Kerkelyke tucht raakende. De Vermaaning word na het Euangeli gedaan, nademaal dit gedeelte van den Geestelyken Dienst voornamentlyk gestelt is, om de verborgenheden van Godts Woordt te verklaaren.

⁺ Na het Euangeli, wanneer de Kerpspelpriester, die de Vermaaning doen moet, het Autaar gegroet heeft, treed hy ter zyden van 't Epistel de Altaar-trappen af, legt de Kasuifel en het Manipul af, neemt zyn Bonnet, knielt in 't midden voor den laatsten trap van 't Autaar, en draagt 'er Godt voor, 't geen hy te verrichten, voorneemt. Vervolgens gaat hy naar den Kantzel; en indien 'er geen is, doet hy de Vermaaning op den ingang van den buik der Kerke, staande en gedekt: maar 't zy dat 'er een Preekstoel is of niet, hy moet van de Vergadering konnen gezien worden^(b), en ter plaatse alwaar men hooren en verstaan kan. Voor zyne Leerrede groet hy het Kruis, maakende het teken^(c) voor zich zelf. Daar na groet hy de voornaamste Persoonaadjes van de Vergadering en 't volk. In Italië gaat de groeting der Engelen^(d) den aanvang van de redenvoering voor; in Vrankryk volgt ze op 't be-

+ Welke Plechtigheit de Vermaning voorgaat, aangeweezen.

(b) Zonder ons in een breed verhaal uit te laaten om te onderzoeken of die van de Oudheit, die in 't openbaar gesproken hebben, altoos voor hunne welspreekenheit een verheven plaats verkooren; noch of zy by ontbeering van Kantzels en verheven gestoeltens, liever op eenige Aardheuvels of op banken klommen, dan of ze met den geenen tegen wien zy spraaken, gelykvloerig stonden: zonder al dit onderzoek, zeggenwe, moet men bekennen dat een man die in een Vergadering redenvoert, van de gansche Vergadering moet gezien worden, 't welk niet geschieden kan, indien hy niet verheven staat. Dit heeft de Oorsprong tot de Kantzels gegeeven. In de eerste eeuwen der Kerke, leeraarde de Bisschop het Volk, of hy predikte gezeten of staande in een preekstoel die alleen voor hem was bestemt. Somtyds klom de Leeraar op de trappen van 't Autaar. Men kan over dit onderwerp verscheiden weetenswaardige Aanmerkingen in 't werk van Ferrarius de Ritu Veteris Ecclesiae Concionum L. 3. vinden.

(c) Het blykt door een plaats uit Corippus, een tydgenoot-Dichter van den Keizer Justiniaan, dat de Christen Vorsten in 't openbaar spreekende, een teken van 't Kruis maakten voor dat ze hunne redenvoering begonnen. De Geleerden der Kerke deeden insgelyks, wanneer zy met de Ketters en Ongelovigen reden wisselden: mogelyk om den Duivel te verdryven, gelyk de Paus den geenen vermaande te doen die zich met de Kerk vereenigden.

(d) By Baudry Manuale Caerem. vind men aangetekent: Dat het de gewoonte was de Groetenisse der Engelen te herhaalen, eer men de Leerrede begon, en dat deeze gewoonte niet zeer oud was, indien (gelyk Ferrarius zegt in zyn Traktaat reeds door ons aangehaalt) Vincent Ferrier, die in den aanvang van de 15de. Eeuw leefde, de eerste is, die 'er van gesproken heeft, of die dit heeft ingevoert. Men gelooft dat de lasteringen en 't ongeloof wegens de H: Maagdt, vruchten van de laatste eeuwen, deeze gewoonte hebben ingevoert. Erasmus heeft haar een min ernstig beginsel gegeeven. Hy stelt voor, dat de Predikers dit hebben ingevoert om zich by de Vrouwelyke Sexe behaaglyk te maaken, en om daarin de Dichters van 't Heidendom na te volgen, die in den aanvang hunner vaerzen de Zanggodinnen aanriepen. Eertyds was 'er een diep stilzwygen voor dat de Vermaaning begon. De Diaken was 't die deeze verrichting deed, en dit zelfde werd mede in de Joodsche Synagoge in acht genomen, eer dat men met de leezing der Gewyde Boeken begint. Een der gebruiken van 't Heidendom in diergelyke gelegenheden was Favete linguis, dat is luistert aandachtig toe. Tegenwoordig, zoo Ferrarius meent, onderhoud de Kerk te Milaan in de Plechtelyke Missen de aloude gewoonte noch, om den Volke tot stilte te vermaanen. Somtyds belast de Redenaar of Prediker zelf deeze stilzwygenheit, geevende met de handt een teken aan de Vergadering. Wy zullen ons in 't verhaal deezer tekenen niet uitbreiden die men op verscheidene wyzen gaf. Beter is 't aan te merken dat men tot eenige leerregels uit de Gewyde Boeken getrokken, gelyk ouwlings voorging, als nu met het onderwys van 't Volk of de Redeneering die men Sermoenen noemt. De Jooden hebben dit altoos in acht genomen, eveneens gelyk de Christen Vergaderingen, behalven de Quakers, gelyk wy in 't vervolg toonen zullen.

[p. 307]

sluit van de Inleiding. Indien geduurende de Leerrede, de Kerspelpriester of Predikant de naam van Jesus of van Maria noemt, licht hy zyn Bonnet en buigt of nygt zich. In Italië^(a) doet men insgelyks, wanneer men de naam van den regeerenden Paus uitdrukt. De Leerrede en de Vermaaning eindigt door de zegening die den Kerspelpriester den volke geeft: maar indien hy voor zyn Bisschop of voor eenig ander Opperhoofdt der Kerke preekt, spreekt hy den zegen uit, voor dat hy de Leerrede begint.

Men preekt voor den Bisschop of wanneer het H. Sakrament plechtelyk op 't Autaar ten toon staat, met ontdekten hoofde. De groeting der Engelen word op den Heiligen Vrydag nagelaaten: maar in de plaats knielt de Leeraar,^(b) doende een Gebedt voor het Kruis, 't welk op het Autaar is, of nevens de lessenaar van den Kantsel staat. Na het eindigen van de Vermaaning toont hy den volke het Kruisbeeldt; alsdan heeft hy twee Akolyten met Koorrokken aan zyne zyde, ieder een brandende Waschkaers houdende. In de Kerkgewoonte-Boeken kan men, zoo men begeert, veele andere byzonderheden over dit onderwerp naslaan, eigentlyker voor de Kerspelpriesters dan voor alle andere Geestelyken ingestelt.

Wat de uitwendige gebaarde van den Leerraar⁺ aangaat, en van de gedraghouding in de Sermoenen der geenen die het Euangeli preeken moet; bekent is 't genoeg, dat wy niet meer in de eeuw van Barelette en Menot leeven. Tegenwoordig kent men niet veel van deeze buitensporige Windbreekers, die veelerlei grillen voor den dag bragten volgens de Schryver^(c) van de Verdediging voor Herodoot. Vrankryk heef zich van dit uitvaagzel gezuivert, alwaren 'er zelfs Veldtpriesters die de ongeschiktheit hadden, of zoo plomp mogten zyn, om tot deze buitensporigheden te vervallen; Bouraaloue, Massillon, Cheminais en alle uitmuntende Leeraars, die nu door 't gansche Koningryk zyn verspreid, bevestigen onwederspreekelyk de kleinachting die men 'er van deeze onwaardige blaaskaaken heeft opgevat, die van 't Euangeli een onderwerp van spotterny voor de Vrygeesten maaken. De Dekreten der Conciliën beveelen, dat den Leeraar met een Apostolische deftigheit aangedaan zy; en verbieden alles 't geen de welvoegzaamheit wederstreeft, waar mede een Leeraar het Euangeli bedienen moet. Nochtans heeft men in Italië deeze noodzaakelyke betaamelykheit⁺ voor de ernstigheit van den Godtsdienst noch niet werkstellig gemaakt. Hunne Leerredenen zyn niet alleen stekelig, dubbelzinnig en van een koele zinspelling; maar hunne uitwendige gebaerden gelyken mede wel naar een toneelboevery. Zy zyn ongemeen woelachtig in hunne beweegingen, stampen met de voeten, kloppen en slaan met de handen, verdraayen de oogen, en treeden met een ongeregelde vaerdigheit naar 't een en 't ander einde van den Kantzel^(d) ‘De schoonste Predikatiën, zegt een berucht Reiziger^(e), van der Italianen Lerredenen spreekende, zyn die het volk meest doen lachen. Ieder Monniksorde heeft haare byzondere manier.’ De Reiziger bewyst den Jezuïten gunst: maar wat de Kapucynen aangaat. ‘Zy bulderen altoos, voegt hy 'er by, en preeken niet dan van schrikkelyke dingen, wanneer het geen dag van poetzemaakery is... Zy vatten zich by den baardt, slaan met de handen, schreeuwen om iemandt een verbaastheit aan te jaagen, enz.... Eerstdaags hoorde ik (zegt den Schryver) een Karmeliter over Maagdalena voor de Boetvaerdelingen van 't H. Kruis prediken, geevende aan zyne inbeelding den vollen draf. Om de offerhande, die zyne Boetvaerdigen aan de vermaaklykheden des Waereldts opofferden, noch meer te verheffen, bragt hy wel een quartier uurs toe, om haar als het bevalligste schepzel onder de Zon af te maalen. Geen schooner bevalligheit was 'er aan een allervolmaakst lichaam, of hy verbeelde die ten krachtigste af: spreekende veel meer als een konstig Schilder, dan dat zyne leerrede als

(a) Piscara Praxis Caerem. L. 2. Sect. 2. Cap. 6.

(b) Crux ave, spes unica, hoc passionis tempore, &c.

+ Het mis bruik in de Sermoenen in Vrankryk afgeschaft.

(c) Henrik Stephanus.

+ Hoe dit in Italië noch in zwang gaat.

(d) In Italië zyn de Preekstoelen zeer lang en naar maate van dien ook breedt.

(e) Misson. Votage a'Italie.

[p. 308]

die van een Leeraar waren geschikt.

De Predikatiën der Italiaansche Leeraaren, worden, gelyk reeds gezegt is, door de groetenisse der Engelen begonnen. Na deeze groeting leest den Predikant de Text, en indien hy vervolgens het onderwerp van dien Text verhandelt, is 't nochtans op een ongebruikelyke manier, en byna altoos ingewikkelt zonder eenige t'zamenhang: echter zyn zodanige Predikatiën gemeenlyk in twee Afdeelingen bestaande, waar van de eerste ernstiger dan de andere is, en van een Schoolsche Godtgeleerdheit opgevult, t'eenemaal onsmakelyk voor een Fransman; waar na men^(a) om aalmoezen voor den armen omgaat. De tweede Afdeeling is t'eenemaal beuzelachtig, en dikmaals met vertellingen en vreemde Historiën bevracht, die het volk meer vermaaken dan stichten: echter noemt men deeze smaakelooze fraayigheden een voldoende stichting.

⁺ Men predikt gemeenlyk in Italië niet dan in den Advent en in de Vasten: maar in vergoeding van dien bereiden zich de Leeraars eenige Maanden te vooren om als dan te yveriger^(b) in alle deftigheit hunner welspreekenheit uit te munten, zulks den oogst deezer Euangelische Baazen te vruchtbaarder zy. Op alle andere tyden hoort men zelden in de Kerspelkerken prediken: maar wel de Dienst der Missen in Muzyk. De Monniken preeken in hunne Kloosters over onderwerpen die men wel eindeloos noemen mag; want zelden wyken ze van de Grondleggers hunner Orde af, en van eenige Godtsdienst-plichten door deeze Grondleggers goed gekeurt, bestaande in de Rozekranssen, den Schapulier en St. Franciscus Gordel.

⁺ In eenige Steden van Italië, ziet men Marktpredikers. Oorgetuigen zyn 't die verzekeren, dat zy t'eenemaal de Koordedanssers en Toneelzotten navolgen, door een manier, waar mede zy zich ten toonstellen in hunne Redenvoeringen der Euangelische Waarheit,^(c) waar van zy een soort van Koopmanschap maaken, die zy den volke uitventen, na de zelve met kluchten, gelyk de Quakzalvers, te hebben vermengt. De Geestelyke neemt een groot Kruis, 't welk men met een klein schelletje voor hem gedraagen heeft, klimt ten beweegbaaren Kantzel op, om 'er deeze zyne Koopmanschap alzoo schadelyke voor de ziel, te vertieren, als de vervalste kruideryen der Quakzalvers voor het lichaam zyn.

De Predikers van Spanje en Portugaal⁺ prediken het Euangeli op een alzoo vreemde wyze gelyk de Italianen doen. ‘De Leeraars, zegt de Schryver van de Delices de l'Espagne of Vermaakelykheden van Spanje, preeken 'er in openbaare plaatsen en in groote Straaten; en hoe weinig dat ze bequaam zyn, hebben ze echter een groot getal toehoorders. Hunne gewoonte is een weinig met die van andere Volkeren verschillende. Zy leggen 't voornamentlyk toe de zondaars te bestraffen, en ten einde maaken ze groote beweegingen, en op eenige plaatsen slaan zy zich voor de borst of geeven zich slagen, 't welk de gansche Vergadering alsdan navolg. Eenige spaaren de hevigste uitroepingen tot op 't eindigen van hun Sermoen, en deeze die de meeste traanen weeten te storten hebben het beste gepreekt.’ De Heer Dellon⁺ bericht ons in zyne Voiagiën^(d) eenig gedeelte van een Predikatie op Paasch-Zondag door een Portugeesch Leeraar gedaan; 't welk aanmerkelyk is. ‘Nadat de Prediker het teken van 't Kruis had gemaakt, zeide hy; Gy weet dat dit Sermoen om drie redenen is ingestelt; de eerste reden is, om den Toehoorderen een heilzaam Feest te wenschen. Om aan deeze verplichting te voldoen, wensche ik u Heeren in deeze

(a) In Hollandt hebben de Protestanten meest het zelfde gebruik. De Predikant breekt zyne Leerrede af, om zyne Toehoorders tot mildaadighiet der Armen te vermaanen. De Diakenen gaan om met zakjes aan lange stokken vast gemaakt, welke zakjes een klein Schelletje hebben, waarmede men den slaapenden wakker maakt, of die zich veinzen te slaapen.

+ Wanneer en hoe men in Italie preekt.

(b) Se ne Viene in cotesta citta, zegt Loredano, il Padre Girolamo Olivi a far pompa d'éloquenza nel corso quadragesimale.

+ Marktpreekers en hun gedrag beschouwt.

(c) Zy behandelen deeze waarheit gelyk een Marktschreeuwende Quakzalver zyne Orviëtaan, en telkens wanneerze een gedeelte hunner streeken uitbrommen. Men zou hen veel licht by de Toneelgekken en Kluchtnabootzers der aloude Romeinen konnen vergelyken, en hunne Sermoenen by de Atellanen. Bekent is 't dat de Toneelnarren zelfs de Goden in hunne kluchtspelen niet ontzagen, noch de Kluchtnabootzers hen alzoo min door hunne gebaerden verschoonden. Insgelyks is 't niet onbekent dat de Heidensche Godgegeleerdheit naar het belachelyk gedrag der Atellanen geschoeit was. Niet weinig schyn heeft het dat de Harlequinaden of Poetzemakery der Italiaansche Monniken een overschot van 't aloude kluchtvermaak is: maar wat de gewoonte aangaat van op ruime plaatsen en markten te prediken, dit was reeds by de aloude Jooden in gebruik geweest, en 't blykt zelfs dat Jesus Christus dit mede geoeffent heeft. Een Predikatie in 't openbaar op de markt gedaan, trof het hart van St: Niklaas tolentyn zodanig, dat men, om aan de Waarheit die hy geduurende zyn leven bemint had, voldoening te geeven, hem na zyne doodt wilde onder 't getal der Heiligen stellen. Men toont mede naby Padua een boom die St: Antoni van Padua voor Kantzen diende.

+ Welke een gedrag men in Spanje en Portugaal houd.

+ En met welke buitensporigheden hunne Verhandelingen verzelt gaan.

(d) Tom. I. p. 459. te Parys 1709. gedrukt, schoon 'er te Keulen staat uitgedrukt.

[p. 309]

Heilige dagen alle bedenkelyke Zegen en voorspoedt. De tweede beweegreden van deeze Predikatie is om van u de Paasch-eieren te verzoeken, of de geschenken die men op 't eindigen van de Vasten gewoon is den Leeraar te zenden. Wegens dit Artykel vermaan ik u - - - - Eindelyk, Heeren, is de derde reden waarom men op deezen dag predikt, gelyk gy weet, om de Toehoorders te doen lachen, die mogelyk te zeer verflaaut en droefgeestig zyn geworden door de gestrengheit en dooding des lichaams die zy geduurende de Vaste geoeffent hebben. Om hier in wel te slaagen, zal ik u zeggen, dat ik gisteren des morgens ----- den grooten Gregorius ontmoete, die my niet nuchteren scheen; enz. Een zodanige redenvoering verwekt veel eer meedogendheit dan de goede gemoeds gesteltenis: maar zou dit niet den Kerspelpaap van Colignac nageboots zyn? of zou de Heer Dellon, moeielyk zyn geweest, dus langen tydt in de gevankenis van de Inquisitie gezeten te hebben, dit gestoort denkbeeldt niet hebben opgevat?

Wat de stem en 't gezwes van den Prediker aangaat, dit word niet vereischt in dit Werk te verhandelen. Men vind 'er nochtans eenige zaaken in van 't gebruik en de gewoonte af hangende. In Vrankryk hoesttemen eertyds op een welgeregelde wyze in zekere plaatsen van 't Sermoen, en deeze hoesting, die waarlyk niet dan Ciceroniaasch was, werd als een bevalligheit in de Sermoenen van Olivier Maillard, Leeraar van de vyftiende eeuw aangemerkt. Wy zullen van het Frans en 't Latyn^(b) geen gewag maaken, 't welk zich beurtsgewys in deeze Redenaars redeneeringen opdeed. Rabelais⁺ bespot op een aangenaame manier dit gekuch en de vermenging van 't Frans en 't Latyn, door een wanschikkelyke redenvoering die hy door zynen Janotus van Bragmardo laat uitspreeken. Men zag 'er de zinspeelingen, scherpzinnigheden en tegenstellingen in uitgebreid. Wildwaayige Schoolzwetzery had mede haare plaats. Een te verre gezochte beweeglykheit, van wonderlyke gebaerde verzelt, was zelfs behaagelyk. De boertachtige oploopendheit en veelmeer vermakelyk dan Christelyk ontroerde het hart onzer Voorzaaten: nu is dit alleen den Kapucynen overgelaaten. Een gemeenzaam en eenvoudig onderwys, of de enkele leezing van 't Euangeli van eenige aanmerkingen in een gemeene styl gevolgt, zonder nochtans laag noch kruipende te zyn, doet meerder vrucht, indien 't het oor 't geen gelykvormig is, niet onaangenaam zy, en deeze onsmaakelykheit is 't, 't welk het gebruik heeft ingevoert. Waar is 't dat dit mede door den hoogmoedt van den Leeraar word ondersteunt, die gemeenlyk den loop der welspreekenkunde volgt, en aan de bekeering van zyne Toehoorderen niet arbeid, dan om zich in de Waereldt aanzienlyk te maaken.

De Godtsdienstigheit der Toehoorderen neemt mede dit gebruik en de gewoonte in acht. 't Is wel waar dat dit gebruik gevaar loopt van nooit algemeen te zyn, overzulks de menschen het middel niet kunnen vinden van de Oeffening der vreeze Godts met die van zyn fortuin te maaken, te doen paaren. Nochtans zyn 'er Landen alwaar men den Volke ongestraft hunne Godtsdienstigheit met hunne driften paaren ziet. Getrouwe waarneemers van 't ingevoert gebruik onder hun, de beveelen van de Kerk opvolgende, zyn goede Christenen geacht; zy doorsteeken of vergiftigen Heiliglyk hunne Vyanden. De Priester zelf, nadat hy den Dienst heeft gedaan, zal niet nalaaten met eene Signora, of Juffer minneredenen te onderhouden. Daar en tegen is de Godtvruchtigheit weinig van gebruik in de Landen alwaar de ongebondenheit der gevoelens stant grypt: maar zy word gebruikelyk, wanneer een Vorst oud geworden, van gedachten word zïch te bekeeren. Zodanig een Vorst tot de Godtvruchtigheit genegen zynde, vult zyn Paleis met Kruissen, Getydeboeken en Paternosters op; hy zal geen gehoor verleenen dan na Godt voor een Beeldt gebeden te hebben; geene besluiten teekenen, dan na het teken van 't Kruis te hebben gemaakt, en zich met Wywater besprengt: een zodanig Vorst zal, wat het uitwendige aanbelangt, zich eerlang in een zeer Heilig Hof herschapen zien: maar 't zou behalven dat zeer ondeugend konnen zyn, overzulks 's Vorsten Godtvruchtigheit de uitwerking van gedienstigheit of naäping zoude te weege brengen. Hier van worden Voorbeelden in byzondere Huisgezinnen gevonden. Een Vader des Huisgezins schept geen ander vermaak dan 't geen naar Godtvruchtigheit zweemt, maakende van zyn huis een Queekschool van Godtvruchtelingen. Het Huisgezin, gevoelt een weerzin van alles, 't geen naar Waereldsgezindheit riekt, en doemt den geenen te liever, die Waerelds gezind schynen. Zy brengen in de Missen en Gebeden al den tydt door, dien zy van

(b) Dit was op 't einde van de zestiende eeuw noch in gebruik, gelyk men in de Sermoen van Meester Jan Boucher een berucht Eedgenoot zien kan. Men vind 'er Latyn en zelfs Grieks onder.

+ Hoe Rabelais dit vreemde gedrag beschimpt.

[p. 310]

hunne bezigheden konnen afbreeken; en alzoo de grootheit^(a) der voorwerpen de Godtsdienstigheit vermeerdert, hunne Getyden, Paternosters, Kruisbeelden en al den overigen toestel, vermogen meer dan al 't andere: maar naardien hunne Godtvruchtigheit het uitwerkzel des lichaams gesteltenis is, word die ook onvergelykelyk middelmatiger bevonden, dan die van een der koelste Christenen.

(a) Rabelais heeft deeze valsche Godtvruchtelingen zeer fraai onder de Perzoonaadje van zyne Gangantua beschreeven. ‘Na wel ontbeeten te hebben, zegt hy, ging Gargantua naar de Kerk; en men droeg hem in en groote mandt een breedt Getyboek na, van een groven, dikken, en vetten bandt, en ongemeen zwaar beslag verzien, weegende min of meer met het perkement, de houte borden, haaken, ringen en anderen omslag elf hondert en zes ponden. Aldaar hoorde hy zes en twintig of dertig Missen. Terwyl quam zyn Uurprevelaar, met zyn Koorkleedt, Kasuifel en kap, waaruit hy als een muis uit een meelzak keek, of een uil uit den schoorsteen; zyn azem en heilige wynlucht wazem, begeurde de gansche Vergadering als of ze bewierrookt wierd, en hy neuride eenige Ave Marytjes, Litanitjes en Kyriolytjes zoo naaukeurig en net, zulks 'er geen eenen sylaab of letter verlooren ging. Op 't uitgaan van de Kerk, voerde men hem op een lange wynwagen van ossen getrokken, een hooge stapel Paternosters van Sinter Klaas na, waarvan ieder kraal zoo groot als de bol van een hoedt was; en terwyl hy in de Kloosters, Galderyen en tuinen wandelde, prevelde hy meer als zestien Kluizenaars.