De noodzaak van het overbodige

112

Ik-spel

Naïviteit als compensatie voor overbewustzijn of gewoon voor bewustzijn in het algemeen. Het omgekeerde ook?

Misschien, maar het is wel contraproductief.

Er is een tijd geweest dat ik aan een zelfvernietigend overbewustzijn leed, gepaard gaande met een aan helderziendheid grenzende luciditeit. (Vrijwel zeker weten wat de mensen - over je - denken; 's nachts wakker worden en tot op twee minuten nauwkeurig kunnen zeggen hoe laat het is; een enkele buitenlichamelijke ervaring.) Maar enig profijt leverde het niet op, noch bij het denken of na-denken, noch bij het schrijven, eerder was het tegendeel het geval; voorbewustzijn werkt remmend en daarom probeerde ik eronderuit te komen als onder een wolk voordat deze zijn regen loslaat.

Het lukte al beter, vooral als ik mij vrij kon schrijven. Ik schudde de loodzware regendruppels van de verantwoordelijk-

[p. 198]

heden die al uit eerdere wolken op me gevallen waren van mij af en wende gaandeweg, ofwel schrijvenderwijs, aan de nieuwe onverantwoordelijkheden waartoe de literatuur mij in staat stelde, schreef mij spelenderwijs los en ontdekte opnieuw de overspelige kanten in mij.

Het lukte natuurlijk het best zolang het denkschrijven duurde - een overbekend proces -, maar de werking strekte zich uit tot ver erbuiten in mijn leven. De geschreven fixaties waren in hoofdzaak (na)gespeelde, het was therapeutisch naspel of gewoon spel met paradigma's, thema's waarmee ik bekend was; ook esthetische gymnastiek, literaire yoga leer je al oefenend het best, en net als na het overwinnen van jeugdverlegenheid volgt een periode van maniërisme, van halfgespeelde verlegenheid, een habitus, een habijt dat je voor iets anders gebruikt, tot je ook dat afwerpt (als het goed is).

Hierna volgde het stadium van werkelijke onbevangenheid, argeloosheid, naïviteit, de genezende ‘cloud of unknowing’ die verhindert dat je terugvalt en die onnoemelijk veel productiever is dan het op je hoede (moeten) zijn voor anderen of voor jezelf. Dan liever gekwetst worden en de dupe zijn; bij alle kwetsuren die je oploopt blijft er een meerwaarde die de moeite waard is. Althans tot op bepaalde hoogte, en ook als die hoogte is bereikt blijkt er vaak weinig anders op te zitten dan erin te berusten. Je kunt dan altijd nog argeloosheid en naïviteit spelen - het is beter dan niks - en het wonderlijke is dat ook dan nog blijkt hoezeer die trekken tot onvervreemdbare karaktertrekken van je geworden zijn en waarschijnlijk altijd al waren voor ze onder geijzeld raakten: dus hoe reëel die naïviteit en openheid waren die in de gespeelde schuilgingen: je was die je speelde en je speelt die je geworden bent, als een soort mimicry in mimicry. Je ik is een mimisch en mimetisch ik - je eigen veranderde handschrift dat je zelf hebt trachten te vervalsen en dat authentiek blijkt, te allen tijde, wat je ook schrijft. Wat je ook schrijft blijkt in je eigen handschrift geschreven. Vervalst

[p. 199]

was hooguit je overbewustzijn of bewustzijn en eigenlijk zelfs dat niet, want je kon je niet eens vervalsen omdat je niet wist wie je was.

*

De fictieve persoonlijkheid

Vooral in de literatuur is persoonlijkheid fictief, is ik fictief. (In dubbele zin.) Daarnaast is ze, meer dan in het leven, beperkt en woordgebonden en, hoe vaag ook, méér gedefinieerd, eventueel alleen negatief.

Die beperkingen kunnen opgeheven worden door literaire technieken; het personage (in oude zin) moet zich oplossen óf moet zijn variabiliteit, zijn open mogelijkheden tonen (aantonen). Ontegoïseringen, ont-ikking van de romanfiguur: de mutabele taalfiguur.

(Het personage als zodanig zal echter nooit verdwijnen: het heeft voordelen die de ongebonden, contourzwakke taalfiguur niet bezit, noch de mens in de maatschappij.)

Ook de mens is trouwens voor een deel een fantasieproduct, van de mens-in-het-algemeen en van zichzelf, als groepsfiguur én individueel: de mens is een schepping, een maaksel van zichzelf en van anderen, zoals hij ook meehelpt zichzelf te scheppen via een beeld dat hij zich van hem (de mens) vormt; hij ontwerpt dit beeld, waarin idealistische elementen zijn verwerkt, past het toe als moreel evenbeeld en oordeelt ernaar. Maar pas als de maatschappelijke omstandigheden het mogelijk maken zal dit beeld - voor zover het een ideaalbeeld is - tot op zekere hoogte te verwezenlijken zijn: de andere mens.

Tot zolang - zo niet altijd - zal de mens de mens afmeten naar wat hij zich van hem voorstelt, ten goede of ten kwade. De mens is ten dele een lijdend fantasieobject van zichzelf.