Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700

[pagina 1]

Een nieuw vaderland voor de muzen

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700

[pagina 2]

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur

 

Onder hoofdredactie van

A.J. Gelderblom en A.M. Musschoot

 

Dit deel, Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1560-1700, is begeleid door een Raad van Advies, waarvan deel uitmaakten: L. van Gemert, E.K. Grootes, H. Meeus, M.E. Meijer Drees, M.A. Schenkeveld-van der Dussen, M. Spies en W. Waterschoot.

 

Dit boek maakt deel uit van de reeks Geschiedenis van de Nederlandse literatuur die gefinancierd wordt door de Nederlandse Taalunie ter uitvoering van het besluit van het Comité van Ministers van 15 oktober 1997 over een nieuwe literatuurgeschiedenis

[pagina 3]

Karel Porteman en Mieke B. Smits-Veldt

Een nieuw vaderland voor de muzen

Geschiedenis van de Nederlandse literatuur

1560-1700

2016 Uitgeverij Bert Bakker Amsterdam

[pagina 4]

Eerste druk 2008

Vierde druk 2016

 

Deze uitgave kwam mede tot stand met financiële steun van het Nederlands Letterenfonds

 

© 2008 Karel Porteman en Mieke B. Smits-Veldt

Boekverzorging Tessa van der Waals

Zetwerk en opmaak Willem Morelis

Druk en afwerking Koninklijke Wöhrmann

Foto voorplat Harold Strak

www.uitgeverijbertbakker.nl

isbn 978 90 351 3029 6

[pagina 5]

Inhoud

Ten geleide		17
1 De literatuur van circa 1560 tot 1585		23
De literatuur in Brabant en Vlaanderen		24
Vitaliteit van het rederijkersleven in de jaren zestig		26
Vernieuwende tendensen in de rederijkersliteratuur		27
	De const van rhetoriken	27
	Vertalingen	29
	Het landjuweel van 1561	30
	Van de gildekamer naar de drukpers	33
De vroege renaissance		36
	Den hof en boomgaerd der poësien (1565)	36
	Vrouwenstemmen en nieuwe vrouwenlectuur	38
	Humanistische impulsen	39
	Drukkers, uitgevers en boekhandelaars. De goedlopende emblematiek	42
	De jonge Jan van der Noot	45
	Op de vlucht	47
Literatuur en Hervorming		49
	De rederijkers en de Hervorming	49
	De kracht van het vrije bijbelse lied	51
	De psalmberijmingen	53
Ballingschapsliteratuur		57
	Londen	57
	Duitsland	61
Literatuur in de jaren zeventig en tachtig		67
	De literatuur onder Alva	68
	Dichters in dienst van Willem van Oranje	70
	Geuzenliederen	74
	Literatuur onder calvinistisch bewind	77
	Katholiek weerwerk	79
	Voortzetting van de Brabantse literaire renaissance	81
	Moraalfilosofie op maat van de const	86

 

[pagina 6]

De literatuur in Holland		89
Morele lessen via de drukpers		92
	Doperse liederen	92
	Humanisme in de volkstaal	93
Dirck Volckertsz. Coornhert (1522-1590)		97
	Pleidooi voor de moedertaal	98
	De boodschap: perfectisme	99
	De poëticale middelen	99
	Liederen en proza	101
	Toneelspelen	103
De Hollandse rederijkers in een stroomversnelling		105
	Bijbelse lering in Rotterdam 1561	105
	Rederijkers in verzet: Amsterdam en Haarlem	107
	Bestrijding door de gereformeerde kerk	110
	Meebouwen aan de nieuwe maatschappij	112
	Toneel in het bevrijde Haarlem: Louris Jansz.	116
Poëticale vernieuwingen in Leiden		118
	De universiteit als de schoot der muzen	118
	De poëticale opvattingen van Jan van Hout	123
	Van Hout en de Leidse rederijkers	126
2 De literatuur van 1585 tot circa 1600		129
De literatuur in Brabant en Vlaanderen		130
De grote emigratie		130
Katholiek humanisme		132
Literatuur in de volkstaal: vroomheid en geloofsijver		133
De literatuur in Holland op eigen wegen		135
Cultuurpolitiek van de Amsterdamse kamer De Eglentier		137
	Taalbouw	138
	De dichtkunst van Hendrik Laurensz. Spiegel	141
	Spiegel als dichter-filosoof	142
	De poëticale opvattingen van Spiegel	144
	De toneeldichter Spiegel	145
	‘Boertelijck’ schrijven: Pieter Roemer Visscher in De Eglentier	146
	Waardering voor Spiegel en Visscher in het Leids academisch milieu	147
Traditie en vernieuwing bij Hollandse rederijkers		150
	Manifestaties ter verwelkoming van stadhouder Maurits	150

 

[pagina 7]

	Wedstrijden in Leiden en Rotterdam	151
	De oudheid als referentiekader	155
	Rederijkerstoneel	155
	Het Leidse Loterijspel (1596)	156
Bijdragen tot literaire vernieuwing door Zuid-Nederlandse immigranten		158
	Het toneel van Jacob Duym	158
	Karel van Mander: dichterschap op Zuidelijke leest	161
	Van Manders literaire netwerk	164
	Van Manders Schilder-boeck	166
3 De literatuur van circa 1600 tot circa 1620		169
Vooraf		170
De nieuwe dichtkunst van de Leidse Helicon		172
Naar een klassieke tragedie van eigen bodem		172
Duym in dienst van het Leids nationaal gevoel		175
Heinsius' theorieën over dichtkunst en toneel		176
Dichten in de moedertaal		177
	De liefdesemblematiek: van recreatie tot negotie	179
	Nederlandse lyriek van een classicus	182
	De Nederduytsche poemata (1616) en de hymnen	183
In het spoor van Du Bartas		187
Amsterdam, de nieuwe Parnas		189
Een centrum van boekproductie		189
Gebruikslyriek voor een nieuw publiek		193
	De nieuwe prestigieuze liedboeken	195
	De wedijver rond de lucratieve liefdesemblematiek	198
De Eglentier		202
	De erfenis van Spiegel: P.C. Hooft	204
	De lyriek van Hooft en Bredero	206
	Nieuwe dramaopvattingen	215
	Didactisch divertissement	218
	Pastorale ethiek	220
	Een leerschool voor bestuurders	222
	Spiegels van menselijke zwakheid	225
De Brabantse kamer		228

 

[pagina 8]

	Brabants drama	229
	Bijbels-religieuze inspiratie in het toneel	231
	Lyriek: Vondels ontwikkeling tot religieus dichter	233
De Nederduytsche Academie		235
	Politieke en poëticale stellingname	237
	Vaderlands toneel	241
	Strijd om het toneelpubliek	243
	Concurrentie vanuit De Eglentier: Theodore Rodenburgh	245
Het ‘Saligh Roemers huys’		247
	De Sinnepoppen	248
	De dochters: dichteressen en muzen	252
Schrijven in opdracht		254
	Broodschrijvers	255
	Drempeldichten	258
Noordelijke rederijkers buiten Amsterdam		259
Haarlem en Leiden: vernieuwing en traditie in Den Nederduytschen Helicon (1610)		260
Rederijkerswedstrijden		262
	Het doordringen van nieuwe poëticale normen	263
	Bijdragen aan actuele religieuze en politieke discussies in enkele wedstrijden	267
Antwerpen, ‘de zon aan de Nederlandse hemel’?		270
Een elite in het spoor van Lipsius		272
	De emblemataboeken van Otto van Veen	273
	Lipsius en de Nederlandsschrijvende dichters	275
De rederijkers		276
	Het toneel	278
	De lyriek	282
	Een Schadt-kiste der philosophen ende poeten	283
Richard Verstegen: schrijven voor een nieuw vaderland		284
Justus de Harduwijn en de nieuwe generatie renaissancisten		287
Een belangrijke inaugurale rede		288
De weerliicke liefden tot Roose-mond (1613)		289
Geestdrift voor de ‘nieuwe konste’		290
Letterkunde in dienst van de contrareformatie		294
Boeken met vele gezichten		295

 

[pagina 9]

Geestelijke liedboeken		296
	Herleving van het liedgenre	297
	Het Prieel der gheestelijcke melodie	298
	Een standaardbundel?	299
	De Goddelicke lof-sanghen (Gent 1620)	300
Spektakels		302
4 De literatuur van circa 1620 tot circa 1650		305
Vooraf		306
De letteren in Zeeland		308
Jacob Cats, de voorman		309
	De Silenus Alcibiadis sive Proteus (Middelburg 1618)	310
	Moraal rond seks en huwelijk	312
De Middelburgse lauwerhof		315
	De Zeeusche nachtegael (1623)	316
	De ‘Sinne-cunst’ van Adriaen van de Venne	318
	Johan de Brune de oude	320
	Adriaen Hoffer	322
	Adriaen Valerius	324
Rederijkers		325
‘Particuliere’ dichters		328
Constantijn Huygens		330
Huygens, de nieuwe zwaan		332
Otia		337
In het spoor van Huygens		340
Nieuw werk van Cats		344
De Zeeuwse boeken herwerkt		344
Twee opmerkelijke bundels		345
Onder het juk van het ambt		349
Receptie		350
De Hollandse literaire elite		352
Vondel in het milieu van Hooft		355
Vondels maatschappijkritiek		357

 

[pagina 10]

Vondel en Hooft: dichterlijke zelfprofilering in gedichten voor Frederik Hendrik		359
Kwesties van smaak		363
Huygens voor eigen kring		368
Literatuur in Amsterdam		370
Van kamers naar Schouwburg		371
	Het toneel van Jan Harmens Krul	371
	De Academie	372
De Schouwburg van Jacob van Campen		375
	De tragedies van Vondel	379
	Toneelsuccessen op het gebied van het ernstige drama	387
	Beproefde kluchtthema's	390
Poëzie in Amsterdam		392
	Lyriek voor het sociaal verkeer; Jan Harmens Krul	392
	Vondel als lyrisch dichter	396
	Wedijver met Vondel	402
	Dichters in de oppositie	408
Cultuurspreiding in belerend en amuserend proza		411
Literatuur in de burgercultuur van andere regio's		413
Literair leven in de Republiek buiten Zeeland en Amsterdam		413
	Liederen en toneel van rederijkers	415
	Nederlandse poëzie uit academische kring: Leiden	420
	Literatuur in de ‘hofstad’: Den Haag	423
	Literatuur van een intellectuele elite rond de Latijnse school: Dordrecht	428
	Stichtelijk-moraliserende literatuur van een regionale elite: Friesland	433
	Literatuur als vermaak van de jeunesse dorée: Nederlandse romans	436
Literair leven in Brabant en Vlaanderen		440
	Antwerpen: productieve toneelschrijvers in tanende kamers	443
	Brusselse ambities	447
	Literair elan in westelijk Vlaanderen	454
De religieuze letterkunde		460
De Statenbijbel en psalmberijmingen		461
Predikantenpoëzie voor kenners: Revius en Martinius		463
Het lied		466
	Camphuysen	467

 

[pagina 11]

	Doopsgezinde liedboeken	470
	Het gereformeerde lied	472
	Katholieke liedboeken	474
	Liederen voor de Hollandse zending; Joannes Stalpart van der Wiele	476
De herleving van de mystieke literatuur in het Zuiden		479
Embleemboeken: lering, vroomheid en vermaak		483
	De impact van een illustrator: Boetius a Bolswert	486
	De wereld ontmaskeren: Adriaan Poirters	488
Lekendichters in dienst van de contrareformatie		492
Literatuur voor de nationale zaak		494
Vaderlandse lofzangen in de Republiek		494
Literair verweer in Brabant en Vlaanderen		498
Hoofts Neederlandsche histoorien		499
1648: dichters over vrede en vrijheid		502
5 De literatuur van circa 1650 tot circa 1670		507
Vooraf		508
Vormen van canonisering		510
Bloemlezingen		511
Verzamelde werken		518
De canon van het Zuiden?		522
Het toneel		523
De Amsterdamse Schouwburg		524
	Vondel tragicus en de autoriteit van Aristoteles	530
	Poëtica en thematiek in Vondels tragedies vanaf Salomon (1650)	532
	De klassieke toneelwetten ter discussie	538
	Politieke opiniëring op het Amsterdamse toneel	541
Toneel in het Noorden buiten Amsterdam		545
	Politieke opiniëring?	545
	De Haagse schouwburg van Van Fornenbergh	548
Toneel in de Zuidelijke Nederlanden		550
	Voor elk wat wils	551
	Het Brussels-Antwerps-Amsterdams toneelnetwerk	553
	Religieus theater	556
	De Brusselse feesten van 1670	559

 

[pagina 12]

Netwerken		561
Dichters en schilders		561
	Vondel gekroond	562
	De broederschap en het stadhuis	564
	Dichters en schilders in het Zuiden	569
Vriendenkringen		571
	Poëzie als sociaal bindmiddel: Amsterdam	572
	Poëzie vanuit een broederschap in de geest: Rotterdam	579
Dichters en mecenaat		584
Patriciërspatronage		586
In openbare dienst van de macht		590
Dichters en de actualiteit		592
Politiek engagement in de Republiek		593
	Val en herstel van vorsten	594
	De zeeoorlogen	595
	Visies en interpretaties	596
Dichters en actualiteit in het Zuiden		599
Observatie van de concrete wereld		602
Heren en hun tuinen: hofdichten		603
	Het buitenleven: van lof naar beschrijving	604
	Hofdichten van Huygens, Westerbaen en Cats	605
	Andere hofdichters	610
De dwarsliggers: van satire naar zelfspot		613
	De satire bij De Decker	614
	Distantie tot het ‘hoge’ dichterschap: Joannes Six van Chandelier	616
	Poëzie van een libertijn: Matthijs van de Merwede	619
	Burleske spot en zelfreflectie: Willem Godschalck van Focquenbroch en Aernout van Overbeke	622
Verhalen voor velen		627
Vertalers		628
Romans, novellen, anekdotebundels		631
Reisverhalen en exotica		635
Ontspanningsliteratuur in het Zuiden		640
Religieuze literatuur		645
Leerdichten of werken van ‘heilige stoffe’		646

 

[pagina 13]

De taal van de emotie: passielyriek en lijdensmeditaties		651
De letterkunde van de Nadere Reformatie		658
	Het woord van de leraren: de heiliging van kerk en maatschappij	660
	De beschouwing van natuur en leven: geestelijke overdenkingen	666
	Luisteren naar de ziel: bevindelijkheid	670
	Mystieke accenten	673
Literatuur van en voor katholieken		676
	Liedboeken uit het Noorden	676
	Liedboeken uit het Zuiden	680
	Poirters en zijn ‘school’	683
6 De literatuur van circa 1670 tot circa 1700		689
Vooraf		690
Ijveraars voor orde en beschaving: de Noordelijke adepten van het Frans-classicisme		691
Nieuwe ideeën uit Frankrijk		692
Lodewijk Meijer, de voorman van Nil Volentibus Arduum		694
Het beschavingsoffensief van Nil		696
Opschorting van acties tot nader order		701
Andries Pels als woordvoerder van Nil		705
Reacties op het optreden van Nil		709
Het nieuwe toneel in het Noorden		710
Een nieuw schouwburgbeleid		711
Het schouwburgrepertoire in de latere jaren		715
	Vertalingen en multimediaal genoegen	716
	Deugdhelden en gewetenloze schurken	720
	Bevordering van de burgerlijke orde	723
Noord-Nederlands toneel buiten Amsterdam		726
Toneelleven, rederijkers en literaire disputen in de Zuidelijke Nederlanden		728
‘Hollandse’ toneelgezelschappen op bezoek		729
Antwerps toneel van eigen bodem		731
	De Olijftack en de Ogier-dynastie	731
	Pogingen tot verandering: jonker Herman Franciscus van den Brandt	735

 

[pagina 14]

Brussel		739
Het kleinsteedse toneel en literaire leven		741
	Cornelis de Bie	742
	Michiel de Swaen als toneeldichter	746
	De Neder-duitsche digtkonde	750
De weerklank van de Brugse Helicon		753
Terugblikken en voortbouwen		757
Vondels nalatenschap aan zijn ‘zonen’		758
Omzien in bewondering		766
De herfst van een patriarch		772
De Index Batavicus rond de eeuwwisseling		777
Vrouwen in het profane literaire circuit		778
Het literaire netwerk van Katharina Lescailje en Titia Brongersma		779
Liefde en vriendschap in vrouwelijk perspectief		783
Vrouwen over gebeurtenissen buiten hun eigen kring		786
Dichters in politieke neer- en opgang		787
De moord op de gebroeders De Witt		788
Het vaderland gered		792
Propaganda tegen en voor Oranje		794
Ontspanningsliteratuur voor de zinnen. Van literair amusement tot uitdagend libertinisme		799
‘Daar heerst de min’. Jan Luykens Duytse lier		800
Romans		804
	Het fatsoen in het geding	806
	Radicaal gedachtegoed?	810
Religieuze literatuur in de Spaanse Nederlanden		814
Lekendichters: poëzie voor bidstoel en broederschappen		814
Liedboeken: zingen, mediteren en mystiek		817
Tredend uit de verborgenheid: autobiografische teksten van vrouwen		821
	De spiritualiteit van het schrijven in vrouwenkloosters	823
	De begijnen	827
	Schrijven en ‘geschreven worden’ in een kluis: Maria Petyt (1623-1677)	829

 

[pagina 15]

Religieuze letteren in de Republiek		833
Het gereformeerd geloof als ruimte voor poëzie en emblemata		834
Vrouwen aan het woord in de gevestigde kerk		840
Bidden en zingen: liederen voor het gezin en conventikels		845
In de ban van profetessen en profeten		847
	Een wetenschapper in nood: Jan Swammerdam en Antoinette Bourignon	848
	‘Eukleria’ of de beste keus: Anna Maria van Schurman volgt Jean de Labadie	852
	De geschriften van Jacob Böhme	854
Stille pelgrims op zoek naar het eeuwige vaderland: Jan Luyken en zijn kring		856
	Het tweede debuut van Jan Luyken	856
	De Voncken der liefde Jesu	859
	Luyken in gezelschap: etser, lieddichter en lichtend voorbeeld	862
	De stichtelijke embleemboeken	867
Bij wijze van nawoord: de muzen... onbegrensd		871
De Nederlandse literatuur buiten de Lage Landen		873
Het Duitse taalgebied		875
Scandinavië		880
	Denemarken	880
	Zweden	882
De Nederlandse variant?		884
Aantekeningen		887
Illustratieverantwoording		943
Literatuur		947
Register		1011