Ondergang

Diverse lijsten

Het was goed een stempel te bezitten (eigenlijk stond men daarmee al op een lijst), het was goed, op een lijst voor te komen. Bij dat alles natuurlijk vooropgesteld dat men op een betrouwbare lijst stond, op een lijst, die niet ‘platzte’, wat ze met een heel enkele uitzondering helaas allemaal deden, vroeg of laat. Het was zeker goed - dit een opmerking niet van tijdens, maar van na de oorlog - te staan op een lijst, waarvan de opsteller betrouwbaar en van goeden wille was; het is niet te ontkennen, dat een enkele van die opstellers maar héél in de verte aan deze eisen beantwoord heeft en de Joden, die zich tot hem gewend hadden, zoveel mogelijk kaalgeplukt heeft en daarna aan de bezetters overgeleverd. Deze schrijver vermeet zich niet, een volledig overzicht van deze ontsnappingspogingen te kunnen geven; daarvoor waren er teveel en te veelsoortige lijsten. In enkele gevallen - wij zinspeelden er al op - is niet goed te zien waar het stempel eindigt en de lijst begint.

Van deze lijsten heeft enige bekendheid gekregen die, welke de naam droeg van E.A.P. Puttkammer, die als procuratiehouder ener grote bankinstelling al in 1941 van enige Joodse cliënten het verzoek kreeg, een door hen toen ingediend emigratieverzoek bij het Devisenschutzkommando te steunen. Dit gelukte hem in enkele gevallen (toen

[p. 100]

nog!) zonder deviezenlevering, later bedongen de Duitsers deze wel. Zolang zulk een aanvrage liep (dan vond nog overigens geen deviezen-overdracht plaats) waren deze Joden ‘gesperrt’. In een weer volgend stadium verleende hij zijn bemiddeling bij de inlevering van sieraden e.d.; hij ging echter voort ermee, voor Joden met behulp van allerlei argumenten dergelijke Sperren te verwerven. Toen Puttkammer na de bevrijding gearresteerd werd op grond van een enkele tegen hem ingebrachte klacht, kwamen vele schriftelijke betuigingen binnen, door nog meer mondelinge bevestigd, dat deze figuur op alleszins behoorlijke wijze de belangen van zijn cliënten had behartigd en verscheidene hulpzoekenden met raad en daad geholpen had. Op een bepaald aspect van deze zaak moeten wij nog terugkomen.

Lijsten, lijsten... Was er inderdaad zo iets als de Bühlerliste, zo geheten naar dr. Albert Bühler, Beauftragte bij de Nederlandse Bank? Met Joden die op deze wijze door hem samen met Lages werden beschermd? Wij beschikken over de namen van enige onder zijn hoede staande Joden, ‘die im Wirtschaftsleben eine bedeutende Rolle spielten und über beachtliche internationale Verbindungen verfügen’. Was er een Bondylijst, zo geheten naar een uit Wenen afkomstige Jood, die samen met een SD-leider in Den Haag voor duizend gulden een ‘Sperre’ kon leveren, ‘bis auf weiteres’? Was er een Rietveld-lijst? Een Six-lijst? Een Weismann-lijst? Over deze laatste verhaalt S. de Wolff bepaald onsympathieke bijzonderheden. Het ons ter beschikking staande materiaal draagt er niet toe bij, de daardoor gewekte indruk te corrigeren. Men bedenke wat het moet zijn geweest, dat Joden zich als het ware overgeleverd hebben aan een man, die als bankrover al eens met de justitie in aanraking was gekomen, die erkende aan deze Joden zo enorm veel geld verdiend te hebben, dat hij er ‘ook een andere vrouw op na kon houden, die (hij) ruimschoots van alles kon voorzien’, naar eigen opgave een 125 000 gulden, en die niet alleen zelf was aangesloten bij de NSNAP, maar twee zoons bij de Waffen-SS had van wie één Wodan heette... Er was ook een ogenblik sprake van een ‘Indische militairen’-lijst, ‘van zeer geringe omvang’, waarvoor men zich moest opgeven bij de heer Brandon, secretaris van de Joodse Raad. ‘Vooralsnog mogen bij de betrokkenen generlei verwachtingen worden gewekt.’ Dat was 23 februari 1943; op 8 maart, dus geen twee weken later kwam reeds het bericht dat deze lijst door de Wehrmacht-befehlshaber in haar geheel was afgewezen. Een gelukkig toeval heeft de lijst (of enige lijsten)-Westerneng voor ons bewaard. Eén met 26

[p. 101]

namen, één met 22, één met 47, één met 22, één met 18; bijna allen hebben een 40 000-stempel en zijn dus ‘tamelijk veilig’; maar bij één toen bijna negentigjarige dame schrijft de heer Westerneng: ‘Niet gesperrt. Er is mij persoonlijk veel aan gelegen als deze Mevrouw hier kon blijven’...

Was er de Duitsers veel aan gelegen? Iets aan gelegen? Misschien wel, misschien niet, in de regel niet. Van het overgrote deel van deze lijsten kan men zeggen dat zij de daarop geplaatsten op hun best enig uitstel van deportatie schonken. Op hun best: reeds eerder gaven wij uiting aan enige aarzeling. Hoe menselijk immers was het niet in die omstandigheden, zich op deze ‘bescherming’ te verlaten? Onderduiken was voor zovelen een moeilijke, een welhaast ondoenlijke, een inderdaad ondoenlijke stap. En als zo'n lijst het nu maar uithield (de oorlog zou immers ‘gauw’ aflopen), als zo'n lijst nu maar niet ‘platzte’, als...

Het is hier wel de plaats om te spreken over de meest wonderlijke lijst van alle, tevens over een van de onwaarschijnlijkste feiten uit een tijd, die bepaald niet arm was aan zulke feiten. Het is de Weinreb-lijst, de lijst van Friedrich Weinreb.