Namens Tamar

[p. 90]

De liefde in de letteren

Ik heb in de laatste maanden opnieuw een paar romans gelezen die mij toen ik ze jaren geleden voor het eerst las erg aangegrepen: Night and Day van Virginia Woolf, Howards End van E.M. Forster en Wuthering Heights van Emily Brontë. Alle drie hebben voor mij maar weinig van hun geldigheid verloren, al zijn hun beperkingen mij nu wel wat duidelijker dan toen.

Omgekeerd wierp het lezen van deze boeken ook licht op de beperkingen van onze meest typische eigentijdse literatuur. Een van de opvallendste maar ook meest bekende verschillen tussen de boeken van vroeger en die van nu zit in de karakterbeschrijving waarvan men in het kort kan zeggen dat die vroeger van buiten af en nu wat meer van binnen uit gebeurt. Beide benaderingswijzen hebben hun eigen beperkingen die zich, alweer zeer in het kort, laten samenvatten door de opmerking dat men zichzelf nooit van buitenaf ziet, andere mensen echter uitsluitend.

Wat mij echter meer in het bijzonder opviel was het verschil in de impliciete aannemingen van wat liefde is. Meer dan nu, geloof ik, bestond er vroeger de overtuiging dat liefde, de echte, de ‘true love’ maar éénmaal in het leven komt en als die kans gemist wordt, nooit meer. Vergelijk met bovengenoemde schrijvers nu eens zulke moderne als Mary McCarthy en Norman Mailer, met name hun autobiografische boeken als The Company She Keeps en Advertisement for Myself. Voor hun hoofdpersonen bestaat het liefdeleven uit een opeenvolging van affaires en verhoudingen. Weliswaar lopen die altijd weer mis of althans af, maar dat komt omdat men zelf nog te onervaren was of te neurotisch, of omdat de ene partner niet voldeed, de tweede wegliep, de derde afsleet, - een onherroeplijk verlies is dat nooit. De kwaliteit van de liefde heeft te maken

[p. 91]

met de graad van. volwassenheid of ongeremdheid die men bereikt heeft, en de hoop wordt gelaten dat die zal toenemen of er wordt vermoed dat voortaan alles nog beroerder zal lopen. Maar er wordt niet gesuggereerd dat het met de liefde voorgoed afgelopen is. Dat is heel realistisch; maar daarmee is nog niet gezegd dat de vroegere opvatting wereldvreemd was. Het verschil is er niet zomaar een van literaire of emotionele conventies, het weerspiegelt wel degelijk een veranderde sociale omgeving. Een economie van schaarste, waarin men zuinig moest zijn op alles wat men had, werd er een van overvloed, waarin het accent op de vervangbaarheid en de verbeterbaarheid van de dingen kwam te liggen. Aan het maagdenvlies wordt niet langer dezelfde hoge waarde gehecht als vroeger en het huwelijk is van monogaam, successief geworden.

Meer een kwestie van conventie is het verschil tussen de kanten van de liefde die toen en die nu beschreven worden. Men wijst er vaak op dat sex alleen verhuld een rol speelt in de romans van vroeger en dat beschrijvingen van seksueel gedrag geheel ontbreken. De liefde werd beschreven als een hevig emotioneel contact, een visie, een gemoedsgesteldheid waaraan elke sensuele lust behalve die van de ogen vreemd is. De verliefdheid gaat altijd vooraf aan het bed dat pas na het huwelijk volgt en geen kardinale rol speelt.

In de nieuwe literatuur ziet men het omgekeerde. Het verschil tussen amour-passion en amour-goùt is er grotendeels in verdwenen: De test van de liefde is in het bed, alle gevoel dat daaraan voorafging is in afwachting en vrijblijvend. De paren van Mailer bekennen elkaar hun liefde door te zeggen dat zij nooit in hun leven een betere bedgenoot hadden. Men roemt deze zienswijze vaak om haar eerlijkheid. Maar men zou ook kunnen zeggen dat de intensieve verliefdheid die vooraf kan gaan aan lijfelijk contact in de moderne literatuur even verdrongen wordt als de seksualiteit in de romans van vroeger.

[p. 92]

Misschien komt dat doordat de oude moraal en het romantische levensbeeld van vroeger nog niet helemaal uitgewerkt zijn: Er moet iets van de liefde overblijven dat uniek is. Men schaamt zich nu weliswaar niet meer voor zijn lusten en voor de opeenvolging van steeds andere bedgenoten maar nog wel voor het eventueel daarmee gepaard gaan van al te intense emoties, illusies, of visioenen van geluk. Want nog steeds mag niet alles. Een Mme de Staël die zoveel minnaars had en op elk van hen met een haar steeds weer uniek voorkomende passie verliefd werd, was in de ogen van een vorige generatie om het eerste immoreel, terwijl zij in de onze om het tweede gênant is.