Logo DBNL
Schrijven is zilver, spreken is goud (1994)

Schrijven is zilver, spreken is goud

(1994)–Wim Rutgers–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Oratuur, auratuur en literatuur van de Nederlandse Antillen en Aruba


Vorige Volgende

Hoofdstuk III
Koloniale literatuur tot 1865

‘Everyone was an individual, fighting for his place in the community. Yet there was no community. We were of various races, religions, sets and cliques; and we had somehow found ourselves on the small island. Nothing bound us together except this common residence. There was no nationalist feeling; there could be none.’
(V.S. Naipaul: The Middle Passage 1962: 45)
‘De wereld die zij schilderen blijft conventioneel en beperkt, de personen en de situaties stereotiep. Ze voeren slechts hun eigen kaste ten tonele en proberen voortdurend zich te rechtvaardigen door deze in het gunstigste daglicht te zetten. Ze bewaren het grootste wantrouwen jegens de andere elementen, zwarten en mulatten van de samenleving. Kortom, ze gedragen zich als een minderheid zonder opening en zonder contact naar buiten.’ (Maryse Condé: Tim Tim Bois sec 1980)

1776 Directeur J. de Graaff salueert de vlag van de Amerikaanse opstandelingen.
1781 Rodney verwoest Sint-Eustatius.
1790 Edward Luther Low geeft The Sint-Eustatius Gazette uit.
1792 De Westindische Compagnie wordt opgeheven.
  In de ‘Gazette’ verschijnen twee ‘riddles’, de oudste gepubliceerde Antilliaanse poëzie.
  Het eerste op de Antillen gedrukte boek was in het Engels en kwam van Sint-Eustatius.
1800 Onrust op Curaçao; de Engelsen zwaaien er twee jaar en vier maanden de scepter.
1807 Het tweede Engelse ‘tussenbewind’ zal bijna tien jaar duren.
  Engeland verbiedt de slavenhandel.
1812 William Lee geeft het eerste nummer van The Curaçao Gazette uit.
  Hij exploiteert eveneens een boekhandel en -drukkerij.
1813 A.S. Delvalle: The I saws worden in de oudst bekende Antilliaanse recensie onbarmhartig neergesabeld.
1814 In de krant verschijnt de oudst bekende Curaçaose dialoog.
1816 Gouverneur-generaal Albert Kikkert aanvaardt het bestuur over de eilanden.
  De Engelstalige ‘Gazette’ verschijnt na de teruggave van Curaçao aan de Nederlanders, voortaan in het Nederlands onder de naam De Curaçaosche Courant.
1818 De C.C. maakt melding van een dichtgenootschap op Curaçao.
1819 Het eerste ‘provisioneel reglement op het schoolwezen’ wil het onderwijs op ‘den verbeterden Hollandschen voet’ brengen.
1820 Het koloniale gouvernement stelt een preventieve censuurmaatregel in werking die tot 1865 gehandhaafd zal worden.
1821 De slag bij Carabobo breekt de macht van het Spaans koloniale bewind in Zuid-Amerika. Talrijke vluchtelingen van het vasteland zoeken een veilige schuilplaats op Curaçao.
  Negen leden van de ‘Liefhebbery Komedie’ vragen de gouverneur toestemming om Franstalig amateur-toneel te brengen.
  Dominee Bosch organiseert het eerste particuliere ‘lees college’.
1824 Op Aruba wordt goud gevonden.
  Martinus Joannes Niewindt arriveert op Curaçao.
1825 De Joodse Natie krijgt volledige burgerrechten.
  De eerste catechismus in het Papiamento verschijnt.
  De Verenigde Protestantse Gemeente ontstaat.
1828 De administratieve vereniging van Suriname, de Benedenwinden en de Bovenwinden. De drie koloniën worden vanuit Paramaribo bestuurd.
1829 Op Sint-Maarten organiseert zich de leeskring ‘Neêrlands Eersteling’.
1833 Engeland schaft de slavernij in zijn kolonies af.
  Haim Abinun DeLima laat een particuliere bibliotheek met 391 boeken na.
1834 De C.C. verschaft de oudste vermelding van Spaanstalig passanten-toneel.
1842 Cornelis Gorsira stelt zijn particuliere bibliotheek voor ‘inteekenaren’ ter beschikking.
1843 M.J. Niewindt opent zijn vicariaatsdrukkerij op Barber.
1844 Het ‘liefheberij Tooneelgezelschap Nut en Genoegen’ presenteert zijn eerste stukken.
1845 De A.B.C. en de S.S.S.-eilanden worden tot een kolonie ‘Curaçao en Onderhoorigheden’ samengevoegd, los van Suriname en voortaan bestuurd vanuit Willemstad.
1848 Frankrijk schaft de slavernij af, ook op Sint-Maarten.
  Op Santa Rosa publiceert pastoor J.J. Putman zijn eerste school- en kerkboekjes.
1850 Concordia opent een ‘leessociëteit’.
1855 Verdrijving van de Joden uit Coro.
1860 De Noordamerikaanse Burgeroorlog intensiveert de discussie over de afschaffing van de slavernij.
  J.J. Naar treedt met ‘La Sociedad Dramática de Aficionados’ op.
1863 Na moeizaam onderhandelen wordt ook in de Nederlandse koloniën de slavernij afgeschaft.

3.1. Passanten, kolonisten, creolen

Het begin van de Antilliaanse literatuur legden de overzichtschrijvers nagenoeg algemeen bij de lokale Spaanstalige literaire voortbrengselen aan het einde van de negentiende eeuw, een tijd, die in navolging van Cola Debrot, meestal werd aangeduid als de ‘Spaanse’, de ‘Romantische’ ook wel gecombineerd de ‘Spaans-Romantische school’.[1] Als concrete uitgangspunten noemde men dan meestal het literair-muzikale tijdschrift Notas y Letras (1886-1888) en een eerste herkenbare kring van auteurs daaromheen, de centrale rol van drukker-uitgever-boekhandelaar-musicus Agustin Bethencourt, de culturele invloed die uitging van de Spaanse ‘exilados’ in met name de door hen gestichte particuliere onderwijsinstituten en de journalistiek, en de rol die het in 1871 geopende Teatro Naar speelde voor de toneelcultuur.

Had Notas y Letras als literair blad al directe voorgangers in The Impulse (1871-1872) en L'écho de Curaçao (1872-1873), Hartog (1944) leert ons dat de pers in het algemeen al van veel eerder datum was. Hij noemde ten bewijze daarvan The Sint-Eustatius Gazette (1790-1794) en The Curaçao Gazette (1812-1816) als eerste periodiek verschijnende publicaties. De redacteuren van deze twee bladen, Edward Luther Low op Sint-Eustatius en William Lee op Curaçao, ontplooiden in diezelfde tijd ook drukkers-, uitgevers- en boekhandelsactiviteiten.

Hartog (1961: 887) schreef over mogelijk letterkundige voortbrengselen in deze bladen: ‘ingezonden stukken in proza en dichtvorm vulden veel van de krant. Afgaande op de bijdragen aan gedichten zou men denken aan een bloeiend rijmelleven: Ds. Muller dichtte, Van Paddenburg viel hem in dichtvorm aan of bij. De reeks anonimi is zonder eind’, waarmee het mogelijke begin van de literatuur een eeuw naar voren geschoven moet worden en daardoor meer in overeenstemming komt met het begin in de rest van het Caraïbische gebied.[2]

De krant was het eerste instituut waarin op georganiseerde wijze letterkundige voortbrengselen onderdak vonden en hij vormt dan ook een van de (weinige) bronnen voor wat we nu nog over de vroegste letteren weten: het in geringe mate en op incidentele wijze voorkomen van gelegenheidspoëzie, van dialogen, van romantisch proza, ‘recensies’ op dat proza, aankondigingen van en advertenties voor boekuitgaven, het tweedehands boekverkeer, toneelaankondigingen, -advertenties en -recensies, en enkele summiere berichten over leesgezelschappen en bibliotheken. Als de documenten verloren zijn gegaan, omdat officiële en particuliere archieven het grotendeels laten afweten terwijl reisverslagen over het algemeen maar heel weinig te melden hebben over taal en letteren, is de krant de enige bron die wel gegevens oplevert. Daarnaast zijn er gelukkig nog enkele gegevens uit boedelbeschrijvingen, maar dan alleen maar over particulier boekenbezit bij het overlijden van enkele vooraanstaande personen in goeden doen.

Edward Luther Low en The Sint-Eustatius Gazette

In hoeverre gaan economische bloei en culturele initiatieven samen? Waar nu slechts ruïnes resten, floreerde eens de ‘Golden Rock’. Het eenentwintig vierkante kilometer kleine Sint-Eustatius was aan het einde van de achttiende eeuw een belangrijk scheepvaartknooppunt voor honderden schippers uit Europa, Afrika, Noord- en Zuid-Amerika en het Caraïbische gebied zelf, een bloeiend handelscentrum waar rijke ladingen de wel zeshonderd pakhuizen in Oranjestad vulden. De stad en het eiland, waar toentertijd ruim achtduizend mensen woonden, gonsden van de activiteiten, met name toen de Amerikaanse Vrijheidsoorlog voor extra transacties zorgde. Directeur J. de Graaff had met ‘the first salute’ op 16 november 1776 en de met de Amerikaanse opstandelingen aangegane smokkelhandel in de economische roos geschoten, maar tegelijk zodanig de woede van de Engelsen opgewekt dat Admiraal Rodney in

1781 de stad en het eiland grondig plunderde.[3] Maar niet zo grondig dat het eiland er niet spoedig weer bovenop krabbelde en een deel van zijn vroegere welvaart herwierf.

Mogelijk door deze economische bloei aangelokt durfde de van St. Kitts afkomstige Engelstalige drukker Edward Luther Low het risico te nemen, op Sint-Eustatius een drukkerij annex krant annex boekhandel te beginnen. Hoewel het eiland Nederlands bezit was, werd er aan het einde van de achttiende eeuw nagenoeg uitsluitend Engels gesproken, dat het aanvankelijke Zeeuws allang verdrongen had. (Hartog 1964: 231-235) Men sprak er de taal van het geld, en ofschoon er wel met Nederland gehandeld werd, was het nabijgelegen Amerika economisch veel belangrijker. Bovendien waren veel van de inwoners qua herkomst al Engelstalig. Zo noteerde een briefschrijvende passant op 10 juli 1792: ‘De landstaal der inboorlingen, mullatres en negers is Engelsch, men hoord niet anders, als men teegens een dame Hollands spreekt, antwoord zij niet off soo sij het goedvind in het Engelsch. Ik begin thans al een heele Engelschman te worden en spreeke geen Hollandsch als alleen met Lans, die weinig of geen Engelsch kan.’[4] Het lag dus voor de hand dat Lows krant ook in het Engels gesteld werd. De krant bevatte officiële mededelingen van het gouvernement, plaatselijke advertenties en buitenlands nieuws dat uit andere kranten werd overgenomen, ‘soms op rijm’ wist Hartog te melden en zo'n terloopse mededeling maakt nieuwsgierig.

Nader onderzoek van Hartogs aanduidingen leverde voor The Sint-Eustatius Gazette[5] weliswaar geen dichterskringen of dichtgenootschappen op, zoals die in die dagen in Suriname van zich deden spreken, maar wel enkele activiteiten op literair gebied. Zo bevatte The Sint-Eustatius Gazette van 17 augustus 1792 twee ‘riddles’, voorbeelden van een genre dat aansluit bij de oratuur en een wijde verspreiding gekend heeft.[6] Verder leren de bewaard gebleven exemplaren ons dat Edward Luther Low eveneens uitgeversactiviteiten ontplooide, getuige de advertenties waarin hij ‘conversation cards’, bestaande uit vijftig vragen en antwoorden, aankondigde, de uitgave van in elk geval één boekwerk van Samuel A. Matthews[7], een almanak en een wetboek. Daarnaast bezat hij een boekhandel, waarvan de grootte en de verscheidenheid bleken uit advertenties van 19 juni 1790 en 17 augustus 1792.

In die tijd was er nog geen specialisatie in het ‘boekenvak’; Low verenigde het redacteurschap van zijn blad met het drukkers- en uitgeversvak en zijn boekhandel. Op 28 december 1792 bood hij zesendertig titels, bestaande uit 159 delen, kennelijk uit winkelvoorraad, te koop aan, waaronder bijbels en psalmboeken, de Ilias, Odyssee, Rollins tiendelige Antieke en zestiendelige Romeinse geschiedenis, Gordons Tacitus en Melmoths Plinius, de complete werken van Shakespeare in dertien delen, Rousseau's Eloise, en verscheidene reisverslagen, geschiedkundige werken en tijdschriften, alles in het Engels. En dan meldde de lijst nog twee keer etcetera, wat suggereert dat de advertentie slechts een keuze uit nog grotere voorraad aanbood. Naast deze boeken verkocht Low kantoorbehoeften en huishoudelijke artikelen. Hartog gaf alle titels, waarover hij oordeelde: ‘een lijst van boeken die zelfs nu nog representatief zou zijn en in elk geval boeken van een kaliber, dat men nu maar met moeite op een van de Antillen zou kunnen vinden.’[8] Toen het in de loop van de jaren negentig definitief bergafwaarts ging met de Statiaanse economie, hield Low het voor gezien en trok hij zijn zaken geheel op St. Kitts terug. Zo hield het eerste Antilliaanse periodiek in 1794 op te bestaan.

Veel leveren de bewaard gebleven nummers niet op, maar in elk geval blijkt eruit dat zodra er gedrukt werd ook van ‘literatuur’ sprake was en dat die oudste literatuur in de krant verscheen; dat was zo Boven en Beneden de Wind.[9]

 

Rond de eeuwwisseling was het een rumoerige tijd op de Antilliaanse eilanden. De Europese beroeringen rond de Franse Revolutie echoden er nadrukkelijk. Na de Verenigde Staten bevocht Haïti zijn onafhankelijkheid, het Zuidamerikaanse vasteland zou onder leiding van Simon Bolivar

spoedig volgen. Vooral bij deze laatste revolutie waren de Benedenwinden sterk betrokken, niet alleen in de personen van Luis Brion en Manuel Carel Piar, die daadwerkelijk aan de strijd deelnamen, en van Simon Bolivar die tijdelijk onderdak op Curaçao vond, maar ook door de talrijke handelshuizen en geldschieters die beurtelings de Spanjaarden en de opstandelingen financierden. Had Curaçao in 1795 zijn tweede grote slavenopstand meegemaakt, rond 1800 werd het door een Franse invasie tot internationaal strijdtoneel. Van 1800-1803 en 1807-1816 zouden de Engelsen de scepter op het eiland zwaaien.

Waarschijnlijk overdreef Dominee Bosch (1829-1836: 212-215) wel enigszins toen hij schreef dat de Engelsen in ‘die weinige jaren, dat zij dit eiland meester zijn geweest, hunne taal hier zeer bevorderd’ hadden, zodat ‘alle kooplieden, vele andere ingezetenen, ook sommige van het schoone geslacht, en eenige zwarten en gekleurden’ die taal spraken, de Engelse invloed was er wel degelijk. Tolken moesten de taalkloof overbruggen en de Antilliaanse literatuur kende haar eerste voortbrengselen in de Engelse taal.

William Lee en The Curaçao Gazette / De Curaçaosche Courant

Twee decennia na Sint-Eustatius kreeg Curaçao zijn eerste periodiek. Of de van Edinburgh afkomstige William Lee uit Caracas gevlucht was wegens een natuurlijke of een politieke aardbeving is niet duidelijk, momenteel zelfs al niet meer of hij inderdaad wel drukker was in die stad, zoals tot nu toe werd aangenomen. Vanaf 1812 zat hij in elk geval op Curaçao.

In de openingszin van zijn eerste hoofdartikel zag William Lee de letterkunde al als een van de ‘plezierige’ onderwerpen. Op 11 december 1812 schreef hij namelijk in The Curaçao Gazette: ‘The pleasure that most people experience in the perusal of a Newspaper, principally arises from the knowledge of the multifarious transactions of the political military, literary and mercantile world.’ De krant en de letterkunde zijn op Curaçao vanaf het begin nauw met elkaar verbonden geweest. In tegenstelling tot The St. Eustatius Gazette werd The Curaçao Gazette wel bewaard. Het blad, dat vanaf maart 1816 De Curaçaosche Courant heette, verschijnt tot vandaag de dag, en is daarmee het oudste nog bestaande Caraïbische periodiek.[10] Voor de eerste eeuwhelft is deze krant verreweg de belangrijkste bron voor gegevens omtrent eventuele literatuur. Er verschenen heel wat (gelegenheids)gedichten in, en verder enkele (reis)verhalen, een paar dialogen, een toneelfragmentje, prozastukken als ‘mengelingen’ en aankondigingen, verslagen en recensies van toneelvoorstellingen. Advertenties leren iets over lokale publicaties, boekdistributie en leescultuur.

Evenals op Sint-Eustatius vonden op Curaçao de eerste uitgevers-activiteiten via de krant plaats. William Lee produceerde in zijn werkplaats meer dan alleen zijn krant, want de daarin verschenen advertenties leren ons iets over uitgaven als romantische en historische prozawerken, reisverhalen, almanakken, leerredes, religieuze uitgaven voor zowel Protestanten als Rooms Katholieken, en enkele boekjes voor het onderwijs. De letterkunde zoals wij die nu begrenzen, speelde daarbij slechts een geringe rol.

Hoewel het boekenbezit in de kolonie aan het begin van de negentiende eeuw in het algemeen niet wijd verbreid schijnt te zijn geweest, weten we dat er toch wel boeken waren, verreweg de meeste import. Blijkens enkele advertenties fungeerde ook William Lee's krant als distributiecentrum, van bijvoorbeeld A.S. Delvalle's The I saws (een vertaling van de populaire ‘Les j'ai vu’). De krant gaf eerst door middel van opgenomen fragmenten en aankondigingen deze uitgaven enige bekendheid. Bovendien werden ze al uitvoerig ‘gerecenseerd’. Uit enkele advertenties weten we dat William Lee soortgelijke boeken als Edward Luther Low in zijn winkel had, zij het in bescheidener assortiment. Op 16 september 1814, dus nog tijdens de Engelse tijd, bood hij de Edinburgh Encyclopeadia Brittannica in twintig delen, de Dictionnaire

van de Académie française in twee delen, Gibbons History of the Decline and Fall of the Roman Empire, twee delen, Robertsons Charles V en America in elk drie delen, en acht delen Spectator aan, wat toch ook niet helemaal mis was voor het Curaçao van die dagen. Zijn zaak was dus wel als een eenvoudig centrum van literaire activiteiten te beschouwen. Van de grootte van de klantenkring en de verkoop moeten we ons denk ik geen al te rooskleurige voorstellingen maken. (Hartog 1944: 105)

De Curaçaosche Courant leert ons uit advertenties nog wel iets over particulier boekenbezit. Enkele keren verschenen er berichten over het verlies van boeken (en de beloning voor de eerlijke vinder; boeken waren kennelijk kostbaar), over diefstal, over te koop aangeboden tweedehands boeken wegens vertrek uit de kolonie, over particulier en professioneel aangeboden nieuwe import. De in de krant geplaatste advertenties waarin boekbinders hun diensten aanboden, wezen natuurlijk ook op boek- en tijdschriftbezit. Deze krantegegevens zijn schaars, maar er zijn gelukkig enkele andere bronnen, zoals de leesgezelschappen, enkele gegevens in reisbeschrijvingen en in het Oud Archief Curaçao van het in Den Haag gevestigde Algemeen Rijks Archief bewaarde boedelbeschrijvingen, waarover later in dit hoofdstuk.

 

Naast de krant was de Missie een tweede instituut dat activiteiten op uitgevers- en drukkers- en boekverspreidingsgebied ontplooide. (Martinus Arion 1972) Ze had vanaf het begin van de eeuw aandacht voor eigen publicaties, die in 1843 uitmondden in de drukkerij van Barber (Mgr. M.J. Niewindt) en in 1848 te Santa Rosa (Pastoor J.J. Putman). Deze verzorgden een aantal godsdienstig-kerkelijke en schooluitgaven, veelal in het Papiamento. De parochiale boekproduktie en distributie waren geheel op de geloofsverbreiding en het onderwijs gericht. (A. Lampe 1991b) De kerk vervulde een belangrijke rol in de volksontwikkeling, waar het gouvernement, in Nederland en in de kolonie, zich niets aan gelegen liet liggen. Dat was er eer op uit om de slavenmacht dom te houden. Kerk en literatuur zouden pas aan het einde van de eeuw een (hechte) verbinding aangaan.

Twee volken, twee casten in één kolonie

Waar de Bovenwinden nagenoeg uitsluitend Engels gebruikten, waren de Benedenwindse eilanden multi-linguaal. In de eerste decennia van de negentiende eeuw werd er op Curaçao in elk geval Engels, Nederlands, Frans, maar eveneens steeds meer Papiamento gebruikt. Na het tweede Engelse tussenbewind van 1807-1816 kwam er een krachtig streven op gang om het Nederlandse gezag te restaureren. Er kwamen nogal wat nieuwe mensen uit Nederland naar de kolonie toe, die hun taal propageerden. Het koloniale gouvernement nam in 1819 voor het eerst maatregelen ten behoeve van Nederlandstalig onderwijs. De negatieve kant van deze taalpolitiek was een zich afzetten tegen het zich steeds verder ontwikkelende Papiamento. We kunnen ten aanzien van deze taal twee tegengestelde benaderingen onderscheiden: die van de Missie die zich positief-pragmatisch tegenover het Papiamento, zoals de creoolse bevolkingsgroep dat praktiseerde, opstelde, en die van Nederlandse nieuwkomers die slechts minachting voor dit ‘dialect’ koesterden. De taal werd vanaf het begin van de eeuw echter meer en meer gebruikt. M Niewindt kwam in 1824 op Curaçao en gaf al na een jaar een eerste catechismus in de volkstaal uit. Met de prediking in het Papiamento kon de kerk het gehele volk bereiken. Ook het volksonderwijs, waarin het Papiamento voertaal werd, nam men krachtig ter hand. Taal, kerk en onderwijs gingen een hecht verbond aan. De taal was geen doel op zich maar gold slechts als een uitstekend missiemiddel.

De negatieve vermeldingen waren van een reeks van (Nederlandse) passanten die in hun reis-, land- en volksbeschrijvingen een stroom van denigrerende geluiden over het Papiamento ventileerden, die meestal gebaseerd werden op een achttiende eeuwse grammatica-opvatting die

leerde dat een taal hoger ontwikkeld was naarmate ze meer vormdifferentiatie vertoonde; en daar was het Papiamento in zijn structuur van eenvoud en regelmaat nu net een slecht voorbeeld van. De schrijvende onderwijzers, officieren en dominees, want om die beroepsgroepen ging het voornamelijk, lieten niet af het Papiamento te minachten en er een sociaal stigma van deficiëntie op te drukken, iets wat zich voortzette tot ver na de emancipatie. Zij zagen het Papiamento als rem op de koloniale ontwikkeling. Impliciet bewezen beide benaderingen wel dat het Papiamento zich in de negentiende eeuw zodanig verbreid had dat het ‘de moeite en de noodzaak waard werd’ het te gebruiken om er de mensen mee te bereiken of ertegen in het geweer te komen. De Nederlandse passanten schreven wellicht niet zonder overdrijving over de marginale positie van het Nederlands, dat volgens onderwijzer Van Paddenburgh in 1819 ‘zo onbekend als het Arabisch’ was.

Uit onverwachte hoek dook nog een interessant gegeven op aangaande de taal van de Curaçaose creool in de eerste eeuwhelft. Pater R.H. Nooyen (1974) publiceerde gegevens uit de in het Nederlands geschreven dagboeken van vader en zoon Bartholomeus Senior. Hij schreef over het taalgebruik van Jr., dat diens taal ‘niet altijd perfect’, ‘soms zelfs onleesbaar en onbegrijpelijk’ was, ‘waaruit we moeten opmaken, dat ze thuis toch wel altijd Papiamento spraken’. Het Papiamento was in de Curaçaose maatschappij ver doorgedrongen; het Nederlands was vreemde, in elk geval tweede taal.[11]

Met het R.K. bijzonder onderwijs werden de Papiamentstaligen gealfabetiseerd, al uitte zich dat vooralsnog niet in literatuur. De houding van de kerk ten aanzien van het gebruik van het Papiamento was in zoverre dualistisch dat ze die taal zag als middel om het volk te bekeren, zowel in de kerkelijke prediking als via het onderwijs. Zodra men iets meer wilde bereiken, helde men sterk over naar het Nederlands. Lampe oordeelde dan ook nogal streng: ‘De visie van Putman was kolonialistisch: volgens hem hadden de slaven en vrijgemaakten geen “beschaving”, zijn doel was om de Nederlandse cultuur onder het volk te verspreiden en hij zag zijn werk als een dienst aan zijn vaderland.’[12]

Voorzover de schaarse bronnen ons in staat stellen daarover een beeld te vormen, lijkt het niet waarschijnlijk dat de Missie de Papiamentstalige oratuur gepropageerd zal hebben, zelfs lijkt er nauwelijks sprake te zijn geweest van tolerantie. De ‘tamboer-liederen’ werden door de kerk heftig bestreden. De oratuur ontwikkelde zich in het Papiamento, tegen het kerkelijke establishment in. Het is intussen wel opvallend dat de krant vóór 1863 geen berichten tegen de tamboer-dansen bevatte, zoals dat aan het einde van de negentiende eeuw meer en meer het geval zou zijn. Mogen we daaruit afleiden dat de oratuur zich tijdens de slavernij nog in het zeer verborgene - voor de shons verborgen dan - afspeelde en dat ze na de emancipatie een openlijker karakter aannam?

De scheiding tussen de bevolkingsgroepen was dermate drastisch dat wel gesproken werd van een gesegmenteerde samenleving, van ‘twee volken, twee casten in een kolonie’, met aan de ene kant de witte elite, die op haar beurt nog innerlijk verdeeld was in Joden en in hogere en lagere Protestanten, aan de andere de slavenmacht en op diverse plaatsen daartussenin de vrije zwarten en gekleurden. Hoetink (1958, 1974: 156) schreef over ‘een complex van sociale, economische, culturele en religieuze verschillen’ tussen deze bevolkingsgroepen. Tot aan de emancipatie in 1863 kenden de Antillen een starre maatschappelijke structuur met weinig beweging of promotie-mogelijkheden. Maar geen van de kleine eilanden kende een plantage-economie die snelle rijkdom, absenteïsme of repatriatie mogelijk maakte. Dat had tot gevolg dat een relatief kleine creoolse elite ontstond die door de nood gedwongen of vrijwillig de eilanden als definitieve woonplaats koos en er zich thuis ging voelen. De culturele onverschilligheid vanuit het moederland versterkte de mogelijkheid tot het ontstaan van een eigensoortige culturele

traditie. Het ‘animum revertendi’ waarover in Suriname zoveel geklaagd werd, ontbrak op de eilanden.

De literatuur was binnen een maatschappij die op slavernij gegrondvest was per definitie een produkt van een kleine minderheid, het koloniale establishment. De Joden, die cultureel heel actief waren, bedienden zich zowel van het Nederlands als Frans en in later tijd toenemend tot nagenoeg uitsluitend van het Spaans. Deze laatste taal kreeg in 1821 een enorme impuls toen er (weliswaar tijdelijk) meer dan tweeduizend Zuidamerikaanse politieke bannelingen een toevlucht op Curaçao zochten. Maar literatuur bracht dat nog niet voort. De kolonist koos naarmate zijn (en vooral: haar!) integratie in de nieuwe maatschappij voortschreed, steeds meer voor het Papiamento, zich daarmee onderscheidend van de passant.

Op de Bovenwinden heerste ook in de negentiende eeuw het Engels in alle taalkringen, wat zich echter voorlopig nog niet in geschreven literatuur zou uiten. Pas na de emancipatie zou, met de ontplooiing van een gedifferentieerde opinie-pers, de literatuur in de volkstalen een eerste kans krijgen.

Kolonistenliteratuur

Tijdens het Engelse tussenbewind leek zich een nieuw elan te ontwikkelen om wat van de kolonie te maken, een streven dat zich na het herstel van het Nederlandse gezag en de bestuurs-overname door de nieuwe gouverneur, en niet in de laatste plaats door de initiatieven van Koning Willem I, krachtig voortzette. Dat elan was allereerst economisch maar uitte zich ook cultureel. Er werden in de eerste lokale krant talrijke gedichten gepubliceerd, er ontstond enig literair-cultureel gezelschapsleven dat zich organiseerde in een dichtgenootschap en in lees- en toneelverenigingen, die goed op de hoogte waren van wat er in Europa en in Noord- en Zuid-Amerika gaande was. Voor het eerst was er van enig letterkundig leven sprake, dat gedragen werd door de kolonist.

Verton (1977: 9-13) gaf een model van de koloniale relaties, waarbij hij ‘kolonisators’, ‘kolonisten’ en ‘gekoloniseerden’ onderscheidde. De laatste groep was oorspronkelijk evenmin inheems als de eerste twee, omdat ook deze aanvankelijk gevormd werd door uit Afrika gedeporteerde slaven. Pas de in de kolonie geborenen waren autochtoon, zowel zwart, bruin als wit. Zowel de eerste als de tweede groep kwam van buiten. Onder ‘kolonisten’ verstond Verton ‘de migranten uit het koloniserende of uit andere Europese landen, die naar de kolonie gingen, zich daar vestigden en een bestaan opbouwden (...) dat konden zijn ambtenaren en avonturiers, vrijzinnigen en veroordeelden, planters en handelaars, militairen en missionarissen.’ Het waren de witte mensen die van buiten kwamen en bléven. De juiste vraag aan de kolonist is daarom niet waar deze geboren werd, maar waar hij zou willen sterven. We moeten deze kolonisten onderscheiden van zowel de ‘creolen’, die in de kolonie geboren waren, als de ‘passanten’ die slechts tijdelijk in de kolonie verbleven. De kolonist kwam oorspronkelijk weliswaar van buiten, maar hij bleef en voegde zich langzaamaan, bijvoorbeeld via een huwelijk, bij de plaatselijke bevolking, meestal de sub-elite. Zijn politieke, economische en culturele positie was tussen de moederlandse kolonisator en de niet-blanke gekoloniseerde in; hij vormde zo een eigen groep in een gesegmenteerde samenleving. Het lijkt alsof we daar de dichters van het ‘nulde hoofdstuk’ van de Antilliaanse literatuur moeten zoeken, samen met de Sefardische Joden, die aanvankelijk politiek ondergeschikt maar economisch machtig in 1824 ‘emancipeerden‘ tot volwaardige burgers/ingezetenen.[13]

Voorzover we nu nog kunnen nagaan, schreven in de lokale krant niet de leden van het patriciaat (Krafft 1951), maar blanke protestanten en Joden die zeker wel aanzienlijk en invloedrijk waren: de handel en de intellectuele elite nam bij gelegenheid de pen ter hand. De Joodse gouvernementstolk A.S. Delvalle, de onderwijzers G.G. van Paddenburg, P. Phoel en A.J.

Pijpers, de predikant J. Muller, de opzichter K.A. Erkelens, de aanzienlijke Mej. A.C.E. Lampe, de militair C.M. Nuboer, en A.C Henriquez die lid van de schoolcommissie was, tekenden met hun naam. Verder weten we dat er planters schreven, een dokter, een oud-gediende militair. En van de velen die zich achter een pseudoniem, achter initialen of totale anonimiteit verborgen, blijkt uit de onderwerpen waarover ze zich druk maakten en schreven, ook iets gezegd te kunnen worden. Uit de in dichtvorm uitgevochten ruzies bijvoorbeeld valt op te maken dat er nogal wat winkeliers de pen opnamen, mensen die in de handel zaten, vertegenwoordigers van het verenigingsleven in de Sociëteiten, de Maatschappij tot Nut van het Algemeen, de Vrijmetselarij of de blank-protestantse Fortkerk. Al deze lieden hoorden tot het witte koloniale establishment, de groep die Verton aanduidde als de kolonisten. Niet-blanke auteurs kwamen er niet voor in de krant.[14] Uit de zestig procent van de gedichten die op de een of andere manier ondertekend waren - veertig procent was helemaal anoniem - is het op te maken dat het overgrote deel daarvan het produkt was van een persoon die slechts één keer (misschien niet in zijn leven, maar wel in de krant) een gedicht aan de openbaarheid prijsgaf. Dat is geen bewust zich dichter voelen, geen creatief dichterschap, maar de gelegenheid die de dichter maakte.

Wat de frekwentie betreft blijkt ongeveer vijftig procent in de jaren tien, twintig procent in de jaren twintig en ongeveer tien procent in de jaren veertig zowel als vijftig gepubliceerd te zijn. Nadat men in het begin dus een druk gebruik van de voor het eerst geboden publicatiemogelijkheid maakte, ebde dit enthousiasme langzaamaan weg. Of had dat te maken met de preventieve censuur die in 1820 van kracht werd en dat tot het nieuwe regeringsreglement van 1865 zou blijven? Was die censuur medeoorzaak van het zo lange monopolie van De Curaçaosche Courant, die tot 1864 het enige Curaçaose periodiek bleef?

De in De Curaçaosche Courant gepubliceerde poëzie, die Engelstalig was in de Engelse tijd (1807-1816), en overwegend Nederlandstalig toen de Nederlanders de macht weer overnamen, was ook qua thematiek het kennelijke produkt van de blanke kolonisten, wier visie op de koloniale maatschappij ze vertolkte. Meer dan de helft van de ongeveer 250 gedichten was zuivere gelegenheidspoëzie, met een veelheid van aanleidingen om naar de poëtische pen te grijpen, zoals het politiek-sociaal-economische en verenigingsleven op het eiland zelf en allerlei aspecten van het leven in het moederland, internationale politieke ontwikkelingen zoals oorlogen en de strijd voor Zuidamerikaanse onafhankelijkheid, nationale feesten en persoonlijke jubilea, de menselijke levenscyclus van geboorte en sterven, ontspanning in de vorm van poëtische charades en - vooral ook - persoonlijke ruzies en vetes. Vooral dat laatste was interessant omdat het ons nu nog iets leert over de literaire opvattingen van deze gelegenheidsdichters. De hiervoor genoemde onderwerpen vormen de geijkte aanleidingen voor gelegenheidspoëzie: een aanleiding van buiten inspireert de dichter tot een reactie, de bron is geen innerlijke bewogenheid. Ongeveer veertig procent van de gedichten vond evenwel geen directe aanleiding in een bepaalde gelegenheid. Deze zijn te verdelen in twee groepen, waarbij het grootste deel gevormd werd door wat we bij gebrek aan een betere term, zouden kunnen noemen 'humoristisch epische lyriek' oftewel vermakelijk belerende poëzie. Hiermee worden dan bedoeld anecdotes, romances, balladen, fabels, vertellingen, welke aanduidingen de contemporaine dichters zelf voor hun werk gebruikten, als ze al een karakteristiek van hun werk gaven. In deze gedichten werd een meestal humoristische gebeurtenis beschreven, die gevolgd werd door een moraal; of een zekere belering die verpakt werd in een grappig gebeuren. Deze gedichten waren soms vertalingen of navolgingen uit de Europese literatuur, maar vaker origineel werk. Dat was ook het geval met de tweede groep waarin op zeer serieuze wijze deugd en godsdienst aangeprezen werden. De eerste groep kwam de gehele eerste helft van de eeuw voor, de tweede was vooral het produkt van het eerste kwart.[15]

Een volgende rubricatie zou mogelijk zijn. Curaçao kwam een vijftiental keren voor met zulke diverse onderwerpen als het hijsen van de Nederlandse vlag na het Engelse tussenbewind van 1807 tot 1816; een gedicht over de niet zo rooskleurige toestand op het eiland in 1829; het verenigingsleven van Vrijmetselaars, het Curaçaose Departement van de ‘Maatschappij tot Nut van 't Algemeen’, de Verenigde Protestantse Gemeente; we lezen over de oprichting van het ‘Lazarushuis’ in 1852 en de bouw van een nieuwe kazerne in 1853, over belastingen en ruzies tussen winkeliers, en de geldzucht van een planter.

Interessant is het te constateren dat men in 1834 wel schreef over tweehonderd jaar Nederlandse aanwezigheid op het eiland, niets over de emancipatie van de slaven op 1 juli 1863. Vooral dat laatste lijkt onthullend: de poëzie was overwegend het produkt van de blanke protestantse kolonisten, die kennelijk weinig belangstelling hadden (althans poëtische) voor de gekleurde medemens en een sociaal onrecht als de slavernij, die toch voortdurend ter discussie stond. De herdenking van driehonderd jaar kerkhervorming, op 31 oktober 1817, was echter wel goed voor drie gedichten.

Enkele dichters schreven over belangrijke feiten uit de Zuidamerikaanse onafhankelijkheidsstrijd van Bolivar tegen de Spanjaarden. Curaçaoenaars als Brion en Piar speelden daarin mede een belangrijke rol. In het standpunt leek de Nederlandse strijd tegen de Spanjaarden in de Tachtigjarige Oorlog nog een rol te spelen. Men kritiseerde de Spaanse onderdrukker en juichte de Bevrijder toe, maar realiseerde zich geen moment dat Nederland dezelfde koloniale onderdrukkingsrol speelde. Nederland en Curaçao waren in deze gedichten een, de Nederlandse vorst en zijn plaatsvervanger, de Nederlandse gouverneur, werden toegezongen bij verjaardagen en hoogtijdagen. Men voelde zich vanzelfsprekend Nederlands onderdaan, zoals de poëzie uit de Engelse tijd getuigde van verbondenheid met Albion en zijn Vorst.

Men bezong de opnieuw verworven Nederlandse zelfstandigheid na Napoleons nederlaag; men treurde mee en riep op tot hulp toen twee keer een watersnoodramp Nederland trof (in 1825 en 1861); men nam een chauvinistisch-nationalistisch standpunt in tegen de Belgen in wat men in Nederland de ‘Belgische Opstand’ pleegt te noemen. Vooral in deze gedichten vonden Curaçaos ingezetenen de gelegenheid hun verbondenheid met het moederland uit te drukken. God, Nederland en Oranje waren ook een op Curaçao.

Daarnaast en in ruimer verband, had men aandacht voor het actuele wereldgebeuren, dat via de scheepvaartverbindingen en buitenlandse kranten, waaruit De Curaçaosche Courant veel berichten overnam, ook op Curaçao terdege doordrong, zij het met enkele maanden vertraging. Men besteedde relatief veel aandacht aan de Franse Tijd en Napoleons uiteindelijke nederlagen en verbanningen, men schreef over de Grieks-Turkse oorlog, over Barbarijse zeerovers. Maar na het eerste kwart van de eeuw werd er geen aandacht meer aan de wereldpolitiek besteed. Er zou geconstateerd kunnen worden dat deze uiterlijke, nationalistischpolitieke aanleidingen plaatsmaakten voor persoonlijker onderwerpen.

De jaarwisseling en religieuze feestdagen vormden enkele keren een poëtische inspiratie voor een bespreking van concrete gebeurtenissen of filosofische overpeinzingen over het verglijden van de tijd en de korte duur van een mensenleven tegenover Gods eeuwigheid. Eenzelfde sfeer sprak uit de treurdichten die ter gelegenheid van het afscheid van een goede vriend of het overlijden van een vriend of familielid geschreven worden. Dit soort overpeinzingen waarin een sterker persoonlijke gevoelsbetrokkenheid een rol speelde of een eigen visie op het menselijk leven, kwam pas halverwege de eeuw meer naar voren. Meer echte persoonslyriek waarin een dichter zijn gevoelens uitte, zonder daarbij naar een bepaalde uiterlijke aanleiding te verwijzen, bleven de hele eerste eeuwhelft uiterst zeldzaam; er waren maar twee duidelijke voorbeelden te vinden.

Een aparte plaats namen de raadseldichten, de charades en dergelijke, in, die bij vlagen kennelijk heel populair waren. Het genre was in orale vorm algemeen, hier vinden we een geschreven echo.

De dichters vlogen elkaar nogal eens in de haren. Aan ongeveer een zesde deel van de poëzie lag een persoonlijke ruzie ten grondslag. Men vocht de ruzies met zijn medemens meestal anoniem of onder pseudoniem in de krant in dichtvorm uit, waarbij de tegen- en omstanders meestal al gauw in de gaten hadden om wie het in de kleine gemeenschap ging. Men schold grof en persoonlijk en gaf elkaar ongenadig van katoen.

Interessanter voor ons zijn de poëtische ruzies waarin men zei hoe gedichten gemaakt behoren te worden - ze laten iets zien van de negentiende eeuwse poëticale opvattingen. Vaker helaas kraakte men een dichtprodukt van een ander af. Maar ook in deze negatieve uitingen leren we iets over de veelal op de regels van de dichtgenootschappen geïnspireerde eisen; metrum, rijm en strofe. Het polijsten daarvan was het ideaal voor elke dichter, die echter ook van ‘Apollo's gloed’ moest bezitten wilde hij de Pegasus berijden en de Helicon beklimmen.

 

De Curaçaosche Courant van de ‘Printer to the King's Most Excellent Majesty’ William Lee en zijn opvolgers nam niet alleen poëzie, maar bij tijd en wijle ook andere bijdragen op die tot de literatuur gerekend werden. Zo verschenen er in de krant enkele romantisch-sentimentele prozafragmenten[16], de vroegste voorbeelden van de later zo populaire dialogen, een paar fabels, anecdotes en de in die tijd zo geliefde reisverhalen. De rubriek ‘mengelingen’ van onderwijzer Phoel waren vroege voorbeelden van Antilliaans columnisme, dat in de R.K. pers aan het einde van de negentiende eeuw een bloeitijd zou gaan beleven. De verbinding tussen welsprekendheid en letterkunde werd gelegd in de in de krant afgedrukte ‘leerredes’ en ‘tijdredes’ bij bijzondere gebeurtenissen.[17] Van belang waren ook de incidentele recensies, die nu nog een beeld geven hoe men de literatuur beoordeelde.

Al bleef de poëzie verreweg in de meerderheid, de relaties van de krant tot de letteren waren divers. Op haar beurt was de letterkunde aan dit ene medium gebonden, omdat er buiten de krant om nog nauwelijks sprake was van literatuur. Via de krant werd de plaatselijke elite bereikt, maar hoe groot dat bereik was is moeilijk na te gaan bij gebrek aan oplage- en abonnementscijfers. Het aantal lezers zal in elk geval groter zijn geweest dan het aantal verkochte exemplaren, want de krant had temidden van de buitenlandse bladen, een vaste plaats op de leestafels van de plaatselijke hotels en sociëteiten. Volgens Goslinga (1956) getuigde De Curaçaosche Courant van een ‘geesteshouding, welke er een is van conservatisme en behoudzucht’, volgens hem was ze ‘geen leidster der openbare mening, doch zij volgt de gangbare opinie’. Op de in de krant verschenen literatuur zou dezelfde karakteristiek van toepassing verklaard kunnen worden.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs


landen