Tussen stigma en charisma

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: diss Rotterdam 1982-4

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van het proefschrift Tussen stigma en charisma. Een analyse van de relatie tussen nieuwe religieuze bewegingen en geestelijke volksgezondheid van Paul Schnabel uit 1982.

 

redactionele ingrepen

p. 267, 269: In de digitale versie kunnen accolades over meerdere regels niet weergegeven worden. Op deze pagina's zijn ze op elke regel herhaald. Ook de woorden die erop volgen worden om misverstanden te voorkomen op iedere regel herhaald.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 2, 10, 387 en 388) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

tussen stigma en charisma

 

[pagina 3]

tussen stigma en charisma

een analyse van de relatie tussen nieuwe religieuze bewegingen en geestelijke volksgezondheid

PROEFSCHRIFT

TER VERKRIJGING VAN DE GRAAD VAN DOCTOR IN DE GENEESKUNDE AAN DE ERASMUS UNIVERSITEIT ROTTERDAM OP GEZAG VAN DE RECTOR MAGNIFICUS PROF. DR. J. SPERNA WEILAND EN VOLGENS BESLUIT VAN HET COLLEGE VAN DEKANEN. DE OPENBARE VERDEDIGING ZAL PLAATSVINDEN OP WOENSDAG 10 FEBRUARI 1982 DES NAMIDDAGS TE 3.45 UUR

DOOR

PAUL SCHNABEL
GEBOREN TE BERGEN OP ZOOM

 

[pagina 4]

PROMOTOR PROF. DR. C.J.B.J. TRIMBOS

 

CO-REFERENTEN
PROF. DR. A. DE SWAAN
PROF. DR. J. SPERNA WEILAND

 

[pagina 5]

inhoudsopgave

I.	Nieuwe religieuze bewegingen en geestelijke volksgezondheid	11
A.	De onrust en de ongerustheid	11
1.	De gevaarlijke sekte	11
2.	Sekten in koppen: wat de pers erover schrijft	13
3.	Een ruimer perspectief	16
4.	De bezwaren en gevaren in kaart gebracht	18
5.	De sekten waar het om gaat	21
B.	Geestelijke volksgezondheid en geestelijke gezondheidsleer	22
1.	Wat is geestelijke volksgezondheid?	22
2.	De geestelijke volksgezondheid en de wetenschap	25
3.	De geestelijke gezondheidsleer en dit onderzoek	27
4.	De opzet van het onderzoek en van het boek	29
5.	Stigma en charisma	30
II.	Nieuwe religieuze bewegingen in Nederland	32
1.	De ‘Divine Light Mission’	32
2.	Transcendente Meditatie	33
3.	Hare Krishnabeweging	35
4.	De beweging rond Bhagwan Shree Rajneesh	37
5.	Ananda Marga	38
6.	Verenigingskerk/Unified Family/Moonbeweging	40
7.	Children of God/Family of Love	41
8.	Scientology Kerk	43
9.	Christelijke evangelisatiebewegingen	45
10.	Andere sekten of nieuwe religieuze bewegingen	48
III.	De aantrekkingskracht van de nieuwe religieuze bewegingen	52
A.	De omvang van de nieuwe religieuze bewegingen	52
1.	Een overzicht van de aantallen leden en sympathisanten	52
2.	Kern en periferie van een beweging	54
3.	De macht van het grote getal	57
4.	Ter vergelijking: nieuwe religieuze bewegingen in de Bondsrepubliek Duitsland	58

 

 

[pagina 6]

B.	De nieuwe religieuze bewegingen in de publieke opinie	61
1.	De bekendheid met ‘bijzondere’ levensbeschouwingen	61
2.	De verwantschap met ‘bijzondere’ levensbeschouwingen	63
3.	De jongeren en ‘bijzondere’ levensbeschouwingen	65
4.	De aantrekkingskracht van de nieuwe religieuze bewegingen op jongeren	69
C.	De toekomst van de nieuwe religieuze bewegingen	70
IV.	Sekte of cult? Charisma of stigma?	75
A.	De nieuwe religieuze bewegingen en de kerk-sektetypologie	75
1.	Sekte en kerk	75
2.	De onbruikbaarheid van de klassieke definitie	77
3.	Sekte en cult	79
B.	Een voorbeeld van een beweging in ontwikkeling: Scientology	84
1.	Van audience cult tot client cult	84
2.	Auditing: de alternatieve psychotherapie van Scientology	87
3.	Van client cult tot cult movement	88
4.	De sektarische kanten van Scientology	91
C.	De betekenis van het charismatische leiderschap in nieuwe religieuze bewegingen	96
1.	Charisma en charismatisch leiderschap	96
2.	De nieuwe religieuze bewegingen en hun charismatische leiders	98
3.	De enscenering en ensceneerbaarheid van charisma	101
4.	De kosten van het charismatisch leiderschap	102
5.	De gevaren van het charisma	105
6.	Het probleem van de levende charismatische leider	108
7.	Charisma en zelfstigmatisering	112
8.	Zelfstigmatisering en het lot van de volgelingen	114
V.	Monisme, mystiek en meditatie	118
A.	Het hindoeïstische monisme	121
1.	De monistische wereldvisie	121
2.	De mystieke weg: de technische en de charismatische benadering	124
3.	Het verlichte stadium: moeilijk of gemakkelijk bereikbaar	125
4.	Hindoeïsme en christendom: het psychologische verschil	127
B.	Meditatie en mystiek	129
1.	Oosterse en westerse mystiek	129
2.	Hatha-yoga en bhakti-yoga	130
3.	Het Tantrisme van Bhagwan	132
4.	Tantrisme en humanistische psychologie	134
5.	Shaktisme en narcisme	136
6.	Leren mediteren	137
7.	De rol van de goeroe	138
8.	De vergoddelijkte goeroe	140
9.	De populariteit van de hindoeïstische mystiek	143

 

 

[pagina 7]

10.	De effecten van meditatie	145
C.	De alledaagse mystiek van Transcendente Meditatie	146
1.	TM als orthopraxis	146
2.	TM en wetenschappelijk onderzoek	148
3.	De effecten van TM	152
VI.	Een overzicht van het psychologische en psychiatrische onderzoek naar leden en ex-leden van nieuwe religieuze bewegingen	154
1.	Het tekort aan goede onderzoeken	154
2.	Het onderzoek van Deutsch: de volgelingen van Baba	155
3.	Het onderzoek van Galanter, Rabkin, Rabkin en Deutsch: de volgelingen van Moon	160
4.	Het onderzoek van Galanter en Buckley: de volgelingen van Maharaj Ji	163
5.	Het onderzoek van Barker: de Moonies in Engeland	166
6.	Het onderzoek van Kuner: de volgelingen van Mo, Moon en Anandamurti	169
7.	Het onderzoek van Van der Lans: de Nederlandse volgelingen van Maharaj Ji en Anandamurti	171
8.	Het onderzoek van Ungerleider en Wellisch: leden en ex-leden vergeleken	177
9.	Het onderzoek van Singer: problemen na het verlaten van de sekte	178
10.	Het onderzoek van Clark: de gevaren voor de gezondheid	181
11.	De sekte als een persoonlijke oplossing voor persoonlijke problemen	183
VII.	Hulpbehoefte, hulpvraag en hulpverlening	186
A.	De situatie in Nederland	186
1.	Kinder- en jeugdpolitie	187
2.	Raden voor Kinderbescherming	189
3.	Geneeskundige (Hoofd)inspectie voor de Geestelijke Volksgezondheid	189
4.	Stichting De Ombudsman	191
5.	Het studentenpastoraat	191
6.	De geestelijke gezondheidszorg: psychiatrische ziekenhuizen en ambulante geestelijke gezondheidszorg	191
7.	Individuele hulpverleners	195
8.	Samenwerkende Ouders Sekteleden	196
9.	Subcommissie Onderzoek Sekten - Vaste Commissie voor Volksgezondheid	197
10.	De Stichting Joeka	198
11.	Conclusies op basis van de inventarisatie	200
B.	De situatie in de Bondsrepubliek	201
1.	Het onderzoek van Sieber	202
2.	Rehabilitationszentrum Haus Altenberg	204
3.	Het overheidsbeleid in de Bondsrepubliek Duitsland	205

 

 

[pagina 8]

C.	Overwegingen voor een beleid	207
1.	Nederland en de Bondsrepubliek vergeleken: de luide roep om hulp en de kleine vraag naar hulp	207
2.	De bevoegdheden van de Geneeskundige (Hoofd)inspectie van de Geestelijke Volksgezondheid ten aanzien van nieuwe religieuze bewegingen	210
3.	Een beleid ten aanzien van psychotherapie, psychotrainingen en groeigroepen	214
VIII.	Hersenspoeling, ‘snapping’ of bekering	220
1.	Hersenspoeling: een angstaanjagend begrip	220
2.	Het onderzoek van Lifton: hersenspoeling en ideologisch totalisme	221
3.	Kenmerken van ideologisch totalisme	222
4.	De beperkingen van het ideologisch totalisme	224
5.	Nieuwe religieuze bewegingen en ideologisch totalisme	226
6.	Het onderzoek van Conway en Siegelman: ‘snapping’	229
7.	Snapping en bekering	231
8.	Zich bekeren, bekeerd worden en bekeerd blijven	233
IX.	Deprogrammeren: de duivel uitdrijven met Beëlzebub	238
1.	De geschiedenis herhaalt zich omgekeerd	238
2.	Wat is deprogrammeren?	239
3.	Deprogrammering als exorcistisch ritueel	243
4.	Deprogrammering als een vorm van inquisitie	245
5.	Deprogrammering als ‘hersenspoeling’	246
6.	De gevolgen van deprogrammering: crisis en rouw	249
7.	Het gebrek aan kwantitatieve gegevens	252
8.	De strafbaarheid van deprogrammeren	253
9.	De betekenis van deprogrammering in de relatie tussen ouders en kind	254
10.	Deprogrammeren en de publieke opinie over de nieuwe religieuze bewegingen	258
11.	De betekenis van de ‘anti-cult movement’	260
12.	Deprogramming revisited	261
X.	De toekomst van godsdienst, kerken en sekten in Nederland	264
1.	Veranderingen in het godsdienstig landschap	264
2.	De kerkgenootschappen van Nederland en hun aanhang	265
3.	Kerkelijkheid en onkerkelijkheid in Nederland	269
4.	De immigrantengodsdiensten	271
5.	De importkerken	273
6.	Pacificatie en proselitisme	276
7.	De importkerken en de pacificatie	279
8.	De toekomst van God in Nederland	284
XI.	De kernculturele behoefte aan een paracultureel aanbod	287
A.	De betekenis van het paraculturele aanbod	287

 

 

[pagina 9]

1.	De nieuwe religieuze bewegingen: tegenbeweging of zoekbeweging?	287
2.	De kleine illusies en hun soms grote gevolgen	289
3.	Het paraculturele aanbod	291
4.	Het individuele van het paraculturele aanbod	294
5.	Esoterische cultuur tegenover exoterische cultuur	298
6.	De historische wortels van het paraculturele aanbod	302
B.	Het paraculturele aanbod nader bezien	306
1.	De sacralisering van de gezondheid en de opkomst van de alternatieve geneeswijzen	306
2.	De betrekkelijkheid van het bijgeloof	310
XII.	Op zoek naar een nieuwe verhouding tussen kerk en staat	314
1.	De last van het religieuze pluralisme	314
2.	De traditie van religieuze tolerantie	316
3.	Van de Grondwet van 1815 tot het Europese Verdrag van 1954	317
4.	De Wet op de Kerkgenootschappen van 1853	321
5.	De bijzondere positie van Kerkgenootschappen	323
6.	De ruime grenzen van de godsdienstvrijheid	326
7.	De betekenis van artikel 9 van het Europese Verdrag	329
8.	De wenselijkheid van een feitelijk neutrale overheid	334
9.	De normalisering van de betrekkingen tussen kerk en staat	335
10.	Een Commissie voor de Vrijheid van Gedachte, Geweten en Godsdienst?	338
	Epiloog	341
	Bijlage
	Overzicht van de kerkgenootschappen, die ex art. 1 lid 2 van de Wet op de Kerkgenootschappen sinds 1853 het Ministerie van Justitie mededeling hebben gedaan van hun inrichting en bestuur	345
	Aangehaalde literatuur	351
	Samenvatting	366
	Zusammenfassung	374
	Dankwoord	384
	Curriculum vitae	386

 

 

[pagina *1]

Stellingen

1.	De nieuwe religieuze bewegingen kunnen in Nederland in het algemeen niet als een gevaar voor de geestelijke volksgezondheid beschouwd worden, sommige reacties erop wel.
2.	Er zijn geen aanwijzingen, dat er in het kader van de geestelijke gezondheidszorg bijzondere voorzieningen voor de opvang, behandeling en begeleiding van leden en ex-leden van nieuwe religieuze bewegingen moeten worden getroffen.
3.	De bijzondere wettelijke bepalingen ten aanzien van kerkgenootschappen moeten de wereld uit, te beginnen met de Wet op de Kerkgenootschappen van 1853.
4.	De registratie van kerklidmaatschap door de Burgerlijke Stand en het verstrekken van inlichtingen aan kerkgenootschappen door de Burgerlijke Stand en de Inspectie van de Inkomstenbelasting zijn activiteiten die anno 1982 beschouwd kunnen worden als schendingen van de persoonlijke levenssfeer van de burger en daarom zo snel mogelijk dienen te worden beëindigd.
5.	Godsdienstvrijheid is een waarde, die aan de meeste godsdiensten vreemd is. De maatschappelijke waarde die de godsdienstvrijheid vertegenwoordigt, zal de samenleving dan ook zelf moeten bewaken en handhaven. De instelling van een Nationale Commissie voor de Vrijheid van Gedachte, Geweten en Godsdienst zou daar een bijdrage toe kunnen zijn. Taak van de commissie zou zijn, om op grond van klachten of eigen onderzoek, gevallen waarin het Grondrecht van vrijheid van godsdienst, gedachte en geweten met een beroep op dat grondrecht tegen zichzelf gekeerd wordt, te signaleren, het publiek daartegen te waarschuwen en eventueel de overheid te adviseren over het in die gevallen te voeren beleid.

 

[pagina *2]

6.	De gezondheid is het geloof van onze dagen en de gezondheidszorg is haar kerk. De nu snel toenemende kritiek op de medische stand moet echter niet gezien worden als een vorm van ketterij of van geloofsafval, maar als een teken van anticlericalisme. Het geloof blijft, maar de geloofsbedienaren zijn te machtig geworden.
7.	In de pleidooien voor meer ‘zelfhulp’ en ‘mantelzorg’ in de geestelijke gezondheidszorg wordt te zeer over het hoofd gezien, dat de geestelijke gezondheidszorg zijn bestaansrecht voor een belangrijk deel vindt in het behandelen van de problemen, die door ‘zelfhulp’ en ‘mantelzorg’ zijn ontstaan. De neurose is nog altijd de populairste vorm van zelfhulp, de psychose het spectaculairste gevolg van sommige vormen van mantelzorg.
8.	Het verdwijnen van de IMP's als instituten zou een ramp zijn voor de geestelijke gezondheidszorg, wanneer daarmee ook de functie psychotherapie, zoals die door de IMP's in de afgelopen jaren kwalitatief en kwantitatief is geboden, zou komen te verdwijnen. Binnen de geestelijke gezondheidszorg dient voldoende ruimte te blijven voor psychotherapie als professionele, multidisciplinaire en teamgebonden activiteit.
9.	De ambulante geestelijke gezondheidszorg zou activiteiten op het gebied van preventie, GVO en consultatie moeten richten op de hulpverleners in de eerste lijn. Directe contacten met de bevolking van een wijk of een regio dienen buiten de curatieve sfeer zoveel mogelijk te worden vermeden.
10.	In de geestelijke gezondheidszorg dient een voor de intra-, semi- en extramurale sector geïntegreerd registratiesysteem tot ontwikkeling te worden gebracht. Dit systeem moet erop gericht zijn het eigen karakter van de GGZ zo goed mogelijk tot uitdrukking te brengen. Naar inhoud, vorm en structuur zou het registratiesysteem ontwikkeld moeten worden onafhankelijk van de in de somatische gezondheidszorg bestaande systemen. Voor wat betreft de diagnosticering en de classificatie van psychische problemen zou aansluiting gezocht kunnen worden bij de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Third Edition, van de American Psychiatric Association.
11.	Er is behoefte aan een algemene Wet Ingrepen op Verzoek, die de verantwoordelijkheid van de hulpverleners en betrokkenen regelt

 

[pagina *3]

	met betrekking tot de besluitvorming over en de uitvoering van ingrepen, die medisch gezien niet noodzakelijk zijn, maar (alleen) door een medicus verantwoord kunnen worden uitgevoerd. De Wet Ingrepen op Verzoek zou dan in de plaats kunnen komen van de nu bestaande of te verwachten aparte regelingen met betrekking tot abortus provocatus, euthanasie, hulp bij zelfdoding, geslachtsverandering, donorinseminatie, sterilisatie, e.d.
12.	De wens van een homoseksueel heteroseksueel te willen worden zou in het kader van een psychoanalyse uitsluitend als overdrachtsprobleem bewerkt moeten worden. De psychoanalyticus, die op de wens zelf ingaat of zelf een dergelijke wens met betrekking tot zijn analysand koestert, schept een tegenoverdrachtsprobleem, dat onherkend en onbewerkt vrijwel zeker tot de mislukking van de analyse zal leiden.
13.	Een onopgelost probleem in het iconologische onderzoek blijft de verhouding tussen de reconstructie van de intrinsieke betekenis van het kunstwerk enerzijds en de reconstructie van de betekenistoeschrijving door de kunstenaar zelf, zijn opdrachtgever en zijn tijdgenoten anderzijds. Vooral ten aanzien van de zeventiendeeeuwse Nederlandse schilderkunst stelt zich de vraag, in hoeverre de betekenistoeschrijving door kunstenaar en opdrachtgever verder ging dan het ‘conventionele’ onderwerp en in hoeverre de gewone burger meer zag dan het ‘natuurlijke’ onderwerp. Deze vragen zouden het onderwerp moeten zijn van een sociale iconologie.
14.	Het eigen boekenbezit dient door de Overheid krachtig te worden bevorderd. Daar de marge van uitgeverij en boekhandel 50-70% van de prijs van een boek uitmaakt, zou in het kader van de cultuurspreiding subsidiëring van boekhandel en uitgever overwogen kunnen worden op basis van de formule, die nu al voor schouwburgen, orkesten, museums e.d. geldt.
15.	Het Nederlandse provincialisme kenmerkt zich door een onderschatting van de internationale oriëntatie van Nederland zelf en een overschatting van de internationale oriëntatie op Nederland.
16.	De betekenis van Intermediair als bron van informatie over de stand van zaken in andere wetenschappen wordt miskend.
17.	Gezien het feit dat de meerderheid van de Nederlandse bevolking in

 

[pagina *4]

de afgelopen 25 jaar onkerkelijk of minstens onkerks is geworden, en gezien het feit dat in diezelfde periode het jaarlijkse tekort op de rijksbegroting ongeveer de omvang heeft bereikt van het nationale inkomen in 1957, zou het van realisme getuigen wanneer de hoopvolle verzuchting op de rand van de Nederlandse gulden ‘God zij met ons’ vervangen zou worden door de nuchtere constatering ‘Wij zijn van God los’.

Stellingen behorend bij het proefschrift van Paul Schnabel, Tussen Stigma en Charisma. Een analyse van de relatie tussen nieuwe religieuze bewegingen en geestelijke volksgezondheid.

 

Rotterdam, Erasmus Universiteit, 1982.