De mens en zijn goden

[p. 6]

Voor de kleine jongen, die op een regenachtige Zondagmiddag, in het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden, verbaasd tegen een vriendje repliceerde: ‘Dat is niet een afgod, dat is de Boeddha’.

[p. 7]

Voorwoord

Dit boek is een kleine bloemlezing van godenbeelden, vergezeld van een inleiding, die een klein aantal van de gezichtspunten bevat, vanwaaruit men de goden en hun beelden kan bezien. Er zijn veel boeken, die de beelden der goden als kunstwerken presenteren. Daarom is het niet overbodig, ook eens eenvoudig en nuchter te vragen, wat die beelden eigenlijk betekenen, zonder overigens de aesthetische aspecten te verwaarlozen. In onze tijd kan men de aestheet in zichzelf nooit geheel het zwijgen opleggen. Maar het is onjuist, hem alleen aan het woord te laten. Wanneer een god aan een mens verschijnt, vraagt de laatste: ‘Wie zijt gij?’ Dat dient men ook te doen tegenover de beelden van vreemde goden, die uiteindelijk ook onze goden zijn. Van een beeld krijgt men slechts een gedeeltelijk antwoord, dat echter onze nauwlettende aandacht verdient, al was het slechts omdat men via een godenbeeld een gesprek kan aanknopen met contemporaine of reeds lang gestorven medemensen. Precies zoals in een gesprek met woorden, waarbij de twee gesprekspartners verschillende talen spreken, zullen wij ook de taal der godenbeelden moeten vertalen. Met andere woorden: de goden en hun beelden worden in dit boek voornamelijk cultureel anthropologisch benaderd. De schrijver hoopt, dat de algemeen belangstellende lezer geïnteresseerd zal zijn in dit gesprek met goden en zichzelf in het gesprek zal willen mengen. Wanneer de man van wetenschap belangstelling zou hebben voor verschillende niet eerder gereproduceerde stukken, voor een enkel algemeen gezichtspunt en voor een enkele poging tot interpretatie van bepaalde beelden, zou dat de schrijver uiteraard dubbel aangenaam zijn.

In het kader van dit boek kon aan volledigheid uiteraard niet worden gedacht. Afgezien van het feit, dat de samensteller van een geïllustreerd werk door technische omstandigheden niet altijd de illustraties kan opnemen, die hij zou wensen, is de keus der illustraties mede bepaald door de inhoud van de tekst, terwijl de volgorde soms ook bepaald werd door layout motieven. Ook andere motieven speelden bij de samenstelling een rol. Hoewel de schrijver zelf het meest geïnteresseerd is in de godsdiensten van de Noord-Amerikaanse Indianen en Eskimo's, valt op het gebied der primitieve godsdiensten het accent relatief op Afrika, omdat de Afrikaanse sculptuur het exclusieve bezit van kunstenaars en aestheten dreigt te worden (zie daarover in de bibliografie Gerbrands en Elisofon). Aan het aan godenbeelden overrijke Hindoeïsme kon betrekkelijk weinig plaats worden ingeruimd, omdat van

[p. 8]

de godsdiensten van het Verre Oosten het minder bekende Tibet naar de mening van de schrijver in de huidige situatie evenzeer de aandacht verdient, terwijl de inleiding illustraties noodzakelijk maakte van boeiende verschijnselen in de Chinese religie en het Boeddhisme. In sommige gevallen scheen het aanbeveling te verdienen, het accent te verleggen op andere aspecten van een religie dan de meer algemeen bekende: niet de voorstellingen der Griekse beeldhouwers, maar wel die van de Griekse vazenschilders. Aan de rijkdom van Egypte en Babylonië, van Peru en Mexico kon evenmin recht worden gedaan als aan die van Griekenland. Wellicht bestaat de mogelijkheid, in de toekomst in een groter werk een meer volledig overzicht te geven van het godenbeeld in de verschillende culturen.

Dit boek is ontstaan uit wetenschappelijk werk en uit geographisch weliswaar beperkt, maar geregeld en intensief museumbezoek. Wat het eerste betreft: de deskundige lezer zal ongetwijfeld bemerken, op welke terreinen de schrijver zich het meest thuis voelt, maar ook - zo wordt gehoopt - dat hij op de andere terreinen steeds zoveel mogelijk het advies van competente specialisten heeft gevraagd en gekregen. Aan hen heeft de schrijver zeer veel te danken, al wil hij met die dankbaarheid geen verantwoordelijkheid van zich af schuiven. Wat het museumbezoek betreft - als uitgangspunt werden gewone, alledaagse ervaringen genomen. Van een bewust of onbewust positief of negatief verband met Malraux' musée imaginaire is dan ook geen sprake en dit kan met te groter stelligheid worden gezegd, daar de schrijver Malraux' werk kent en bewondert. Het zou hem echter een genoegen zijn, wanneer dit boek het bezoek niet aan imaginaire, maar aan concrete musea zou stimuleren: het zijn enkele van de zeer zeldzame instellingen, waar men nog stilte en soms zichzelf kan vinden. De directies der musea zou men in dit verband willen vragen, om nog meer zitplaatsen ter beschikking te stellen, zodat museumbezoek niet een vorm van lange-afstandwandelen behoeft te zijn voor het lichaam.

In de tekst is het begrip ‘god’ in ruime, maar verantwoorde zin gebruikt, daar een bevredigende, wetenschappelijke onderscheiding tussen goden, halfgoden, dema's, geesten, demonen, duivels, etc. niet (nog niet) bestaat. De god, die de één een huisgod noemt, wordt door de ander een fetisj genoemd, terwijl de grote Eskimo godin Sedna door sommigen als de Geest van de Zee wordt gekarakteriseerd. Een betere onderscheiding is mogelijk tussen ‘teken’ en ‘symbool’, maar in dit boek worden de beide begrippen door elkaar gebruikt, om hun gemeenschappelijke achtergrond te accentueren, ook in verband met de moderne communicatie-theorie. In de toelichtingen op de afbeeldingen is niet alleen getracht, om concrete inlichtingen en literatuur te geven, maar ook om in verschillende gevallen op enkele punten dieper in te gaan, zodat het wellicht op twee manieren bruikbaar zal kunnen zijn: als lees- en kijkboek en als eerste inleiding in de algemene iconografie voor godsdiensthistorici, ethnologen, psychologen en anderen, die zich voor dit onderwerp interesseren. Op dit voor

[p. 9]

godsdienstgeschiedenis en vergelijkende godsdienstwetenschap belangrijke, maar nogal verwaarloosde terrein kan dit boek althans enigszins in een leemte voorzien voor studenten en meer gespecialiseerde beoefenaren van dit steeds weer fascinerende vak.

Wanneer wordt gezegd, dat dit boek niet zonder hulp van anderen samengesteld had kunnen worden, dan is dat letterlijk bedoeld. Het is daarom plicht en genoegen, hun namen te noemen. In de allereerste plaats ben ik zeer veel dank verschuldigd aan mijn vrienden Prof. Dr. Th.P. van Baaren, hoogleraar in de godsdienstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit te Groningen, en Dr. A.A. Gerbrands, conservator in algemene dienst aan het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden. Zij hebben met grote welwillendheid en deskundigheid mij van dienst willen zijn met het geven van suggesties, stukken, reprodukties en literatuur, ook wanneer zij bij eigen werk werden gestoord. Bijzonder erkentelijk ben ik ook de directeur van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden, Dr. P.H. Pott, en de conservatoren Dr. S. Kooijman, afd. Zuidzee, Dr. J. Keuning, afd. Indonesië, C. Ouwehand, afd. Japan, en Gan Tjiang Tek, afd. China. Zowel in praktische als in wetenschappelijke aangelegenheden was hun even welwillende als competente hulpvaardigheid groot, wanneer ik - nooit tevergeefs - een beroep op hen deed.

Voor specialistische inlichtingen en adviezen ben ik Dr. M.P. van Buijtenen, Rijksarchivaris in de provincie Friesland te Leeuwarden, Dr. F. Frankena, hoofdambtenaar voor Semitische Letteren aan de Rijksuniversiteit te Leiden, Mevrouw Dr. G.E.G. van Giffen-Duyvis te Groningen, Dr. R.H. van Gulik te Beiroet, Prof. Dr. A.F.P. Hulsewé, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden, Prof. Dr. T. Jansma, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Leiden, Dr. A. Klasens, directeur van het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden, Dr. A.J. Visser, lector aan de Rijksuniversiteit te Groningen, zeer erkentelijk, terwijl ik voor de toestemming tot reproduktie van stukken en/of foto's dankzeg aan Dr. C.F.A. Bruijning te Oegstgeest, Zijne Excellentie Dr. R.H. van Gulik te Beiroet, Dr. W.F. Hermans te Groningen, de heer K. van der Horst te Delft, de heer N. Lofvers te Sneek, Dr. J.H. Plokker te Leidschendam, de heer A.H.O. Thies te Leiden en het Museum voor Land- en Volkenkunde te Rotterdam. Niet vergeten mag ik tenslotte Dr. H.J. Franken, die mij door een schenking de gelegenheid bood tot een voortgezette confrontatie met Balinese goden en demonen. Tenslotte spreek ik de hoop uit, dat dit boek - zoals een der hierboven genoemden het in speelse ernst uitdrukte - mag bijdragen tot een herleving van het ‘polytheïsme’.

F.S.