Gedichten (2 delen)

[213] Beraad, of het niet goed waar Vreede met Spanje (p. 359)

toelichting

Een vroegere versie van dit gedicht op de vrede van Munster (1648) verscheen in Six' pamflet Vreughde-Zangen van dat jaar (vgl. de Toelichting bij no. [218]). De verschillen tussen de hier behandelde en de oudere versie van het gedicht zijn vermeld in de opgave van Varianten onder onderstaande Annotatie. Six nam zijn gedicht op op p. 270-272 van zijn bundel van 1657.

[p. 367]

annotatie
titel	ber aad ... spanje: Overweging, of een vrede met Spanje niet goed zou zijn. Van Es, 1953, p. 175 vat deze titel op als een beknopte zinsvorm en vult in zijn interpretatie ‘te sluiten’ aan. Michels, 1964, p. 199-200 tracht de zinsvorm te verklaren als de verkorting van een uitvoeriger titel van een (door hem nog veronderstelde) eerdere versie van het gedicht. In werkelijkheid blijkt nu de eerdere versie echter juist een kortere titel te hebben: of 't niet goet waar vreē te maaken. Naar mijn mening is de titel wel volledig; men leze de laatste drie woorden als één begrip, eventueel te scheiden van het voorafgaande door een interpunctieteken achter waar.
1	maakt alles: brengt alles tot stand
4	niet: niets
5-7	Men helpt [...] met boom voor boom, aan kant: Boom voor boom slecht men ... (vgl. wnt vii, i, 1332)
5	Beijerland: Beieren
6	natuurelyk: door de natuur, niet door mensenhand
10	Uitdroogen: Droogleggen (wnt xvii, iii, 464)
	klomp: warboel, chaos (wnt, vii, ii, 4255)
11	goot: miezerig stroompje
	romp: berglichaam
14	langhs de ploegh, en huismans vee: dwz. langs akker- en weideland (huisman: boer)
15	rysje: lootje van een boom
	heft: Van Es verklaart: ‘reeds mnl. betekent heffen, behalve opstaan, ook weggaan; hier trans: de mast (met zeilen) “heft” het schip op de golven en voert het mee van de ree’ (Van Es, 1953, p. 175). Misschien past hier (in verband met een zware last) ook de interpretatie ‘draagt’.
	van de ree: van de rede weg (of: ‘als het van de rede weg is’, dwz. in volle zee, buitengaats)
16	hulk: groot zeilschip
17	Een ent, te voor, vergeeten: Een twijgje, tevoren zo klein dat het over het hoofd werd gezien
17-18	kruist de locht, Met takken: dwz. breidt in alle richtingen zijn takken uit in de lucht
18	krocht: kreunt
19	Een vischers dam: nl. Amsterdam, aanvankelijk een vissersdorp
	waatervleisch: vis
20	Trotst: Overtreft, Streeft ... opzij
20-22	Trotst ... leeuw: een opzettelijk incongruente opsomming van respectievelijk een land, een vorst, een volk, een stad en een stadswapen
21	Konstantyn: Constantijn de Grote, voor: Byzantium of Constantinopel
22	Markus leeuw: het wapen van Venetië
	van luk, en voorspoed, grys: die oud zijn geworden in geluk en voorspoed, dwz. die eeuwen lang geluk en voorspoed hebben gekend
23	Haar schrobnet: Het sleepnet van die vischers dam (wnt xiv, 1082)
	schrobt: schraapt, vergaart (vgl. wnt xiv, 1078)
	den dryvoet: door Michels thuisgebracht als de Antieke ‘tripus’, de kostbare drievoet die diende als wijgeschenk of als prijs voor de winnaars

[p. 368]

	van wedstrijden. Volgens Michels ‘kon dan bij Six de drievoet als symbool dienen voor met succes bekroonde wedijver [...]. Of ook heeft hem voor de geest gestaan, dat in oude sagen en berichten de drievoet als waardevol buitobject voorkomt’ (Michels, 1964, p. 201). Ik meen echter, dat Six hier een cryptische omschrijving geeft (inderdaad met een toespeling op de waardevolle Antieke ‘tripus’) van een kruidnagel en dat hij bedoelt, dat het net van de oude vissers nu volgesleept wordt met kostbare Oostindische specerijen.
24	Die Ind ontslipte: Die Indië ‘is ontvallen’ (wnt x, 1972), dwz. Die uit Oost-Indië is gehaald. Michels' bespreking van ontglipte berust op een fout in Van Es' bloemlezing (Van Es, 1953, p. 99; Michels, 1964, p. 210).
25	Sy: nl. De vischers dam, de Amsterdamse bevolking
	Hermus greinich nat: het korreltjes goud bevattende water van de rivier de Hermus in Lydië (Herodotus v, 101; vgl. Michels, 1964, p. 200), metaforisch voor: de winstgevende koopvaart
26	hutte: vissershut
27	werlden: werelddelen
	afgemat: die uitgeput zijn
29	Daar: Terwijl
	noch graan, noch wyngaard bouwt: geen graan of wijnstok verbouwt
30	De Briel, een stad, waar niets op was vertrouwt: Den Briel, een stad, waar niets van te verwachten viel (maar waar de vrijheidsstrijd van de ‘Batavieren’ begon, vgl. de volgende regels)
31-32	Roemt ... Roomers: Kan prat gaan op de herleving van de al zo oude en grote naam van Bato's helden (de Batavieren), die streden aan de zijde van de Romeinen (wnt xi, 940). De voorstelling lijkt me te algemeen verbreid om met Van Es, 1953, p. 176 te spreken van een toespeling op Hoofts Baeto.
34	haar grensen breidt, en spant: haar grenzen wijder legt en stevig uitzet (wnt xiv, 2575). Six doelt op de overzeese expansie.
35	En slaat [...] de hand: dwz. En dat ... zijn invloed doet gelden
	te spyt van Kooningen: tot verdriet van koningen (met name de Spaanse en Portugese)
37	Dwinght forts: En dit vrygevochten land dwingt ... met kracht (vgl. wnt iii, iii, 4638 en 4642)
	d'eigen steegen Heer: de eigen halsstarrige, weerstand biedende, koning (wnt xv, 933)
38	Om eeuwgen peis, te buigen, voor haar neer: Ervoor (nl. voor dit [...] land) neer te buigen terwille van een durende vrede
39	wat een ongeneeslik seer: wat een ongeneeslijke (door dit [...] land geslagen) wond
40	Flip: Filips iv
	bestryken: insmeren, nl. met een zalfje dat hem van die wond moet genezen (wnt ii, ii, 2179, deze plaats)
41-43	spieglen sich [...] Hoe: houden ... zich voor, dat
41	baldaadige: misdadige, wrede (wnt ii, i, 910)
42	Oostenryk: immers het stamland van de Habsburgers
	door al te spaaden bril: dwz. met een veel te laat verkregen inzicht
43	landrecht: het recht dat volgens gewestelijke en plaatselijke privileges geldt (wnt viii, i, 1025)

[p. 369]

44	lyden: kunnen verdragen
45	harder: herder
46	op de kam: nl. bij het scheren. Bij het scheren ‘op de kam’ wordt de wol dicht bij de huid afgeschoren (wnt vii, 1, 1040)
47	De grootsheit: De hoge staat, De pracht (vgl. wnt v, 1134)
	stam: stamboom, familie
48	Valt haast op syden: Zal weldra omvallen
49	Een muis betaalt syn kneller met de dood: Een muis doodt degene die hem in het nauw brengt. Een paradoxaal beeld voor de strijd van de Nederlanden tegen Spanje.
50	Geen sienloos haair, dat niet een schaaduw schoot: Er is geen onzichtbaar haartje of het werpt een schaduw af, spreekwoordelijk voor: niets is zo klein of het heeft zijn gevolgen, en hier dus voor: men moet een kleine macht niet onderschatten (Van Es, 1953, p. 176)
51	die duisenden ontvloot: dwz. die geplengd werd door duizenden (en dus tot duizenden druppels is geworden)
52	Uit Albaas moorden: Wegens het moorden van Alva
53	springhhaanen: nl. de sprinkhanen, die het gezicht des lands bedekten, de achtste plaag van Egypte
55	Ibers erf: het Spaanse erfland (naar de Antieke Iberus, de Ebro)
56	gestoorden: getergden
57	Sivilje: Spanje
	brak een haair: dwz. heeft enige schade aangericht
	maar nu geen staart: maar zal nu geen staart, geen samenbundeling van haren (als beeld voor: krachten in de Nederlanden) afbreken
58	Een pyl, geen bos voor knakken is vervaart: Eén pijl, maar geen bos pijlen is bang te knakken (vgl. de zeven pijlen in de klauw van de leeuw in het Republiekswapen)
59	saamdraght: eendracht (wnt xiv, 42, deze plaats: ‘eenmaal aangetroffen’)
	aard: inborst
61	wyl: omdat
62	dat: omdat (wyl dat)
	noodt te gast: vgl. echter de voorstelling in r. 37-38
63	Ook schier het geld ontbreekt van al den last: Ook al omdat het geld bijna helemaal op is aan oorlogslasten (met samengetrokken wyl)
65	Waar 't schaade: Zou 't dan nadelig zijn
	lagh: zou zijn neergelegd
67	Voer sorgeloos: Zou varen zonder zorgen
68	buismans saaden: de zaden van de boeren
69	een vrygeploeghden loop: een in vrijheid opengeploegde vore
70	door langheit: door het verstrijken van de tijd, ‘op de lange duur’ (wnt viii, i, 1062) (vgl. r. 1)
71	Zoo [...] als: Zowel ... als
	der vreedeknoop: door een vredesverdrag
72-73	Wie ... misgaat: Wie voorzichtig de middenwegen bewandelt (gaat samengetrokken uit misgaat) en niet onbedachtzaam daarvan afdwaalt (Van Es, 1953, p. 176; Arens, 1961, p. 124 wijst bij deze regels op de overeenkomst met de bekende ‘gulden middenweg’ in Horatius' Ode ii, x)
74	't Zy dat men: Of men nu
	ter handen slaat: gebruikt

[p. 370]

75	't Zy webbe van den stillen tabbaard staat: dwz. Of het weefsel van de diplomatie zonder wapengekletter (tabbaard staat: ambt van een politicus, vgl. wnt xvi, 711)
varianten	De vroegere versie van 1648 van dit gedicht heeft Six zo ingrijpend herzien, dat ik haar hieronder in haar geheel opneem, gevolgd door een aanvullende Annotatie. In het bundeltje Vreughde-Zangen van 1648 staat dit gedicht op fol. (b3) verso-(b4) verso.

't Geringste geeft, en neemt den groey van 't groot.

Een Vorst verdrijft 't slecht Grauw, zijn staf ontbloot.
Van 't klippige geberght ontzijpt een goot

Van water-dreeven,

Die na veel winters, lijk een open zee

Wijdt spoelen langs de ploegh, en 's landtmans vee.
Een rijsken, nu een mast heft van de ree

Geheele steeven.

Een endt vergeeten eer, dat nu de locht

Met takken kruyst, van 't Noorde dikmaals krocht.
Een Visschers dam, die Vissich vleys verkocht,

Trotst nu Egypten,

Trotst Constantijn 't nieuw Roomen, en Parijs,

Trotst Marcus Leeuw van luk, en voorspoet grijs.
Haar net schrabt nu den dry-voet duur van prijs

Die d'Ind ontslipte,

En Hermus drijvende vol goudts in 't nat.

Haar hut strekt nû een schuur en kooren vat
Van alles, voor een weerelt afgemat

Door schraale Soomers:

Daar zy nochtans geen Kooren akkers bouwt.

Den Briel een stadt daar niets op was vertrouwt,
Roemt d'opkomst weer der kloeke naam verout,

Van Batoos Roomers.

Roemt d'oorsprongh van dit vrygevochten lant

Dat Koninglijk haar grenzen breydt en spant
En slaat, 't spijt Kooningen, haar klauw en tandt,

In vreemde Rijken.

Dwinght zelf den steegen nek van d'eygen Heer

Om eeuw'gen pais te buygen voor haar neêr.
O Gooden! Wat een onvergeetlijk zeer

Moet Phlips bekijken?

Dus spieg'len haar 't baldaadige Madril

En Oostenrijk door al te Spaaden bril,
Hoe 't recht des lands en inzaats vrye wil

Niet overtoogen

Mach zijn van last. Men scheert van 't slechte lam

[p. 371]

 

Wat wols, maar neemt zijn huyt niet op de kam.

 

Wat heerschens, maar Tyrannelijke stam

40

Kan niet langh doogen.

 

Een muys betaalt haar kneller met den doodt.

 

Geen zien'loos hayr dat niet een schaduw schoot.

 

Een droppel bloedts die duysenden ontvloot,

 

Uyt Albaas moorden,

45

Is op-gestaan gelijk een zwarte wolk

 

Van Sprinkhaans, in een hoop van talloos volk,

 

Dat wraak-ziek zwaayt op 's Ibers erf den dolk

 

Der lang gestoorden.

 

Een haîr brak Arragon; maar nu geen staart.

50

Een Pijl, geen bos zijn knakken was vervaart.

 

De zaamdracht, macht en vreeze-loosheyt baart

 

Tot plaagh van Spanje.

 

Wijl dan de staat van Neerlandt staat zoo vast,

 

En ons een ruyme vree werdt toegepast,

55

Ook schier de geld-Godt flauwt van Hollandts last,

 

O fier Oranjel

 

Waar 't onrechtvaardich dat de deegen lach,

 

En roestte? dat des Koopmans vlugge vlagh

 

Zeylde onbezorgt voor 's roovers naar gewach?

60

Dat 's huysmans zaaden

 

Weêr sprooten uyt een vry geploegden loop?

 

Geen dingh of 't groeyt door langheyt tot een hoop:

 

Zoo 't quaadt des Krijghs als 't goedt dat vreede ontdroop.

 

Wie middelpaaden

65

Met voorzicht noyt, of roekeloos misgaat,

 

't Zy dat men 't waapen tuygh ter handen slaat:

 

't Zy 't webbe van den stillen tabbaart staat:

 

Is wijs beraaden.

	Emendaties r. 2: verdrijft < verdrijf   r. 5: winters, lijk < winters-lijk   r. 17: drijvende < drîjvende
annotatie
1	geeft, en neemt den groey van 't groot: doet het grote gedijen en groeit zelf tot iets groots
2	Een Vorst ... ontbloot: Het eenvoudige volk verdrijft zijn koning, van zijn scepter beroofd
3	ontzijpt: sijpelt ... naar beneden
4	Van water-dreeven: Bestaande uit waterloopjes (vgl. dreef, ‘landweg, laan’, wnt iii, ii, 3267-3268)
5	na veel winters: dwz. als gevolg van vele winters met sneeuw, of: na een lange tijd?
	lijk een open zee: als een open zee van water, een brede rivier
8	Geheele steeven: Een heel schip (vgl. wnt xv, 1563)

[p. 372]

11	Vissich vleys: ‘vissenvlees’
13	't nieuw Roomen: het moderne Rome
15	schrabt: schraapt
17	En Hermus drijvende vol goudts in 't nat: En schrabt nu de rivier Hermus, wier stroom vol goud vloeit
18	strekt: dient ... als
19	alles: dwz. al het benodigde
23	der kloeke naam veront: van de oud geworden, maar dappere naam
27	't spijt: al mag het ... spijten
31	onvergeetlijk zeer: niet te vergeten ellende
35	inzaats: der bevolking
36-37	Niet overtoogen Mach zijn van last: Niet overbelast behoort te zijn
37	slechte: eenvoudige, onnozele
39-40	Wat ... doogen: Enig geheers kan wel, maar een tirannendynastie kan niet lang stand houden (doogen als bijvorm van deugen, wnt iii, ii, 2456)
45	op-gestaan: in opstand gekomen
47	zwaayt op: neermaait op
50	zijn knakken was vervaart: is ooit bevreesd geweest dat hij zou knakken
51	macht en vreeze-loosheyt baart: heeft macht en onversaagdheid tot gevolg
54	ruyme: veelomvattende, weinig beperkingen kennende
	werdt toegepast: wordt geschonken (wnt xvii, i, 596)
55	flauwt van Hollandts last: bezwijmt onder de door Holland veroorzaakte last
59	's roovers naar gewach: het akelig bericht dat er rovers zijn
63	dat vreede ontdroop: dat uit de vrede is voortgevloeid
65	Met voorzicht noyt, of roekeloos misgaat: Voorzichtig nooit verlaat of hij begaat een roekeloosheid