Winsum en Obergum

Dorp, oorspronkelijk bestaande uit drie kernen: Obergum ten noorden van het Winsumerdiep, Winsum ten zuiden van dat diep en Bellingeweer, dat op het kerkhof na geheel verdwenen is. Deze dorpen lagen elk op een wierde. De kerk van Winsum is om onbekende reden niet op de wierde gebouwd. Aangezien de Hunze oorspronkelijk vrij dicht langs Winsum stroomde, werd het al vroeg een belangrijke handelsnederzetting, die in 1057 markt-, munt- en tolrecht kreeg. Daarna stagneerde de verdere ontwikkeling, waardoor Winsum niet tot een stad is uitgegroeid. In 1276 stichtten de dominicanen op de wierde van Winsum een van de belangrijkste kloosters van Groningen. In de kloosterkerk, die omstreeks 1600 werd gesloopt, vergaderden in de 16de eeuw nog de Staten van de Ommelanden. Aan weerszijden van het waarschijnlijk voor de afwatering gegraven Winsumerdiep concentreerde zich later de bebouwing. In de tweede helft van de 19de eeuw groeide het dorp Winsum naar het zuiden uit langs de weg naar Groningen (Hoofdstraat). De aanleg van de spoorlijn Sauwerd-Roodeschool (1893) en de bouw van het station speelden hierbij een belangrijke rol. Het dorp is na de Tweede Wereldoorlog vooral naar het zuiden en oosten vergroot. Het centrum (Winsum-Obergum) is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Kerkstraat 14, Winsum) [1] is een eenbeukige kerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde, ongelede westtoren met hoekblokken en ingesnoerde spits. De zuidmuur van het schip is mogelijk nog 12de-eeuws, terwijl het koor omstreeks 1300 tot stand zal zijn gekomen. De toren werd in het midden van de jaren dertig van de 17de eeuw verbouwd. Uit 1633 stammen het smeedijzeren torenuurwerk van T. Pijttersz en de door Nicolas Sickmans gegoten klok. Boven de toreningang zit een gevelsteen met ovaal tekstveld, kwabmotief, guirlandes en het jaartal 1699. De ruimtes boven het met een graatgewelf overdekte torenportaal zijn bereikbaar via een houten buitentrap. Aan weerszijden van de toren staan 18de-eeuwse aanbouwen. Het kerkinterieur is in 1869 ingrijpend vernieuwd, terwijl in 1975-'76

de hele kerk is gerestaureerd. De kerkvloer bevat veel zerken uit de 17de en 18de eeuw, waarvan die voor Evertien Tammijnga (†1617) de oudste is. Op het kerkhof, dat met een uit omstreeks 1900 daterend hek wordt afgesloten, liggen enkele interessante 19de-eeuwse grafstenen, waaronder die voor Geert Reinders (†1815), bestrijder van de veepest. De pastorie (Kerkstraat 12) is een deels onderkelderde eenlaags villa met omgaand schilddak, gebouwd omstreeks

1890 in eclectische trant. Het links aangebouwde catechisatielokaal met topgevel voorzien van klimmend fries dateert van omstreeks 1900.

De Herv. kerk (Kerkpad 14, Obergum) [2], gelegen op het hoogste deel van de dorpswierde, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met zadeldak. Het schip zou nog uit de 13de eeuw kunnen dateren, maar het koor is iets jonger. De 14de-eeuwse toren werd enkele keren

verbouwd, getuige jaartalankers uit 1706 en een sluitsteen met het jaartal 1790. In de toren zitten resten van een koepelgewelf.

Het kerkinterieur werd in 1844 verbouwd en in 1971 is de hele kerk gerestaureerd. Tot de inventaris behoren een preekstoel in Lodewijk XV-stijl met de wapens van Van Nyeveen, Sichterman en Vinkers (1780), een eenvoudige avondmaalstafel (1790) en een herenbank (eind 18de eeuw).

De Geref. kerk (Hoofdstraat West 38, Winsum) [3] is een van de straat terugliggende, deels ingebouwde kruiskerk met een voorgevel voorzien van een middenrisaliet. De kerk werd gebouwd omstreeks 1870 in eclectische stijl, naar plannen van A. Schotanus.

De voorm. synagoge (Schoolstraat 24, Obergum) [4] is een op een achtererf gelegen zaalgebouw uit 1879 met afgewolfd zadeldak en rondboogvensters. Sinds 1935 dient ze als verenigingsgebouw.

De voorm. openbare lagere school (R. Praediniusstraat 2, Winsum) [5] is een monumentaal gebouw met een diep en hoog middendeel en

lagere dwarse zijvleugels. De zevenklassige school werd in 1883 gebouwd naar plannen van H. Wind in rijk gedetailleerde neoclassicistische stijl. Het gebouw is nu in gebruik als openbare bibliotheek.

Het voorm. raadhuis (Hoofdstraat West 4, Winsum) [6] is in 1906-'07 gebouwd naar het prijs winnende ontwerp van A.L. van Wissen. Het in de stijl van het rationalisme uitgevoerde gebouw heeft een topgevel en op de hoek een toren met open klokkenstoel. Voor de constructieve onderdelen is kunststeen gebruikt.

Het postkantoor (Stationsweg 2, Winsum) [7] is een uit omstreeks 1920 daterend, deels gepleisterd pand met omgaand schilddak en met een eenlaags aanbouw.

Woonhuizen. Langs de Hoofdstraat Winsum en aan weerszijden van het Winsummerdiep staan eenvoudige dwarse eenlaags panden uit de 18de en vooral de 19de eeuw. Hoofdstraat West 27 is een eenvoudig 18de-eeuws woonhuis met wolfdak, met aan de voorgevel gebeeldhouwde aanzetkrullen en vlechtingen. Havenstraat 12 is een 18de-eeuws pand met wolfdak met in het bovenste deel van de gevels kleine lichtopeningen. Uit omstreeks 1800 dateert Hoofdstraat West 43, een pand met omlijste ingang en een zadeldak tussen topgevels. Het deftige eenlaags dorpshuis Hoofdstraat West 35 stamt uit de eerste helft van de 19de eeuw en heeft een laag schilddak, een omlijste ingang

met bovenlicht en gietijzeren deurdecoraties, alsmede een stoep met stoeppalen. Uit dezelfde tijd is Hoofdstraat West 16, een eenlaags pand met schilddak; de ingang met bovenlicht is voorzien van een snijraam in halfrond gesloten omlijsting. Andere, vergelijkbare voorbeelden uit het tweede en derde kwart van de 19de eeuw zijn Havenstraat 2, 4, 8 en 15 en Bellingeweer 10.

De blokvormige, wit gepleisterde villa Schilligehamsterweg 1A is in het derde kwart van de 19de eeuw gebouwd in eclectische stijl. Het pand heeft een flauw hellend dak en enkele fraaie balkons op gesneden consoles en decoraties in neo-Lodewijk-stijl. De villa ligt in een landschappelijk aangelegde tuin. Het voorm. notarishuis (Hoofdstraat West 70, Bellingeweer) [8] is een monumentaal landhuis in neorenaissance-trant, gelegen in een landschapspark. Het in 1911 gebouwde pand heeft een trapgevel en een meerzijdige hoektoren. Sinds 1942 dient het als raadhuis. Stationsweg 18 is een villa in kubistisch expressionistische stijl, gebouwd in 1931 naar ontwerp van E. Reitsma.

In de jaren dertig ontstond de uitbreidingswijk Wigbold Ripperdastraat e.o. met een grote variatie aan vrijstaande middenstandswoningen in een Groninger variant van de expressionistische stijl, naar ontwerp van W. Reitsema en K. Olsmeijer.

Hotels. Waarschijnlijk 17de-eeuws, maar in de 19de eeuw ingrijpend verbouwd, is het wit gepleisterde pand met zadeldak tussen puntgevels met vlechtingen van hotel De Gouden Karper (Hoofdstraat West 5) [9]. De houten ingangsomlijsting heeft ionische pilasters met een hoofdgestel. Het voorm. logement Alderts (Hoofdstraat West 2) [10] is een gepleisterd 17de-eeuws pand op T-vormige plattegrond, met rechts een vermoedelijk 18de-eeuwse vleugel. Bij een ingrijpende verbouwing in de 19de eeuw is ook de houten deuromlijsting aangebracht.

Windmolens. De hoge achtkante stellingkoren- en pelmolen De Vriendschap (Kerkstraat 1) [11] heeft een met riet gedekte romp en een met hout beklede voet. De molen werd in 1801 vanuit Mensingeweer naar Winsum verplaatst als pelmolen voor K.J. Pel. In 1941 heeft men de pelmolen veranderd in een korenmolen. Hij is in 1975-'76 gerestaureerd. De hoge achtkante stellingkorenmolen De Ster (Molenstraat 4) [12] heeft een met hout beklede romp en bakstenen voet. De molen werd in 1851 gebouwd voor P.G. Wildeveld, waarschijnlijk door molenmaker H.S. ten Have, als opvolger van een standerdmolen uit 1628 op de oude molenberg. De in opzet nog laat-17de-eeuwse voorm. eenlaagse sarrieshut (Molenstraat 7) is nog aanwezig, maar heeft een vernieuwde gevel.

Begraafplaatsen. De Alg. begraafplaats (Bellingeweer ong.) [13] is het voorm. kerkhof van de in 1824 gesloopte kerk van Bellingeweer. De begraafplaats wordt omgeven door een 17de-eeuwse muur en bevat onder meer drie gietijzeren grafpalen en de zerk van Pieterke Kuipers (†1883). De kleine, in

1866 in gebruik genomen Isr. begraafplaats (Munsterweg 1) heeft vijf rijen graven met natuurstenen grafzerken, waarvan de meeste met een ronde top. De Hebreeuwse grafschriften zijn veelal met Nederlands gecombineerd.

De Winsumer- en Schaphalsterzijl (Schouwerzijlsterweg ong.) gelegen ten westen van Winsum, is een schutsluis in het Winsumerdiep, aangelegd in 1663 toen dit riviertje deel ging uitmaken van de nieuwe provinciale trekvaart tussen Winsum en Ulrum. De schutsluis werd in 1753 en in 1900 hersteld. De huidige voetgangersbrug dateert van die laatste reparatie. Bij de sluis staat een schotbalkenloods uit omstreeks 1920. Het bijbehorende Zijlhuis (Schouwerzijlsterweg 4) is een midden-19de-eeuws gepleisterd pand met mezzanino en flauw hellend schilddak.

Maarhuizen. Deze buurtschap ten noordwesten van Winsum ligt op een uit de middeleeuwen daterende wierde. Het kerkhof (Maarhuizen ong.), met als oudste een grafzerk uit 1630, hoorde bij de in het tweede kwart van de 18de eeuw gesloopte kerk. De afbraak volgde na de samenvoeging van deze Hervormde gemeente met die van Obergum in 1726. Het buurtschap heeft enkele interessante boerderijen. De ‘Enne Jans Heerd’ (Maarhuizen 3) is een 19de-eeuwse boerderij van het kop-hals-romp-type, waarbij de hals vrij lang is. Het dwars geplaatste voorhuis met wolfdak is deels onderkelderd. De kop-hals-romp-boerderij Maarhuizen 18 uit 1811 heeft een jonger dwars voorhuis.

Ranum. Deze buurtschap ten noorden van Winsum bestaat uit een grotendeels afgegraven wierde met enkele boerderijen en het voorm. kerkhof van de in 1815 gesloopte kerk. Van de aanwezige zerken dateert de oudste uit 1667.