Monumenten in Nederland. Drenthe

Schoonebeek
(gemeente Emmen)

Dorp, ontstaan op enkele zandopduikingen in het overgangsgebied tussen hoogveen en broekveen. De nederzetting wordt in 1341 voor het eerst vermeld, de St.-Nicolaaskerk in 1419 (gesloopt in 1951). Op de zandopduikingen ontstond een randveenontginning in de vorm van een langgerekt streekdorp bestaande uit vier boerderijlinten: Westeinde (Westersebos), Kerkeinde, Middendorp en Oosteinde (Oostersebos). Op enige afstand ten zuiden van het dorpsgebied stroomt het Schoonebekerdiep. In de daar gelegen groenlanden (weide- en hooilanden) stonden zogeheten booën (veestallen met woonruimte voor de koeherder of booheer). Het geïsoleerd gelegen Schoonebeek viel vanaf 1809 onder de gemeente Dalen, en was van 1884 tot 1998 een zelfstandige gemeente. Door de geleidelijke ontginning van het broekveen aan de zuidzijde verschoof de dorpskern in de 19de eeuw in die richting (Europaweg). In 1905 werd de verbindingsweg tussen Coevorden en Meppen (D) verhard. Na 1900, maar vooral vanaf 1940, kwam de vervening van het hoogveen op gang. In 1943 begon men met de winning van aardolie. Vooral in de jaren zestig leidde dit tot een bloeiperiode en werd het dorp uitgebreid, met name aan de zuidzijde. De buurtschappen Oostersebos en Westersebos zijn beschermde dorpsgezichten.

De Herv. kerk (Europaweg 116) is een recht gesloten kerk met een half ingebouwde toren met tentdak. Deze kerk met zakelijk expressionistische details werd in 1928-'29 gebouwd en

Schoonebeek, Agrarische woonhuizen Middendorp 14-18 (1980)

bevat een uit circa 1400 stammend doopvont, afkomstig uit de oude St.-Nicolaaskerk.

De Geref. kerk (De Mente 2) is een opvallend verzorgd gedetailleerde zaalkerk met boven de zij-ingang een opengewerkte toren. De kerk kwam in 1948-'49 tot stand naar plannen van A.C. Nicolaï, ter vervanging van een voorganger uit 1890.

Boerderijen. Mede door de vrij geïsoleerde ligging van het dorp en de zuidwaartse verschuiving van de dorpskern zijn drie van de vier boerderijlinten in Schoonebeek opmerkelijk gaaf bewaard gebleven. Het gaat daarbij om - op de kop van langgerekte kavels geplaatste - hallenhuisboerderijen aan beide zijden van de weg. Kenmerkend voor deze boerderijen met langsdeel is het gebruik van Bentheimer zandsteen voor de plinten en in sommige gevallen voor de omlijsting van de achterbaanders. Ook typerend is het gebruik van vakwerk, houten topgevels en decoraties in de vorm van geknoopt stro. Bijschuren voor de hooiberging en stenen waterputten dragen bij aan de schilderachtigheid van het geheel.

Als museum ingericht is de boerderij Burgemeester Osselaan 5, waarvan het oorspronkelijke interieur goed is bewaard. Tegen het woongedeelte van de in opzet uit de 17de eeuw stammende boerderij staat een houten schuur uit 1887. Ervoor staat een door O. de Ruiter vervaardigd beeld van de ‘Zandstrooister’ (1984), dat herinnert aan het in deze streek vroeger gebruikelijke strooien van een zandtapijt. De boerderij Europaweg 12 heeft een zandstenen omlijsting van de achterbaander en is gedateerd ‘1834’. Op het erf staat een hooischuur annex schaapskooi met een 18de-eeuwse ankerbalkconstructie. Middendorp 15 is een met riet gedekte hallenhuisboerderij, waarvan het voorhuis uit circa 1780 een steil, overkragend wolfdak heeft. Opmerkelijk zijn de drie onder één golvend rieten dak gebouwde agrarische woonhuizen Middendorp 14-18 uit circa 1800. De uit 1849 daterende boerderij Middendorp 10, waarvan het voorhuis een zandstenen plint heeft, is mogelijk gebouwd naar Duits voorbeeld. Landschappelijk van hoge waarde zijn de buurtschappen Oostersebos en Westersebos, elk met een groepering van hoeven zonder afscheidingen op een ruim beplant terrein tussen hoog opgaand geboomte. De boerderij Westersebos 23 heeft boven de zijdeuren de dateringen ‘1722’ en ‘1762’. Mogelijk in de 19de eeuw heeft men tegen de kopse zijde van het voorhuis een schuur met zijbaander gebouwd. De boerderij Westersebos 30, met de datering ‘1787’, heeft een woonhuisgevel in vakwerk met baksteenvulling en een schuurgevel met houten geveltop. Op het erf staan twee schuren met 18de-eeuwse ankerbalkgebinten. Eveneens deels in vakwerk uitgevoerd en van 18de-eeuwse oorsprong zijn Westersebos

[p. 181]

Schoonebeek, Boerderij Oostersebos 4

5, 11-13 en 26. Westersebos 12-14 is een goed voorbeeld van een dubbele boerderij, met de beide woonhuizen in het midden. De fraaie hallenhuisboerderij Oostersebos 4 bevat waarschijnlijk een 18de-eeuwse kern, maar is begin 19de eeuw verbouwd. Op het erf staan twee bijschuren met 18de-eeuwse ankerbalkgebinten. Een zandstenen put met houten mik completeert het complex. De boerderij Oostersebos 17 heeft eveneens een 18de-eeuwse kern en een 18de-eeuwse schuur. De boerderij Oostersebos 11, met achterbaander en onderschoer, is gedateerd ‘1828’, maar de kern is waarschijnlijk ouder. 't Oale hoes (Oostersebos 8) is een deels in vakwerk gebouwde boerderij uit circa 1850, voorzien van een met riet gedekt wolfdak en een 18de-eeuwse schuur. Tegen het woongedeelte van de mogelijk 18de-eeuwse boerderij Oostersebos 13-15 is begin 19de eeuw een schuurgedeelte met zijbaander gebouwd.

Woonhuizen. Het in 1910 gebouwde woonhuis Europaweg 52 vertoont neorenaissance-details. Het driedubbele huis Europaweg 87-91 dateert uit 1911 en heeft in het midden een dakerker.

De voorm. turfstrooiselfabriek ‘Veldkamp’ (Kanaalweg 16), bestaande uit een pakhuis en een lager bouwdeel met fabriekshal en schoorsteen, werd in 1926 gesticht door A. Veldkamp. De in 1983 gesloten fabriek huisvest nu een café.

Jaknikkers. In 1943 begon de Bataafse Petroleum Maatschappij met de winning van aardolie in een brede, aan Duitsland grenzende, strook grond. Dit werd in 1947 voortgezet door de Nederlandse Aardolie Maatschappij. Vanwege afnemende opbrengsten is de winning in 1996 gestaakt. Anders dan aan de Duitse zijde van de grens, zijn de meeste van de voor de aardoliewinning karakteristieke ‘jaknikkers’ in het Drentse gebied verdwenen. Het gaat hier om putpompen, die de al dan niet door stoominjectie beter vloeibaar gemaakte aardolie oppompen met behulp van een door een motor op en neer bewogen balans. Bewaard gebleven zijn de jaknikkers bij De Pallert 30, in het centrum van het dorp, en bij Europaweg 4.

De luchtwacht-uitkijktoren (bij Kerkhoflaan ong.) is een van de overgebleven verkenningstorens die in 1953 in prefab-beton volgens het Raat-systeem werd gebouwd.

Schoonebeek, Jaknikker

Schoonebeek, Boerderij Oostersebos 4, bijschuur