Monumenten in Nederland. Zeeland

[p. 148]

Kortgene
(gemeente Noord-Beveland)

Voorstraatdorp, ontstaan na de bedijking van de Stadspolder in 1684. Het middeleeuwse Kortgene, waarvan een kapel al in 1235 wordt vermeld, kreeg in 1431 stadsrechten, maar verdween in de zee bij de overstromingen van 1530 en 1532. Willem Adriaan van Nassau ontving het verdronken land van Kortgene in 1670 als schenking. Hij liet het gebied inpolderen en de kerk herbouwen. Bij de stichting van het nieuwe dorp heeft men rekening gehouden met deze kerk en de ligging van de haven aan de zuidoostzijde van de Hoofdstraat. De ruim aangelegde voorstraat (Hoofdstraat) was pas rond 1865 voor een groot deel bebouwd, evenals de aansluitende straat naar de haven (Kaaistraat). Vanaf 1900 volgde zowel uitbreiding aan de oostzijde als aan de westzijde langs de dijk (Torendijk) en aan de noordkant van de Hoofdstraat. Kortgene heeft in 1953 van de Watersnoodramp te lijden gehad. Na de aanleg van de Zandkreekdam (1960) verdween het autoveer naar Wolphaartsdijk. Na 1960 is aan de westzijde een nieuwbouwwijk ontstaan en heeft Kortgene zich ontwikkeld tot een belangrijk recreatiecentrum, met aan de oostzijde een jachthaven, een camping en bungalowparken.

De Herv. kerk (Kerkgang 2), oorspronkelijk gewijd aan de O.L. Vrouwe, is een recht gesloten eenbeukige kerk

Kortgene, Herv. kerk

Kortgene, Pastorie

voorzien van een halfingebouwde westtoren met twee geledingen en een achtkantige naaldspits. De toren is het restant van de 15de-eeuwse kerk en is in 1684 beklampt. Aan de westzijde bevindt zich een laat-gotisch natuurstenen ingangsportaal met kraallijst. In de toren hangt een door Leonard Herve gegoten klok (1661). Het door steunberen gelede schip kwam in 1686 tot stand. De restanten van het middeleeuwse koor werden in 1754 afgebroken. In de toen gebouwde oostelijke sluitmuur bevindt zich de hoofdingang van de kerk, met in navolging van de toreningang een omlijsting in laat-gotische vormen. In de geveltop is een wapensteen van Willem Adriaan van Nassau en zijn vrouw Elisabeth van der Nisse aangebracht, voorzien van het jaartal 1686. Een naast de toreningang ingemetselde memoriesteen herinnert aan de verbouwing van 1754. Bij een restauratie in 1858 zijn onder meer rondboogvensters aangebracht. Het interieur is in 1955 gerestaureerd en het kerkdak in 1980-'81. Tot de inventaris behoren onder meer een maniëristische preekstoel met hermen (circa 1625) en een door de firma L. van Dam gebouwd orgel (1905).

De voorm. pastorie (Hoofdstraat 45), een fors gepleisterd huis uit circa 1860, is tot 1979 als zodanig in gebruik geweest. De voorm. kosterswoning (Kerkgang 6-8), een dubbele arbeiderswoning uit circa 1900, heeft men in 1981 verbouwd tot verenigingsgebouw van de Herv. kerk.

De kerk van de Geref. Gemeente (Torendijk 76) is een eenvoudige zaalkerk voorzien van een verhoogde ingangspartij met vensterstrook. De uit 1927 daterende kerk is na 1953 hersteld en verbouwd tot het huidige aanzicht.

De voorm. openbare ULO-school (Burgemeester Snellenstraat 5) is in 1924 gebouwd als een tweeklassig schoolgebouw met naastgelegen onderwijzerswoning (Burgemeester Snellenstraat 3).

Het voorm. raadhuis (Hoofdstraat 79), gebouwd in 1953 naar een traditionalistisch ontwerp van H. Valk, heeft een T-vormig grondplan met een eenlaagse en een tweelaagse vleugel en een smalle klokkentoren met ranke, opengewerkte opbouw.

Woonhuizen. De oudste huizen bevinden zich aan de Hoofdstraat. Het zijn in de regel dwarse eenlaagspanden. Een uitzondering vormt het gepleisterde pand Hoofdstraat 55-57, een uit circa 1860 daterend dubbel herenhuis met opvallende spitsboogvormige roedenverdeling van de vensters. In opzet 18de-eeuws zijn de gepleisterde dwarse eenlaagspanden Hoofdstraat 25, 27, 29 (1743) en 33. Iets jonger is het dwarse huis Hoofdstraat 26. Voorbeelden van grotere laat-19de-eeuwse dwarse huizen zijn: Hoofdstraat 59 met blokbepleistering, Hoofdstraat 104 met afgeronde geprofileerde vensteromlijstingen en Hoofdstraat 24, dat rond 1870 met een lage etage werd verhoogd en rond 1910 links een winkelpui kreeg. Rijk gedetailleerd zijn de woonhuizen Hoofdstraat 102 (circa 1880), voorzien van een verhoogde gepleisterde middenpartij en gepleisterde hoekpilasters, Hoofdstraat 34 (circa 1890) in eclectische vormen en Hoofdstraat 23 (circa 1905) met neorenaissance-detaillering. De twee laatstgenoemde panden hebben een opgemetselde dakkapel. Het in 1913 in neorenaissance stijl gebouwde dwarse huis

Kortgene, Woonhuis Hoofdstraat 100

[p. 149]

Kortgene, Pompstation

Hoofdstraat 100 heeft een opgemetselde dakkapel met een trapgevel en een inpandig portiek met jugendstil-tegelwerk. Het interieur bevat plafonds in papier-maché en stucwerk met afbeeldingen van bloemen en vogels. Rond 1910 verrees aan de Hoofdstraat een aantal kleinere villa's, zoals Hoofdstraat 81, 87 en 89 (met chaletstijl-elementen). In 1911 als dokterswoning gebouwd is de villa Ooststraat 15. Tot slot kunnen vermeld worden de arbeiderswoningen Nieuwstraat 4-12 (circa 1900) met eenvoudige neorenaissance-detaillering en de diepe panden Burgemeester Snellenstraat 2-12 (circa 1920).

Horeca. Het café-restaurant Graaf van Buren (Kaaioprit 6) is een deels gepleisterd tweelaags pand met links een kelder en opkamer. In de huidige vorm dateert het pand uit de 19de eeuw. Mogelijk stond eind 17de eeuw ter plaatse reeds een herberg. Het onderkelderde dwarse pand Kaaidijk 1 is rond 1900 gebouwd als café met de naam Havenzicht.

Het houten opslaggebouw (Weststraat ong.) is een opvallend midden-19de-eeuws pand met gesneden windveren en in de kopgevel grote dubbele deuren met classicistische omlijsting en een rondbogig snijraam geflankeerd door rondboogvensters.

De veerdam met houten aanlegsteiger (Veerdam ong.) voor het autoveer tussen Kortgene en Wolphaartsdijk werd in 1871 verlegd naar de huidige locatie en is tot 1960 in gebruik geweest.

Van de windmolen ‘De Korenbloem’ (Molendijk 1), een oorspronkelijk als korenmolen ingerichte stellingmolen uit 1873, resteert de ronde stenen romp.

De Alg. begraafplaats (Hoofdstraat 97), aangelegd rond 1865, was oorspronkelijk buiten de dorpskom van Kortgene gelegen. De oudste graven dateren uit het eind van de 19de eeuw.

Boerderijen. In de dorpskern staat boerderij Kaaihoeve (Kaaioprit 1) met een dwars woonhuis (circa 1890) en een jongere bakstenen schuur. Ten noorden van Kortgene liggen aan de Prinsendijk verschillende boerderijen uit de tweede helft van de 19de eeuw, waaronder Hofstede Rotterdam (Prinsendijk 7), een boerderij met los gepleisterd dwars woonhuis, grote houten schuur en varkenshok, en Prinsendijk 11, met een los woonhuis, zomerhuis en jongere bakstenen schuur. Verder Prinsendijk 13, waarvan het woonhuis is voorzien van een mezzanino en de schuur deels in hout is uitgevoerd. Ten slotte de boerderij Hof van Borssele (Prinsendijk 15-17), bestaande uit een vrijstaand dwars woonhuis, zomerhuis, varkenshok en dwarsdeelschuur.

Het pompstation (Prinsendijk ong.), gelegen ten noorden van Kortgene, is een opvallend bakstenen gebouwtje uit circa 1955 met siermetselwerk in gele baksteen en ronde vensters onder een golvend betonnen dak.