Monumenten in Nederland. Flevoland

Met terugblik & registers van de complete serie

Kraggenburg
(gemeente Noordoostpolder)

Dorp in de Noordoostpolder, gesticht in 1948 aan de zuidzijde van de Leemvaart en de Paardentocht. De naam is afgeleid van een vroegere vluchthaven aan de monding van het Zwarte Water. Het stedenbouwkundig plan is gebaseerd op een uit 1942 stammend plan van P.H. Dingemans voor de prijsvraag van een ‘Dorp aan de Leemvaart’. Een in 1944 door Dingemans aangepast plan werd in 1949 vastgesteld. Hij ging uit van drie concentrische ringen. De centrale ring van ‘wetenschap en cultuur’ wordt gevormd door een centrale groene ruimte (Noordermeent, Zuidermeent) met kerken en scholen. Hieromheen ligt de ring van het wonen, aan de buitenzijde begrenst door de A.J. Rennenstraat, de Jacob Bruintjesstraat en de Morenelaan. De buitenste ring was bestemd voor productie en handel. Uiteindelijk heeft hier zich enige nijverheid ten noorden van de Leemvaart en de Paardentocht gevestigd. De zuidzijde van deze ring werd ingevuld met volkstuinen (west), een begraafplaats en sportvelden (oost). Aan de oostrand is Kraggenburg later enigszins uitgebreid.

Kerken. De R.K. St.-Johannes de Doperkerk (Voorstraat 1) is een sobere basilicale kerk met apsis, een noorderzijbeuk en een ondiepe geveltoren. De rondboogvensters en -geleding aan de zuidzijde geven dit in 1950-'51 naar ontwerp van J.H. Froger tot stand gekomen traditionalistische gebouw een neoromaans karakter. De kerk bevat een door Valckx & Van Kouteren gebouwd orgel (1958). De gelijktijdig gebouwde pastorie (Noordermeent 2) is eveneens ontworpen door Froger. Het Prot. kerkcentrum (Voorstraat 21) is een

Kraggenburg, Plattegrond (1956)

vierkante kerk met uitgebouwde ingangspartij en een schilddak met opengewerkte dakruiter. In de dakruiter hangt een klok van de firma Van Bergen uit Midwolda. Deze traditionalistische kerk verrees in 1953-'54 als Herv. kerk naar ontwerp van G. Veenstra. In 1961 kwam het mede in gebruik als Geref. kerk en kreeg het een uitbreiding in de vorm van een grote en een kleine zaal. Het orgel is van de Gebr. Van Vulpen (1954).

Scholen. De openbare lagere school (Voorstraat 5), nu ‘De Pionier’ genoemd, is een L-vormig schoolgebouw uit 1951 naar ontwerp van P. Christiaanse. Deze oorspronkelijk katholieke school werd in 1957 openbaar na de bouw van de naastgelegen nieuwe R.K. lagere Bonifatiusschool (Voorstraat 3). Beide scholen zijn in 1985 gerenoveerd. De Chr. lagere school (Zuidermeent 3), gebouwd in 1956 naar plannen van F. Tierie, is een drieklassige school met handenarbeidlokaal.

Winkels. Naar ontwerp van de Directie van de Wieringermeer verrezen in 1949 de drie woon- en winkelpanden Voorstraat 30-36, elk bestaande uit een woonhuis met een aangebouwde verkoopruimte. Van het pand Voorstraat 2 (circa 1950) heeft de begane grond vermoedelijk ook als verkoopruimte dienst gedaan.

Het hotel-café-restaurant ‘Saaze’ (Dam 16), gebouwd in 1954 naar ontwerp van F Klein, bestaat uit een tweelaags gedeelte met hotelkamers en een achtergelegen langgerekte gemeenschapszaal. Het geheel is later aan de oostzijde uitgebreid.

De weegbrug (bij Leemkade 2) werd in 1948 aangelegd in opdracht van de

[p. 60]

Kraggenbrug, Prot. kerkcentrum

Friesch-Groningsche Coöperatieve Beetwortelsuikerfabriek. Het wit gesausde weeghuisje (nu in gebruik als volière) is rond 1960 met een toilet uitgebreid. De lichttoren en lichtwachterswoning (Zwartemeerweg 23), gelegen te Oud-Kraggenburg ten zuidoosten van Kraggenburg, staat op een met basaltblokken versterkte heuvel. Ter verbetering van de vaart door het Zwolse Diep - de verbinding tussen het Zwarte Water en de Zuiderzee - werd in 1842 een prijsvraag uitgeschreven. Naar plannen van B.P.G. van Diggelen ging men in 1845 over tot de aanleg van twee bijna vijf kilometer lange leidammen. Deze werden gemaakt met behulp van in de Noordwest-Overijsselse veengebieden gewonnen kraggen (drijvende paketten van rietwortels en plantenresten). Op de westpunt van de zuidelijke leidam wierp men een terp op, met daarnaast een vluchthaven. Op de terp werd in 1847 een eerste woning gebouwd. Nadat het geheel in 1875 door de Staat was overgenomen werd de terp in 1877 vergroot en versterkt, vermoedelijk naar plannen van R.P.J. Tutein Nolthenius. Uit die tijd dateert de huidige sober neoclassicistische lichtwachterswoning met wenkbrauwen boven de vensters en een zinken dak. Een vrijstaande, in vakwerk uitgevoerde, lichtopstand verrees in 1889, maar werd al in 1894 vervangen door een

Kraggenbrug, Kadoelersluis

lichtopstand op het dak van de woning. In 1919 was de lichtwachter overbodig. De toen leeggekomen woning is sinds 1943 opnieuw bewoond. De huidige lichtopstand is een kopie uit 1994.

De Kadoelersluis in de Zwolse Vaart (bij Kadoelerweg 26), gelegen ten oosten van Kraggenburg, is een keersluis met ophaalbrug uit circa 1940. Om een onbeperkte doorvaarthoogte te verkrijgen, staan de hefdeuren van de sluis gewoonlijk in een stalen portaal naast de sluis. Bij waterstuwing uit het IJsselmeer kunnen ze met de bijbehorende torenkraan in de sluisopening worden geplaatst.

Het gemaal Smeenge (Kadoelerweg 1a), gelegen ten oosten van Kraggenburg, is een bakstenen gebouw binnen een stalen frame. Het door D. Roosenburg in functionalistische stijl

Kraggenbrug, Weegbrug met weeghuisje

ontworpen gemaal kwam in 1943 in gebruik. De twee centrifugaalpompen van Werkspoor hebben een capaciteit van 600 kubieke meter water per minuut. Bij het gemaal bevindt zich de Voorstersluis, een schutsluis met bedieningsgebouw (Kadoelerweg 1c) en dienstwoning (Kadoelerweg 1e). Bij waterstuwing uit het IJsselmeer kunnen via een portaal boven de sluis extra waterkerende deuren worden ingebracht.

De voorm. waterloopkundig laboratorium ‘De Voorst’ (Repelweg), gelegen in het Voorsterbos ten noordoosten van Kraggenburg, werd in 1956-'57 aangelegd (gesloten 1996). Ten behoeve van de proefnemingen beschikte

[p. 61]

men over een eigen inlaatduiker bij het Vollenhoverkanaal (1958), waardoor water langs de schaalmodellen liep. Ook beschikte men over golfmachines. Er waren onder meer modellen van de Nieuwe Waterweg, de Deltawerken en het splitsingspunt van de Rijn en IJssel bij Westervoort. Het Waterloopbos met daarin de resten van de schaalmodellen werd in 2002 aangekocht door Natuurmonumenten en opengesteld als ‘belevingsbos’.

Het Nationaal Lucht- en Ruimtevaart Laboratorium (Voorsterweg 29-31) ligt ten noordoosten van Kraggenburg. Het oudste onderdeel uit 1957 is een langgerekt tweelaags gebouw in functionalistische vormen naar ontwerp van H.A. Maaskant (met medewerking van P.W. van Dommelen, J. Kroos en H.G. Senf waarmee Maaskant zich in 1960 associeerde). Dit gebouw wordt momenteel ‘De Vrije Vlucht’ genoemd. Ten noorden daarvan verrees in 1976-'80 de Duits-Nederlandse windtunnel met een esthetische vormgeving door W.G. Quist.