Monumenten in Nederland. Flevoland

Met terugblik & registers van de complete serie

Nagele
(gemeente Noordoostpolder)

Dorp in de Noordoostpolder, gesticht in 1954 aan het oostelijke eind van de Nagelervaart. De naam werd afgeleid van een tot circa 1300 tussen Urk en Schokland in de Zuiderzee gelegen eiland. In 1944 werd iets ten westen van het huidige dorp het tijdelijke houten ‘Kamp Nagele’ geopend. Het stedenbouwkundig plan voor het dorp is een gezamenlijk ontwerp van de Amsterdamse architectengroep ‘De 8’, die dit al in 1947 als studieobject had aangevat. Een plan van M. Kamerling uit 1949 werd in 1950 op principiële punten aangepast. Hierdoor kwam de bebouwde kom aan de oostzijde van de noord-zuid georiënteerde doorgaande weg te liggen, recht tegenover de Nagelervaart. Het dorp werd omzoomd door een groene windsingel en in het midden daarvan spaarde men een centrale groene ruimte uit.

In 1953 werd de ontwerpgroep versterkt door enkele Rotterdamse architecten van de architectengroep ‘Opbouw’. Het ontwerpteam bestond toen uit: W. van Bodegraven, A. Bodon, J.T.P. Bijhouwer, C. van Eesteren, P. Elling, A.E. van Eyck, W. van Genderen, M. Kamerling, J.P. Kloos, B. Merkelbach, J. Niegeman, G.Th. Rietveld, Mien Ruys, H. Salomonson en C. de Vries. Op initiatief van

Nagele, Plattegrond (1956)

A.E. van Eyck ontstond er in 1953 een verkavelingsplan en maakten Mien Ruys en J.T.P. Bijhouwer een beplantingsplan. Het definitieve plan werd in 1954 vastgesteld. De ontwerpers van de ‘De 8’ en ‘Opbouw’ zorgden ook voor het ontwerp van de meeste gebouwen.

Op de centrale groene ruimte - het gemeenschappelijke erf - verrezen de drie (uiteindelijk vier) kerken, drie scholen en iets later een sporthal. Westelijk daarvan - tussen groene ruimte en doorgaande weg - kwam een zone met winkels en het café-restaurant. Verder ten westen van de doorgaande weg werd langs de Nagelervaart een bescheiden bedrijventerrein met loswal ingericht. Ten noorden daarvan ligt de begraafplaats en ten zuiden bevinden zich de sportvelden. De met platte daken uitgevoerde woningen zijn in het noorden, oosten en zuiden om het gemeenschappelijke erf gegroepeerd in de vorm van zeven hoven met daarin een groene ruimte en orthogonaal geplaatste woningblokken. Bij de latere uitbreiding van het dorp aan de zuidzijde heeft men deze hofstructuur gedeeltelijk voortgezet. Nagele is een beschermd dorpsgezicht.

Kerken. In 1958-'60 gebouwd naar ontwerp van J.H. van den Broek en J.B. Bakema is de Geref. kerk (Ring 15). De los voor de kerk geplaatste opengewerkte betonnen toren dient tevens als entree van een omsloten kerkplein met aan de zuidzijde de kerkzaal en aan de oostzijde een haaks lager bouwdeel met gemeenschapsruimte en consistoriekamer. De kerkzaal heeft glazen zijwanden en boven het altaar een opbouw die voor lichtval op het liturgische centrum zorgt. Net als de buitenkansel aan de westwand is dit een verwijzing naar de kerk Notre-Dame du Haut in Ronchamps (F) van Le Corbusier (1951-'55). De kerk bevat een door Fonteijn & Gaal gebouwd orgel (1959). De voorm. Herv. kerk (Ring 7) is een zaalkerk met een afscheidbaar zaalgedeelte met toneel, alsmede een vergaderruimte. Naast deze in 1959-'60 naar plannen van W. van der Kuilen gebouwde kerk staat een betonnen klokkentoren

[p. 68]

Nagele, Geref kerk (2002)

bestaande uit twee kolommen met betonnen verbindingsbanden. Het orgel is van de Deense firma Marcussen & Zn. (1961), het raam met glas-appliquee van B. Hendriks. De kerk wordt nu gebruikt door de Noorse Broeders. Eveneens ontworpen door Van der Kuilen is de Geref. kerk (Vrijgemaakt) (Ring 5) uit 1961. De voorm. R.K. St.-Isidoruskerk (Ring 21) is een moderne kerk met tussen de kerkruimte en het lagere bouwdeel met vergaderruimte een in beton en baksteen uitgevoerde open toren. Deze in 1960-'62 naar ontwerp van Th.J. Taen en Th.C. Nix gebouwde kerk is sinds 1998 in gebruik als Museum Nagele, een documentatiecentrum over het ontstaan en de architectuur van Nagele. Het Vermeulen-orgel dateert uit 1962. Scholen. Naar ontwerp van A.E. van Eyck en H.P.D. van Ginkel werden in 1956-'57 drie identieke vierklassige scholen

Nagele, Woonhuizen Ring 98-112 (2002)

met overblijfruimte gebouwd: de R.K. lagere Titus Brandsmaschool (Ring 1), de Chr. lagere school (Ring 11) en de openbare lagere school (Ring 17). Het wijk-sportgebouw (Ring 19) kwam in 1959 tot stand naar plannen van W. Wissing & H. Hartsuyker.

Woonhuizen. De woonhuizen van Nagele zijn nagenoeg allemaal geschakelde eengezinswoningen met platte daken, gegroepeerd om hoven en gebouwd rond 1956. De daarvoor door C. van Eesteren opgestelde plannen werden uitgewerkt door M. Kamerling en A.E. van Eyck. Kenmerkende voorbeelden zijn Vlashof 19-30, Klaverhof 7-12 (beide G.Th. Rietveld en J.C. Rietveld), Koolzaadhof 19-32 (W. van Bodegraven), Karwijhof 1-32 (L. Stam-Beese en E.F. Groosman) en Ring 98-112 (M.A. Stam en E.F. Groosman). Een voorbeeld van een vrijstaande villa is Ploegstraat 15 (1955; G.W.W. Wieringa).

Winkels. De Zuiderwinkels (Ring 86-88) kwamen in 1956 tot stand naar

Nagele, Openbare lagere school (2002)

ontwerp van J.H. van den Broek en J.B. Bakema. Deze vier kubusvormige winkels worden wel de ‘Kleine Lijnbaan’ genoemd. Bij de Noorderwinkels (Noorderwinkels 1-7, 2-6), gebouwd rond 1956 naar ontwerp van E.F. Groosman, gaat het telkens om twee eengezinswoningen met aangebouwde verkoopruimten.

De voorm. Coöperatieve boerenleenbank (Zuiderpoort 6-10), gebouwd in 1958 naar ontwerp van E.F. Groosman, bestaat uit een woonhuis en een aangebouwd kantoorgedeelte.

Het café-restaurant ‘Schokkererf’ (Voorhof 1-2) werd in 1961-'62 gebouwd naar ontwerp van J. Dunnebier voor de bierbrouwerij Oranjeboom. Het bestaat uit een laag gedeelte met in midden de iets hoger gemeenschapszaal met een flauw hellend dak, hetgeen afwijkend is voor Nagele.

De Alg. begraafplaats (Akkerstraat ong.) werd in 1956 aangelegd naar

Nagele, Noorderwinkels

[p. 69]

plannen van Mien Ruys en E. Hartsuyker en heeft blokvormige hagen van haagbeuk en taxus met daartussen bomen. Op het R.K.-deel staat een kruis afkomstig van de R.K. St.-Isidoruskerk.

Het monument Noordoostpolder (Ketelmeerweg ong.), geplaatst bij de Ketelbrug ten zuidwesten van Nagele, heeft de vorm van een massief bakstenen huis met stalen rookpluim. Het monument is in 1993 ontworpen door F. Bolink en G. Koopman.