Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

87. Op (het) apegapen liggen,

d.w.z. naar den laatsten adem hijgen, zieltogen, op sterven liggen. Volgens een in het Ndl. Wdb. II, 528 gegeven, niet zeer waarschijnlijke verklaring moet men het wkw. apegapen beschouwen als eene koppeling van twee gelijksoortige woorden, of wel als een herhalingsvorm in den trant van hassebassen, hossebossen, harrewarren, hinkepinken, geeuwgauwen, geeuwegapen en dergelijke. De oorspronkelijke vorm zou dan zijn hapegapen, misschien met toepassing op happen (naar adem happen). Uit happen en gapen, happegaben, hapegapen kon in schertsende volksspraak licht apegapen ontstaan door de bijgedachte aan een wijdgapenden aap. Misschien behoort hiertoe de hd. uitdrukking affen und gaffen, door Wander V, 722 vermeld, doch niet verklaard. Een synonieme zegswijze is op het gijpen liggen, het 17^de-eeuwsche op zijn geeuwen liggen, en in het Zaansch van visschen te keeuwen liggen (Boekenoogen, 410). De uitdrukking schijnt eerst in de 19^de eeuw voor te komen. Vgl. Braga, 2, 90:

Braga zal gaan slapen,
Sints de Louwmaand lag hij al
Aan een overloop van gal
Op het apegapen.

Handelingen der Staten-Generaal, 1912-1913, bl. 1625: Nu zal ik hier vandaag over de Nederlandsche Vereeniging heelemaal geen kwaad zeggen. Die vereeniging ligt, als ik het zoo eens mag noemen, op apegapen; bl. 1626: Laat de Minister zich toch niet blij maken met een doode musch en heusch niet te gauw gelooven, dat de Nederlandsche Vereeniging op apegapen ligt. Kunstl. 142: Ik docht dat wullie allemaal feur apegape kwamme; Uit één pen 162: Hij lei te apegapen. M.z.A. 27: Max is ongesteld - Max is ziek - Max ligt op apegapen. Het Volk, 31 Dec. 1912: Op apegapen ligt ze (een vereeniging), zei minister Regout. Nonsens. - Maar apegapen, kom, meneer Regout, u zal al lang zelfs niet meer apegapen, dan staat de Nederlandsche Vereeniging nog als levende kracht in den proletarischen strijd. - In den algemeenen zin van hijgen leest men dit wkw. in Zandstr. 85: Als maar hoeste, en as ie 'n trap op komt, staat ie maar te apegape als 'n ouwe knul, omdat ie niet an z'n asem kan komme¹⁾.

1) Staat hiermede in verband het op Goeree en Overflakkee gebruikelijke Het aapje hebben, bevangen zijn door hitte? Zie N. Taalgids, XII, 149.