Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden

436. Het doel heiligt de middelen,

d.i. ter bereiking van een goed doel mag men ook slechte middelen, indien het niet anders mogelijk is, gebruiken. Deze theorie zal wel zoo oud zijn als de wereld, al wordt ook door velen gemeend dat zij openlijk het eerst door de Jezuieten is verkondigd, ter verdediging van den tirannenmoord¹⁾. Waarschijnlijk is deze meening, dat men den oorsprong dezer zegswijze bij de Jezuieten moet zoeken, het eerst ontstaan door de geschriften van Pascal, een fellen tegenstander dier orde, die in zijne Lettres Provinciales n^o. 7, een Jezuiet laat zeggen: nous corrigeons le vice du moyen par la pureté de la fin, wellicht denkende aan de woorden van den pater Jezuiet Busenbaum, die in zijne Medulla theologiae moralis, anno 1650, lib. IV, cap. 3, deel VII, art. II § 3 zegt: cum finis est licitus, etiam media sunt licita, waarbij deze evenwel uitdrukkelijk slechte middelen uitsluit. Eerder zal men den oorsprong van dit gezegde kunnen zoeken in de woorden van Thomas Hobbes (1588-1679), die in zijn geschrift De Cive, I, 8 zegt: Quoniam autem jus ad finem frustra habet, cui jus ad media necessaria denegatur, consequens est, cum unusquisque se conservandi jus habeat, ut unusquisque jus etiam habeat utendi omnibus mediis et agendi omnem actionem, sine qua conservare se non potest (Büchmann, 422).

1) Inderdaad heeft een beroemd Jezuiet Mariana in een geschrift De rege et regis institutione (1599) den tirannenmoord verdedigd, doch dit geschrift is, evenals de Theologia moralis van Busenbaum, waarin de vorstenmoord in bescherming genomen werd, door de Jezuietenorde openlijk verloochend. Zie Dr. P.J. Blok, De Jezuieten, bl. 36-37; J.H. Maronier, De orde der Jezuieten, bl. 192 vlgg.; Ned. Spect. 1900, bl. 171; 187; Wetzer und Welte's Kirchenlexikon VI, 1374 vlgg. In Zeitschr. für D. Wortf. X, 231 wordt Macchiavelli als eerste verkondiger dezer theorie vermeld.